пятница, 29 мая 2009 г.

ҚОЛАЙЛЫ ӘЛІПБИ МЕН ЕМЛЕ

ҚҰРМЕТТІ ХАЛАЙЫҚ!
Біз ақшадан гөрі, уақытты үнемдегіш заманда ғұмыр кешіп отырмыз. Уақытты үнемдеу дегеніңіз - барлық шығынды да үнемдеп, әрекеттен интенсивтік (барынша тиімді) нәтиже алу деген сөз. Бұл уәжді біздің бұған дейінгі қолданып келе жатқан жазбамызға қатысты айтып отырмын.

Кәзірде электрондық кеңісте екі түрлі алфавитті қолданып жүрміз, оның сөкеттігі жоқ. Ауызы алты қарыс орыстілді қауым да латындатып жүргені рас. Бірақ тақырыпты қарыптан гөрі қазақтілді жазбаны қалай оңай әрі тиімді етеміз деген мәселеге бұрғым келіп отыр. Сонымен...

Менің ұсынғым келіп отырғаны – бейресми қолайлы да ықшам, тіл заңдылығын негіз ету арқылы электрондық кеңістегі жазуды барынша ыңғайлы ету. Жазбаны ең болмаса күнделікті қол телефонның болмаса электрондық хабарламаға қолдануға ыңғайлы болатындай ету. Егер де қол («ұя» сөзінің телефонға қатысы шамалы болғандықтан қолданбаймын) телефон арқылы жіберілетін хабарламаның әрбір таңбасы теңге тұратынын есептесек, айтылып отырған бұл мәселе маңызды болып шыға келеді.

Қазақ тілі ғылым тілімен айтқанда – агглютинативтік яғни жалғанбалы болып келеді. Тілдің бұл табиғаты шұбалыңқылыққа бейім. Ал, шұбатылған сөздерді жазу кәзіргі әріп терген заманда Уақыт пен Ақшаның жауы екені рас. Ендеше қазақтілді бейресми («бейресми» деп екі адамның арасындағы жазбаны алып отырмыз) жазбаны қысқартуға бола ма? Болады!

Қалайша?! Тілдің үндестік заңына негіздей отырып, қазақ жазбасын 20-25 пайызға қысқартуға мол мүмкіндік бар. Өйткені, қазақ сөздерін сонша пайызға «шұбалтып» жүрген екі дыбыс бар, ол – Ы мен І. Бұл дыбыстар тек қана дауысты дыбыстар емес, сондай-ақ, сөздегі буынды жуандатуға (жіңішкертуге) қатысатын, яғни, Үндестік заңын жүзеге асыратын бірден бір дыбыстар болып табылады. Олар өзге дауыссыздарға былайша қосарлану арқылы буынды жуандатады не жіңішкертеді:

№ ӘРІП ДАУЫССЫЗДАР
1 б бы,бі, ыб, іб
2 г гі, іг
3 ғ ғы, ығ
4 д ды, ді, ыд, ід
5 ж жы, жі, ыж, іж
6 з зы, зі, ыз, із
7 к кы, кі, ык, ік
8 қ қы, ық
9 л ыл, лы, іл, лі
10 м ым, мы, ім, мі
11 н ын, ны, ін, ні
12 ң ың, ің
13 п пы, ып, пі, іп
14 р ыр, ры, ір, рі
15 с сы, ыс, сі, іс
16 т ты, ыт, ті, іт
17 у ұу, іу
18 х хы,ых
19 ш шы, ыш, ші, іш


Енді осы заңдылықты мына сөздердің жазылуына мұқият назар аудару арқылы қысқартуға болатынына көз жеткізейік:
қы+а+лы+а = қала; кі+ө+ші+е = көше;
А+ыл+мы+а+ыт+ы = Алматы;
А+ыл+мы+а+ыт = Алмат;
ы+сы+ры+а+ып = ысырап. Мұндағы көше, Алматы, Алмат сөздерін одан әрі қысқарту мүмкін емес, бірақ «ысырап» сөзін қысқартуға болады:
ысрап. Өйткені, «ыс» буынынан кейін «ы» дыбысы жазсаң да, жазбасаң да дыбысталады, бұл – үндестік заңының көрінісі және Ы дыбысының кестедегі қасиетінен туындап тұр.
Осылайша мынадай сөздер тізбегін келтіруге болады:

№ ресми нұсқа жаңа нұсқа
1 ыд{ыс} ыдс
2 іш{ік} ішк
3 ішкі ішкі
4 сөг{іс} сөгс
5 {шы}ғар{ыл}{ым} шғарлм
6 бас{ыл}{ым} баслм
7 {бі}р{ік}{ті}р{ін}ді брктрнді
8 түг{іс}кен түгскен
9 {бі}л{іс}кен блскен
10 {бы}л{шы}лдама блшлдама
11 {сі}р{ің}ке срңке

Кестеге қарай отырып, сөздегі жуан не жіңішке буындарға қатысты сәйкес түрде Ы мен І әріптерін қысқартуға болады.
Жақшаның ішінде көрсетілген буыншақ дыбыстарды бір әріппен таңбалау арқылы қаншама шұбалыңқылықтан арылуға болатыны көрініп тұр.
Алайда, буыншақтағы ы, і үншелері мен дауысталатын ы, і дыбыстарын ажырату қажеттігі туындайды.
Біздің пайымымыз бойынша, мынадай үш жағдайда ы, і дыбыстарының буыншақтау қасиетінен гөрі дауысты дыбыс екендігі ажыратылады:
1. сөздің басында дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: ішік - ішк;
2. сөздің аяғында дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: ескі - ескі;
3. сөз ортасында келетін үшінші жақтағы жіктеу есімдігінің жалғау ретінде дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: тіліміз – тлімз; еліміз - елімз.
Алайда, бұл тұжырым бойынша кейбір айырықша жағдайларға сәйкес қағыйда қажет: тілдің - тілдң, тылдың - тылдң, тіліміздің – тілмздң, тырсыл –тырсл; мұндағы буыншақты үншелерді өз әріптерімен таңбалап, сол арқылы сөздің жуан не жіңішкелігін ажырату мүмкіндігін туғызу арқылы жазылымы бірдей, жуан-жіңішкелігі әр түрлі сөздерді нақтылауға болады. Бұл тұжырым тілді үндесім заңына мойынсұндыру арқылы тұтынушыға мойындатып, оның сақталуын бекіте түседі.

Бастапқы кезде дыбыстық алфавитке дағдыланған адам үшін аздап, үйренісуге тура келеді, бірақ ол 2-3 сөйлем жазғаннан кейін бірден жолға түседі.
Сонымен, іске сәт!

БҰРЫНҒЫ «АЗАТШЫЛМЕН» СҰХБАТ

«АЗАТ» ҚОЗҒАЛЫСЫН АЙМАҚТАҒЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚАТЫСЫНСЫЗ ЕЛЕСТЕТУ МҮМКІН ЕМЕС. МЫСАЛЫ, СОЛ ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ БІРІ, 1989 ЖЫЛЫ МАҢҒЫСТАУДАҒЫ ЖАҢАӨЗЕН ОҚИҒАСЫН ТӘЖІРИБЕ ЕТІП, «ПАРАСАТ» ҚОҒАМЫН ҚҰРҒАН МАРҚҰМ САЙЫН ШАПАҒАТОВ, ОСЫ ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ ТЕҢ ТӨРАҒАЛАРЫНЫҢ БІРІ БОЛҒАН ЕДІ. АЛ, ЕЛДІҢ БАТЫСЫНДАҒЫ АЛТЫ ОБЛЫСТА «АЗАТТЫҢ» ЫҚПАЛЫН 1990 ЖЫЛЫ «АЛДАСПАН» ҰЙЫМЫН ҚҰРҒАН СЕРІК ЕРҒАЛИДЫҢ ЕҢБЕГІНСІЗ ЕЛЕСТЕТУ ҚИЫН.


Ж.С. Секе, өзіңіз «Азат» қозғалысының басында тұрған азаматтардың бірісіз. Осы ұйымды ХХ ғасырдың басындағы «Алаш» партиясы секілді қазыр көп аңсаймыз. Бұл ұйым неге пышырады, қайта тірілтуге болмай ма, бас-қасында ығай мен сығайлар болды... Сондай құлшынымпаздық пен жігерлілік қазырғы ұлтшыл ұйымдарда болмай отырған секілді...

С.Е. Бұл сауалға жауап берместен бұрын, «Азат» қозғалысының құрылған мақсатына назар аударайық. О баста, «Азат» қозғалысы Қазақстанның егемен алуына үлес қосуды мақсат еткен халықтық қозғалыс болды. Ал, Қазақстанның егемен болуы 1991 жылдың 16 желтоқсаны күнгі Қазақстан республикасын жариялаған заңның қабылдануымен біткен жоқ. Оны орнықтыруға тағы бір жылдай уақыт кетті, ал түпкілікті рәсімдеу 1993 жылғы 14 қарашадағы теңгеміздің шығуымен байланысты.
«Азат» қозғалысы азаматтық қозғалыс ретінде 1992 жылға дейін ісін атқарды. Одан кейін қазіргі Хасен Қожахметтің тіркеген «Азатына» дейінгі аралықта өлген қозғалысты «жерлеуге» қимай жүрдік және қозғалыс «тірлігін» көрсеткен де емес. Аштық жариялау секілді акциялар болмаса. Ал, Хасекең басқарып келе жатқан «Азат» тіпті, басқа нәрсе. Дегенмен, «Азат» қозғалысы өзінің алғашқы мұратына жетті, яғни сол кездегі қазақтардың, тіпті қазақстандықтардың (Ақтөбе облысында талай қазақ еместер де мүше болған) қатысуымен елдің егемен болуына өз үлесін қосты. Соның ішіндегі ең үлкен үлес – елдің солтұстық шекарасын қымтау (Орал оқиғасымен тығыз байланысты) және Семей полигонын жабуға мәжбүр ету. Бұлар айтуға оңай болғанымен әрқайсысы өз алдына зерттелетін тақырыптар. Егер сол кезде Орал оқиғасы нәтижелі болмағанда, елге ағылған ресейлік казактар қазір Орал қаласын Яик-казак республикасының астанасы етер еді де, келесі кезекте біздің терістіктегі бірнеше облысқа қол салатын түрі анық еді. Ал, елдің әр түкпірінен Орал оқиғасының буымен «Азат» жинаған адам нөпірі Семей қаласында 1 апта бойғы митингпен «Семей полигоны жабылмаса, барып өзіміз жабамыз» деген айбар арқылы және сол кездегі республика президенті мен «Невада-Семей» басшысы Олжас Сүлейменовке қайта-қайта полигонды жабу туралы жеделхат жолдауы айтулы жарлыққа қол қойғызды. Басқа ұсақ-түйекті есептемегенде, осы екі ірі акция «Азат» қозғалысының Қазақстан тарихында қалуына толық негіз жасайды. Қазақстан осы оқиғалардан кейін өз алдына егемен болуға лайықталып, өзіне өзінің сенімі ұлғая түсті және одан әрі қазақтардың мемлекетке ие болу құқығын моральдық жағынан қамтамасыз етіп, тәуелсіздікке деген лигитимдігін жүзеге асыра түсті. Осылайша, қозғалыс ел егемендігін орнатуға үлесін қосты. Бірақ алда егемендікті бекіту мақсаты тұр еді, ал оған азаматтық қозғалыс жеткіліксіз болатын. Саяси партия құру керек еді.
1991 жылы 4 қазанда Алматыда «Азат» қозғалысының негізінде Сәбетқазы ағамыз бастап, Қазақстанның республикалық партиясының құрылтайын өткіздік. Дәл сол күні Халық конгресі партиясы құрылды. Қозғалысты өлтіруге қимадық, әсіресе, тең төраға Михаил Есеналиев ағамыз партияның партия болатынына сенбеді. Ақыры, ол кісінің болжамы дұрыс болып шықты. Партия құруға біз даяр болмай шықтық, оған интеллектуалдық деңгей де, материалдық жағдай да жетпеді. Ақыры, бұл партиямыз кейін «Алаш» партиясы болып тіркеліп, 1998 жылғы президент сайлауына қатысқаны бар. Бірақ онда «Алаш» сайқымазақтың ролін ғана атқарды.
Сөйтіп, 1991 жылдың күзінде «Азат» қозғалысын күшейте түсуді ойлаған М.Есеналиев ағамыз, оны өзі басқарып, өзіне орынбасарлар ретінде Ж.Қуанышәлі, Д.Көшім, Х.Қожахметтерді шақырды. Олар бұған дейін қозғалыстың құрамында болмаған-ды. Сол кездегі заңдылықтың өзгеруіне орай, барлық қоғамдық ұйымдар қайта тіркелуге тиіс еді де, «Азатты» да қайта тіркеу қажеттігі туындады. Ол кезде ұйымды тіркеу оңай болса да, қозғалысты қайта тіркеудің машақаты 1 жылға созылды ғой деймін. Сол жылы әлгі партияның қағаздарын дайындаумен Алматыдағы Жәкеңнің (Қуанышәлі) бір бөлмелі пәтерінде 1 ай жатқаным бар. Ал, Жасарал «Азаттың» құжатын әзірлеп жүрді. Қысқасы, бұрынғы бір ұйымның орнына екі ұйым құрылғасын соның былығымен бас қатырып кеттік. Елдің қоғамдық саяси өміріне араласу жөніне қалды. Біз секілді саясаткерлер кеңсе ісімен кеттік. Мұның барлығы ұйымның ішкі жұмысының жүйесіздігі мен бұл саладағы тәжірибесіздік еді. Бұған қоса қозғалыс та, партия да жеткілікті қаржымен қамтылмады. 1991 жылы қозғалыстың атқару комитетін басқарып келген Марат Шорманов Халық конгресіне кеткесін атқару билігі ақсады. Ақшамыз «Азат» газетінің шығуына ғана жетіп тұрды, оны қолға алған сол кездегі марқұм редактор Батырхан Дәрімбетов еді. Аппарат жұмысы пышырады. Аймақтарда да қозғалыс пен партияны есептегенде екі-екіден аппарат керек болды. Бұл талапты көптеген облыстар көтере алмады, тіпті, партия мен қозғалыс басшылары өз ара егесе бастаған көрініс пайда болды. Бұл жағдайды қазырғы екі «Ақ жолдың» басындағы жайтпен ішінара ұқсастыруға болады. Сөйтіп, қозғалыс жаңа сатыға жұмысын жандандыруға дайын болмады.
Ж.С. Секе, «Азаттың» белсендісі ретінде қозғалысты ыдыраудан құтқару үшін сіз ештеңе ұсынбадыңыз ба?

С.Е. «Азатты» жандандырудың бірталай шараларын ұсындық, сол кезде тәуелсіз кәсіподақ, банк және фирмалар құруды ойластырдық. Алайда, мұны жүйелеп, жүзеге асыратын орталық аппаратта мамандар болмады. Біздер 1993 жылы Ақтөбеде «Отау» тұрғынүй-құрылыс кешенін құрып, мен соған басшылыққа кеттім. Топан ақша мен шиқыма сауданың кезінде 24 адамға жер алып беріп, оның 8-не бір жазда қабырға тұрғызып, төртеуіне іргетас қалап үлгердік. Бұрын құрылыспен айналыспаған біздерге бұл біраз шаруа еді, егер мемлекеттен нақты қолдау болғанда бұл ірі құрылыс фирмасына айналатын. Бір жылдан соң «Отау» банкрот болды. Одан басқа «Бекарыс» фирмасы болды, оның ізі әлі де бар. Мұндағы жігіттер барлық құжатты, тіпті, банк қағаздарын қазақшалап, тексеруге келген салықшыларды тұйыққа тірегені бар. Осы кәсіптерлеріміздің арқасында 1993 жылы маусым айында Ақтөбеде «Азат» қозғалысының конференциясын өткізіп, қозғалысты ыдыраудан сақтап қалуды ойластырғанымыз бар. Сол жиында өзім екі жолдың бірін қабылдауды ұсындым: біреуі – қозғалысты жауып, партияны қалдыру және оны «Отан» деп атап, ұлттық демократиялық бағыт ұстау; екіншісі – қозғалысты жабуға қимасақ, оның басшылығын үйлестіруді алма-кезек түрде аймақтарға беру, мысалы, 6 ай Ақтөбе басқарса, келесі жолы басқа облыс алады, сөйтіп, Алматының жүйесіздігінен қозғалысты құтқару. Өйткені, Алматыдағы азаматтардың «Азатты» басқармақ түгілі, кезінде Алматыда «Азат» қозғалысының бөлімін басқа аймақтардың ең соңынан құрғаны бар.Осының барлығы бізді қатты ойландырды. Бірақ, Ақтөбе мәслихатында әлгі ұсыныстың бірі де, онан басқа нақты ұйымды ыдыраудан сақтайтын жоспар да қабылданған жоқ. Мен сол жиында өзімнің қозғалыстан үзілді-кесілді кететінімді мәлімдедім. Осыдан соң «Азаттың» жоғарыда аталған жаңа басшылығы бар, ескісі бар, бәрі жабылып бітпейтін тартысқа түсті. Ақыры, «Азатты» дұрыстап «жерлей» де алмадық. «Алаш» партиясы мен «Азат» қозғалысын қайта-қайта құрушылар, шын мәнінде бұлардың тарих алдындағы беделін пайдаланумен ғана шектелуде. Сол атауларға лайық болмағаннан кейін оларды жұлмалап керегі жоқ. «Азат» атауын жамылушылар жаңа атауды еңбектеніп, жаңа саяси бренд етуге жүрексінеді, сосын даяр беделді атауды құрал етуге құмар.
Біздер «Азат» құрылғанға дейін Ақтөбеде «Алдаспан» ұйымын құрып, оны облыстағы іргелі де ықпалды ұйымға айналдырғанбыз. Ұмытпасам, 1991 жылы 6 көкекте Ақтөбеге екі марқұм болған ағаларымыз Сәбетқазы Ақатаев пен Батырхан Дәрімбетов «Азатқа» қосылуды өтініп келген еді. Шындығын айтқанда, біз өзіміздің қан мен терімізді сіңірген «Алдаспанды» өлтіргіміз келген жоқ. Бірақ бір сөзге тоқтадық: жалпыұлттық қозғалыс құрысуға үлес қосу керек болды. Сөйтіп, ақтөбеліктерге әйгілі «Алдаспанды» сол кезде құрылып бітпеген «Азатқа» айырбастадық. Ал, «Азаттың» алдында мен де, басқа да ақтөбелік қандыкөйлек серіктерім қарыздар емеспіз. Біз қозғалысқа барымызды сарқа салдық. Өзім Сәбетқазы ағаның қасында еліміздің батысын аралап шықтым десем болады, қарауымда алты облыс болып, соның барлығында қозғалыс бөлімдерін құрумен жүрдік. Мұның бәрін тізіп отырған себебім, «Азаттың» дамуы мен ыдырауына қатысты себептерді ашып көрсету. Қорыта келгенде, «Азат» өз миссиясын 1993 жылға дейін орындаған және сонымен оның демі де біткен. Ендігі жерде тиянақты ұйымдар керек. Олар не саяси, не қоғамдық болып өз мәртебесіне сай жұмыс атқаруы қажет. Ал, «қозғалыс», «майдан» дегендер көбіне революциялық кезеңдерге тән құрылымдар. Сондықтан қазір «Азатты» жоқтап керек емес, оны арулап «жерлеп», тарихқа беріп, қазіргі жас ұрпаққа оның бетке ұстар тәжірибесі мен әрекетін үлгі ету қажет. Мен үшін басқа «азатшылдар» секілді қозғалыс кезіндегі атойлаған әрбір күндерім сондай ыстық, бірақ, Жөке, амал жоқ, адами сезім басқа, саясат басқа. Әсіресе, қазір барынша прагматикалық қимыл қажет. Қазір ешкімді де «Азатпен» біріктіріп, болмаса жөнге сала алмаймыз. Жақсының атын қашан да әркім жамылуға әзір. «Азат» та сондай, ол ХХ ғасырдың басындағы «Алаш» секілді халқымыздың ардақты тарихи бір сәті болып қалды. Ал, тарих тек қана зерттеудің нысаны, адам үшін тәжірибенің көзі. «Азат» тарихын саралау жаңаша тарихпен айналысушылардың жұмысы. Бірақ, онымен айналысатындар бізде әзір жоқтың қасы.

Ж.С. Егер «Азат» қозғалысын жамылып жүргендер бұрынғыдай атойлап шыққанда, жеріміз сатылмас па еді, қайтер еді? Өзің сияқты жігіттердің сол кезде бас көтеретін орны емес пе, өзің қайда жоғалып кетті? Неге үнсіз қалдың?
С.Е. 1992 жылдан кейін «Азат» қозғалысы болды дегенге сенбеймін. Сондықтан ««Азат» қозғалысы айбынды үн көтеріп, күреске шыққанда, жер сатылмайтын еді» деген уәж өлген адамды кінәлаумен бірдей.
Өзіме келсем, кішкене екі баламен қалып, басқа іс түсті... Оның үстіне саясат деген сүйген жар емес қой, оған кірісу де, кіріспеу де азаматтың еркінде. Тіпті, америкалық әйгілі саясатшылардың өзі саясатқа біресе келіп, біресе кетіп жатады. Жерді сату-сатпау жекелеген саясатшылардың болмаса биліктің жеке ісі емес, халықтың еркіндегі шаруа. Егер ұлт өз еркін білдіре алмаса, оған араша түсіп әуре болудың нәтижесі аз. Халық саяси субъект ретінде өзін көрсете алмайтын болса, жыртылып айырылғаннан ештеңе өнбейді.Бірақ, өзім жерді сатуда әр жан басына 3 сотықтан жерді тегін үлестіруді болмаса соған тең құнды қағаз беруді ұсынған едім. Бұған қоса, шетелдік қазақтар үшін арнайы жер қорын сақтау қажет еді. Бұл жерді не бау-бақша өсіруге болмаса тұрғынжай салуға мүмкін болатындай санатта қарастыруға болатын еді. Сонда әр үйде 5 жаны бар жанұя 15 сотыққа ие болар еді. Игере алмағандары оны құнды қағаз ретінде сатудың амалына кірісер еді. Сөйтіп, ешкім де бұл саясатқа сонша өшікпеген болар еді. Қалай болғанда да, жерді қазақстанша сату елдегі кезекті әділетсіздіктердің бірі болғаны рас.
Ал, шеттегі менің үнімді есту әрине, оңай емес, өйткені, біздің елде тек қана Алматы мен Астананың ғана үні бар. Үн демекші, біздің қазақтілді басылымдар тек қана авторитетке назар аударып үйреніп қалған, ал бес жасар баланың ешкім айта алмаған шындықты бетке басып, патшаның жалаңаштығын жария еткенімен ісі жоқ. Егер мен соңғы кездері назарға түсе бастамасам, сіз де, бәлкім, менен пікір сұрамас едіңіз. Бұның бәрі - біздің өз құнымызды бағалай алмайтынымыздың белгісі, ұлттық зердеміздің тұқылдануы.

Ж.С. Осы әр ұйым құрып, әркім өзін күйттегенше, ұлтшылдардың басы бір ұйымға бірігетін кезі болған жоқ па? Былтыр бір ұйым құрамыз деп атойлап едік, Хасен Қожахмет пен Дос Көшім келіп, бір топ құрып өз алдына олар кетті. Бұдан мықты ұлттық ұйым бола ма?

С.Е. Өз басым бір қазанға түрлі малдың етін бірге салып асқан қазақты көргенім жоқ. Сондықтан көп тараған «ұлт патриоттары неге бірікпейді» деген уәжді қабылдамаймын. Бірікпейтін нәрсені біріктіруге ұмтылу да істің байыбына бармағандық. Қазіргі заң бойынша 10 адам бір қоғамдық бірлестік болмаса үш адам қор құруға мүмкіндігі бар. Қайта бірнеше ұйым құрып, ұлт үшін әділетті бәсекеге түсуден неге қорқамыз? Менімше, «Ұлт тағдыры» мен «Халық дабылының» екі бөлек құрылғаны дұрыс болды. Тіпті, аймақтарда, мысалы, Түркістанда «Намыс» деген жас отаншылдардың ұйымы бар. Неге біз оларды әлгі қозғалыстарға әкеліп зорлап қосуымыз керек. Әркім өз әлінше, өз әдісінше елге пайдасын тигізсін, өз ара жарысқа түссін, өз беттерінше тәжірибе алсын. Бұл заман талабы. Бұнда тұрған ұлттың жіктелісі байқалмайды, керісінше, халық осылайша сапаланады, ұлт мүддесі жолында бәсеке пайда болады. Дәл осылайша, тіл мүддесі жолында да ондаған ұйымдар құрылғаны жөн. Біреуі тілмаштарды, біреуі журналистерді, енді бірі орыстілділердің оқытушыларын жинасын т.т. Сонда нақты іспен айналысу басталады. Әйтпесе, ұлтшылдар жыйналып алып, өз ара айтысуын доғармайды. Бірақ, түрлі отаншыл ұйымдар қауымдастық, коалиция болмаса альянс құруға әбден болады. Бұның бәрі қазіргі заманның ұйымды құра білу мен оны дамыта білу мәдениетінен келіп шығады. Ал, біз әлі өткен ғасырдың 90-жылдары деңгейінше жүруден танбаймыз.
Хасен Қожахмет қалай десек те қазақтың саяси диссиденті, бірақ саяси баскер (лидер) дей алмаймын. Ал, Дос Көшім өз қолынан келгенін істеп, саясаттану саласында пікірін білдіріп жүрген аз тұлғаның бірі. Осылардың болғанына да шүкір етейік. Егер бұлар қарық қылмаса, онда өзгеміз қолға алайық. Көзге шыққан бірен-саранды несіне шұқылаймыз. Шын мәнінде «Азат» қозғалысын неге өз деңгейінде алып кетпедіңдер деп оларды кінәлауға менің орным бар. Бірақ, әркімнің өз әлеуеті бар ғой. Одан артық қалай түрткілесең де, ештеңе шықпайды.

Ж.С. Ал енді, «Халық дабылы» мен «Ұлт тағдыры» ұйымдарының болашағы бар ма? Алматы іргелі ұйымдарды дамыта ала ма? Ұлт мүддесін қорғауда алдымен не істеу керек?
С.Е. Ұлт мүддесін даңғыра ету үшін емес, шешу үшін ұйым құру керек. Ал, ол үшін көп нәрсе қажет емес. Меніңше, қажетті нәрселер екі ұйымда да жеткілікті. Ол - аймақтық бөлімшелер құруға қажетті материалдық мүмкіндіктер мен жергілікті бас көтерер азаматтар. Бірақ, қоғамдық ұйым мен саяси ұйымды шатастырмау қажет. Қоғамдық ұйым дегеніміз – қоғамдағы мәселелерді шешуге атсалысатын ұйымдар, ал саяси ұйым билік үшін күресте проблеманы шешуге мемлекеттік тұрғыдан кірісетін ұйым. Қазір әр қазақ ұлтшыл азаматтық ұстанымға ие болып, әрбір қоғамдық ұйым нақты жобаны іске асыруды, ал саяси ұйымдар нәтижелі бағдарламаны қолға алуы керек. Сөйтіп, мемлекет=ұлт формуласы өмірге енетіндей ықпал жасау қажет. Бұл әсіресе, қозғалыстар мен партиялардың басты мақсаты болуы керек. Бұған ұмтылмайтын партияның халық үшін қажеті жоқ.
Ұлттың мүддесі оның қоғамдық ортада өз мүддесін қорғай білу қауқарына байланысты. Ал, бұл қауқар ұлттық баскерлердің (лидер) әл-дәрменіне тәуелді. Ұлтшылдардың ұйымы қай жерде құруға байланысты емес, қалай және не үшін құруға, нәтижеге жету амалдарына байланысты.
Енді қайтпекпіз дейсіз... Ұлттың етенелену (самоидентификация) процесін қолға алып, бірегей ұлттық сананың қалыптасуын тездетуіміз керек. Ол үшін елдің ақпараттық кеңістігін қазақыландыруды қолға алмай, ештеңе шықпайды. Бұл жолдағы басты амал қазақ журналистикасының жабысқан жабағысын көтеруге, дамытуға тәуелді. Ақпарат құралы сананы қоректендірудің бірден бір сайманы. Өкінішке қарай, қазақ журналистикасы орыстілді БАҚ-ның көлеңкесі болып кетті. Дербес түрдегі ықпалы мен айтары аз. Тіпті, қазақ оқырманын, тыңдарманын, көрерменін орыстілді БАҚтар барған сайын өзіне баурап барады. Бұл аса қатерлі үрдіс! Бұл жауланған елдің қатын-баласын айдаған ежелгі көріністің бүгінгі сипаты.

Ж.С.Ұлтшыл азамат бола тұрып, ұлтшыл ұйымнан тысқары кеткенің қалай? Әлде халыққа бірдеме істеп жүрдің бе?
С.Е.Әлгінде өзіңізге айттым, 1992 жылдан кейін саясатпен ісім болмады. Алайда, 1995 жылдан бастап үкіметтік емес (қоғамдық) ұйым құрып, бұқараны азаматтық өмірге икемдеумен, демократия істеріне әзірлеумен айналыстық. М.Шаханов өзіне көмекші болуға шақырғанға дейін мен егемен елдің бюджетінен жалақы алатындай қызметте болған емеспін. Жергілікті билік мен сияқтылардың әлеуетін біле тұра мемлекеттік қызметке жолатқан жоқ. Дегенмен, халықаралық ұйымдардың грантымен күн көріп, елімізге қолдан келгенімізді істеп келдік. Өзім 2002 жылы Ақтөбе облысының шалғайдағы Қаражар ауылында кезінде 5000 теңгеге сатылып кеткен ауыл клубына 5000 АҚШ долларына құрылыс материалын салып, қайта тұрғызуға ауыл тұрғындарын жұмылдырдым. Мұндай әдіспен бүкіл елдің қираған клубтарын екі-үш жыл ішінде қалпына келтіруге болар еді. Бірақ, ұсынысымызды облыс басшылығы да, мәдениет министрлігі де пысқырған жоқ. Мұның экономикалық және әлеуметтік тиімділігінде орасан пайда бар жоба еді.
Соңғы жылдары республикалық тәуелсіз бақылаушылар легін дамытуға қатысып, елді демократияландырудың инфрақұрылымын жасақтауға үлес қостық. Шындығында қазақтілді орта үшін қазыр осындай қоғамдық инфрақұрылым жағы жетіспейді, қоғамдық белсенім мен мүдде қорғау мәселесі артта қалып отыр. Біздің бұқара мұсалдаттық пен құлдық күйден арылмауда. Оның бірден бір емі - қазақтілділерді қоғамдық ұйым құрып, басқаруға баулу; онсыз азаматтық қоғамды дамыту және мемлекетке ие болатын ұлтты жасақтау - бос сөз! Тіпті, тіл мен діл мәселелері де осыған қарап тұр. Бұл саладағы кемшіліктерін оппозиция өкілдері енді ғана мойындауда.

Ж.С. Секе, саясаттанушы ретінде біздің елдің соңғы кездегі саяси жағдайын қалай сипаттар едің?
С.Е.Кез келген елдің саяси сипатын анықтайтын жетеккүш (локомотив) болады, оны көбіне ұлттық буржуазия қалыптастырады. Жаңа қазақ буржуазиясының екі жолмен жасақталғанын ескеруіміз керек: жасанды жолмен, яғни коммунистік номенклатураның демеуімен туылған кландық буржуазия және табиғи жолмен, яғни өз біліктері мен еңбегі арқылы жасақталған буржуазия. Қазір осы қарама қарсы екі буржуазиялық топтың арасында текетірес жүруде, тіпті жасырын соғыс деп те айтуға болады. Осы «соғыстың» құрбаны ретінде соңғы жылдары түрлі жолдармен қаза болған бизнесмендер мен саясатшыларды, журналистерді тізу көзді жеткізе түседі. Алтынбектің өлімі бұрынғы құрбандардың бірі болғанымен сипаты мен мәні жағынан Қазақстанның аса қатерлі кезеңге аяқ басқанын көрсетеді. Жағдай бұдан әрі ушыға берсе, тіпті, ел болып қаламыз ба, жоқ па деген сәт тууы да мүмкін. Өйткені, бұл шайқасқа Қазақстан қазыналы жер болғандықтан әлемдік күштер де кірісіп кетуі ғажап емес. Алайда, біздегі «жасандылардың» да алуан текті екенін ескерсек, Алтынбектің өлімі олардың өз ара текетіресінің нәтижесі де болуы ықтимал.
Жоғарыдағы екі топтың мақсаты қайткенде елді екі түрлі даму жолына түсіру арқылы өздерінің ықпалын жүргізу: біреуі демократиялық мұратты көздеу арқылы өз мүмкіндіктерін іске асырғысы келеді, енді бірінің мақсаты - бұрынғы пландық экономикаға кландық сипат беру арқылы ел дамуын уыстау. Бұл топқа араша болатындай ішкі күш жоқ, ол кезеңнен өтіп кеттік... Сыртқы күштердің араласуына алғышарттың қалыптасуы да осында жатыр. Елдің саяси жағдайы күрделі. Себебі, әлгі екі сипатты буржуазиялық топ арасында антагонистік алакөздік бар, сірә, біздің елде ұлттық диалог болмайтын секілді. Осының кесірі ұлттың біртұтас буржуазиясының қалыптасуына кедергі болып тұр. Бұл жағынан алғанда Украинадағы қазырғы жағдай бізге сабақ болуы керек.

Ж.С. Біздің егемендігімізден ұлтқа не пайда сонда?
С.Е.Қазақстан экономикалық жағынан ырықтанғанымен, саяси-әлеуметтік жағынан әлі өтпелі кезеңде. Осы саяси өлара біздің егемендігімізді жоққа шығаруда. Бұл асудан өту үшін әлгі текетірестің зор кеселі болып тұр: ұлттық элита екіге жарылды. Мұндай жағдайда ұлттық мүддені іске асырмақ түгілі, оны әңгіме етудің өзі мәнсіздік. Сондықтан да өз жерінде саны мен сапасы жағынан мемлекетті толық меңгеру деңгейіне жеткен қазақ ұлты өз мүддесін өзі мүжуде: тіл мәселесі сол күйінде, кеңестік ауыл күйреп, орнына жаңа сипатты инфрақұрылым пайда болған жоқ, урбанизация қазақ этносын жұтып жатыр, ұлттық элитаның ар-намысы болып табылатын зиялы қауым шабарманға айналды. Интеллигенцияның өнімі ретіндегі өнер туындылары ұлт тарапынан жатырқауға ұшырауда. Қазақ жастары қазыр ана тілінде сөйлеуге ұялатын болды, өз фольклоры мен этнографиясын күлкі етеді, яғни ұлттың жан-дүниесін нигилистік жегі құрт жайлап барады. Ұлттық әлеует сол ұлттың дамуына жаратылмай, текетірестің құрбанына айналып отыр. Бұл жағдай әлі жаһанданудың тегеурінді дауылы жетпегендегі күйіміз.
Егемендіктен біздің ұлт сауданы ғана үйренді. Өндірісті, әділ баюды біз әлі қолға алған жоқпыз. Болашақ іргелі мемлекет болудың іргетасын қалай болса да, қаладық. Кеңес өкіметі кезінде ешкім білмейтін қазақ деген ұлттың барын әйгіледік. Басқалардан кем емес екенімізге көз жетіп, кембағалдық мінезден арылуға негіз жасадық. Қысқасы, үміт пен сенім басым.

Ж.С. Бұдан әрі біздің елдің дамуы қалай өрбімек?
С.Е. Бұдан әрі не болатындығын болжау үшін елдегі саяси құбылыстың көзі болып отырған әлгі басты екі күштің өздерін қалай ұстауына көз жіберу керек. Егер елдегі саяси террордан арылу мен ұлттың шынайы даму жолдары қарастырылмаса, онда «табиғи» буржуазия елден ығысуы ықтимал. Ал, Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуымен байланысты «жасанды» буржуазия ұлттық капиталды үстемелеу түгілі, оны ұстап тұруға шамасы келмеуі мүмкін. Бұл дегеніміз - елдің экономикалық қақпанға түсуі, одан әрі әлеуметтік жағдайдың ушығып, тәуелсіздіктің қатерге ұрынуы ықтимал...

Ж.С. Бұны болдырмас үшін не істеу керек, әлгі топтар?
С.Е. Екі тарапқа да көп ұзамай төнетін қатердің алдын алу керек. Ұлттық диалог дегеніміз – сол. Бірақ бұл диалог «жасанды» буржуазияның пиғылы мен бастамасына аса тәуелді. Бұл жағынан біздің жағдайымыз ауырып-сырқап, аяғынан тұрып кету мүмкіндігі бар қырғыз ағайындардан да күрделірек. Өйткені, біз жынымыз шишадан әбден семіріп, ыдысты сындырып шыққандай ахуалдамыз. Қырғыз төңкерісі ашық та, аңғал жүруде. Біздегі күрес жабық та, зұлымдық сипат алуда.
Сұхбаттасқан – Жұмаш Сомжүрек, ақын, журналист.
2006ж.

Ел боламыз десек, БАҚты түзеу керек

Журналист Серік Ерғалимен сұхбат

Сұрақ: Сіздің мамандығыңыз журналистік саладан жырақ, табиғи ғылым саласы. Математиксіз. Қалай журналист болдыңыз?
Жауап: Ол рас, қызыл дипломды математикпін. Сол үшін ұстаздарымның еңбегін еш кетіргендей, ыңғайсыз да сезінемін. Математикаға бейім болғанмен, адамның жаны құмар іс болады екен. Жас кезден жазуға құмарланып өстік, ақыры журналистиканың барлық саласы мен жанрын меңгердім десем, мақтану үшін емес, білімнің бәрі адамға мамандық бола бермейтінін айтқаным. Бірақ мен өзімнің журналистік қабілетімді математикалық логикасыз елестете алмаймын, мені журналист еткен – Математика! Өйткені, журналист дегеніміз - Өмірге қияли қарау емес, оны шынайы бағалау, ал ол – нақты ойлаудың жемісі. Сөйтіп, теле-радио мен басылым саласындағы өмірлік мектептен өттік. Ал, жанр бойынша сараптама, репортаж, ток-шоу дейсің бе, оң жамбасқа келгенін қаузап келеміз. Бірақ, біздің мамандықты бағалайтын бірден бір субъект – оқырман, көрермен және тыңдарман ғой.
Сұрақ: Жалпы, қазақ журналистикасының тарихы қаншалықты терең деп ойлайсыз?
Серік Ерғали: Журналистиканы ақпарат өндіру мен таратуға қатысты алсақ, қазақ журналистикасы ежелгі түркілік тарихи ескерткіштермен астасып жатыр. Ондаған ғасыр бұрын тасқа жазылған Орхон жазбаларында сол кезге тән ақпарат мол, таскітап заманға қажетті маңызды да терең ақпаратты беріп кеткен. Бұ жағынан ақпарат тарату түркілерде тек қана кеңістік бойынша емес, уақыт бойынша да жүзеге асып отыр. Біздің журналистика «тасгазеттерден» басталса, оның бергі жағында ақын-жыраулардың туындысы жалғастырды, оларды бірыңғай әдебиет деуге болмайды, оларға журналистикалық жанды сипат тән. Сондықтан да көшегендердің жыры поэзиядан гөрі поэтикалық журналистика болып табылады. Қазақ журналистикасының көкесі – айтыс! Біржан-Сара айтысы - тұнып тұрған қоғамдық үрдісті талдау! Сол кезгі қоғамның қандай екенін ешбір көсемсөз ол кезде дәл ондай қылып ашқан емес.
Кез келген айтыс үдерісінде туылған туынды әдеби өнім емес, ең әуелі – журналистік сипатқа толы ақпарат пен көзқарас тартысы, қоғамдық пікір шарпысы, поэтикалық дебат. Ал, поэтика айтыс үшін бар болғаны сайман рөлін атқарып жүр. Алайда, біз айтысты әдебиет ретінде біржақты бағалау арқылы оны тоқыратып отырмыз. Айтыскерді ақын дейміз, кешіріңіз, Мұқаметжан Мұқағали бола алмайды, айтыс үстінде. Мұқағалидан айтыскер шықпас еді, өйткені, ол журналист емес, «барды бар, жоқты жоқ» дейтіндей, ол – Ақын! Бұл айтыскерді де, ақынды да кемсіту емес, біз ненің не екенін ажыратпасақ, бүлдіріп тынамыз. Журналистикаға ситуацияны нақты да шынайы бағалау тән болса, әдебиетке ситуацияны бағалау емес, оны туындыға талғажау ету тән. Айтыс ақынының өлеңі айтыс үстінде ғана қызық, оны поэзия туындысы ретінде оқу ләззат бермейді, ал поэзия керісінше туылу үстінде емес, туылған соң тұтынысқа түседі. Ендеше, айтыстың өне бойында о бастан ток-шоулық жанр жасырулы жатыр. Қазақтың әңгімешілдігін алсақ, ол да ауызекі журналистика. Демек, журналистика қазақта о бастан бар.
Сұрақ: Сіз қазақ журналистикасының қазіргі ахуалын көбірек сынайтындардың бірісіз. Сыныңыз қаншалықты ақтаулы? Әлде бұл өзіңізді өзге «ауылдан» сезінгеннен туылатын көзқарас па?
Серік Ерғали: Екеуі де болуы мүмкін. Бірақ мен кәзір өзімді журналистикасыз елестете алмаймын, оның бұлағына түкіретіндей халда емеспін. Журналистиканы бүкіл ұлтқа теңегеннен гөрі «Қазақы журналистика» атап, оған журналистерге жүкті көбірек түсірген дұрыс. Біздің журналистиканы мен секілділердің сынауы, шын мәнінде сын да, мін де емес, көзге көрініп тұрған нәрсені журналистік түрде шынайы бағалау.
Қазақы журналистика ойдағыдай деңгейде болса, елдегі қазақтілді кеңістікке ие болған болар еді. Өкінішке қарай, оны кәзір орыстілді БАҚтар қылғыту үстінде. Ал, одан әрі ағылшынтілді, қытайтілді, түріктілді т.т. алуан тілді ақпарат құралдары қылдай бөліп алу қатері төніп келеді. Қалалаларда қазақ газеттері орыстілді басылымдардың астында көмулі қалып жатыр. Бұл – масқара, сорлылық! Оның үстіне, ай сайын бір басылым орыс тілінде балалауда. Басты себеп: ақпарат кеңісімізге қожа бола алмаудан туып отыр, дәлірегі, қазақы журналистиканың қауқарсыздығынан.
Сұрақ: Нақтырақ айтқанда, ол қандай қауқарсыздық?
Серік Ерғали: Біздің журналистика ақпарат өндірісінен кенже қалып отыр. Жалпы, өнім өндірудің орнына, біреудің қаңсығын көшірумен шектелу әбден орнығып отыр. Барымызды уақыт талабына сай өңдей алмай отырмыз, жанрға сәйкестей алмаудамыз. Мен жұмыс орныма көрнекті Дулат пен Смағұл жазушыларымыздың мынадай нақылдарын жайғастырып қойдым: «Теледидар қандай болса – халық та сондай», «Ел болғың келсе, екраныңды түзе». Телеекранға қарасақ, қауқарсыздық менмұндалап тұр. Бойына ұлттық нәрді айтпағанда, қарапайым азаматтық мәдениет дарып үлгермеген сарыауыздар «қораздың» рөлін атқаратын болды. Одан не ақпарат, не өнеге, не жаңалық алып қарық қылмайсың. Немене, енді екранға отырғызатын адам қалмады ма, елде? Бар! Кәсіпқой қалыстасқан бір толқынды келесі біреулер қуумен келеді, ақырында ұлт зардап шегіп отыр.
Мәселе - біздің қоғамның қабілет пен қасиетке деген талабы мен сұранысының құлдырағанында. Әлгі шикілер өздерін екранға шыққанына мәз болып бір жыл жүрсе, ауылдастарымен тікелей эфирге шығып, олар піссін деп біз отырсақ, қашан ұлт болып ұйысамыз?! Талантты тарқапасқа тастап, тасырға жол ашқандағы жеткіміз келген мұратымыз осы ма?! Сосын тіл біледі екен деп, қазақты да, қазақ еместі де екранға қарапайым журналистикалық талапты меңгермегендерді қонжиту қандай сарабдал саясат!? Телеекран біреулрге кәсіп үйрететін орын емес, оған кәсіпті меңгергендерді тарту керек. Халтураның басына су қоятын уақыт жетті. Телеекран ойыншық па? Бұл – мәдени саланы мәдениетсіздіктің жайлап кеткендігінен, телеекранның қадыры мен кәсібін меңгермегендер басқаруынан. Сондықтан да, қазақ телеекраны ойыншыққа айналуда. Әсіресе, кеңестік көзқарас пен дағдыға малынғандардың кәзіргі радио-теле өнерді меңгеруі кісі күлерлік жағдай. Біз неге кешеге құмармыз?! Мәселен, Позднер мен Якубовскилеріміз болса, қарсылық жоқ. Рас, кешенің үлгісі мен дағдысын алуға болады, бірақ кешемен өмір сүру нағыз бейшаралық қой! Бізге жеке бастың тоқыраған беделі емес, телевизияның ортақ ұлттық абыройы керек! Әйтпесе, халықты өгей телеекранға телміртіп, өзімізден жирендіріп тынамыз.
Кәзіргі журналистиканың қоғамда сан алуан міндеті мен орны бар. Егер соларды елдің төл журналистикасы атқара алмаса, оны өгей журналистика қолға алады. Бұл «Өз елінің әскерін қамдамаған ел, өзгенің әскеріне жем болады» деген тұжырымнан туады. Кәзір асырып айтқанда, Қазақстанның ақпарат кеңісін қазақтілді басылымның қамтуы он пайыз. Ал, осыдан екі жыл бұрынғы мәжіліскер Мұхтар Шахановтың депутаттық сауалындағы мәлімет бойынша бұл көрсеткіш бес–ақ пайыз! Оған тиісті министрлік жұмған ауызын ашпағанына қарағанда, оның удай шындық болғаны. Осындай мәліметті жуырда жазушы-депутат Алдан Смайыл мырза да өз сауалына арқау етті. Бұл - егемен ел үшін ақпараттық апат! Мұндайға дені дұрыс ел шыдамас еді. Өйткені, бүгінгі заманның қорегі – ақпарат! Оған кім ие болса, елге - сол қожа!
Журналистикада қандай міндеттер мен мүмкіндіктер бар? Қоғамды насихатпен емес, ақпаратпен қамту, қоғам дертін дендеп тергеу, мәселені ашу, тіпті, оның шешілу жолдарын да көрсету, билік пен қоғамдағы алуан топтарға ықпал ету, қоғамдық пікір қалыптастыру т.т. тіпті, ұлтты ұйыту да, іріту де журналистиканың қолында. Оның «төртінші билік» аталуы да сондықтан.
Ал, бізде қандай ахуал қалыптасып отыр? Бізде (санаулы газет пен көрсетім, тыңдатымды айтпағанда) қазақы БАҚ БНҚ-ға (бұқаралық насихат құралы) айналып кеткен. Таптаурын тақырыпты талғажау ету, ауылдастан басқаны екранға әкеле алмау, әйгілілердің зықысын шығарып қайта-қайта жарнамалау, тақырыпты аша алмау, жаңа тұлғалардың бетін ашу біздің журналистика үшін асуға айналып барады. Әлгі БНҚ біз атаған міндеттерді емес, басқа міндеттерді атқаруға бейім екені сөзсіз. Ондай құралдың ақпарат таратумен емес, құлдардың құлағына «кеспе ілумен» ғана айналысатыны белгілі.
Сұрақ: Бұл күйімізге кім кінәлі?
Серік Ерғали: Бәріміз. Мемлекет те, журналистер де, оның тұтынушылары да. Мемлекет өзінің ақпараттық кеңістігін әркімге талатып қарап отыр, бұның артында мемлекеттік қауіпсіздік деген басы қауғадай үлкен мәселенің құлағы қылтиып тұр. Журналистер құлдық мінезден арыла алмай қалуда, сөйтіп, әлгі БНҚ-ны «гүлдетіп» отыр. Соның кесірінен бүкіл қазақтілді орта зардап шегіп, өз мәселесі мен үнін қоғамға өткізе алмауда. Қазақтілді орта керең, мылқаудың күйін кешіп отыр. Ал, оқырмандарымыз, көрермендеріміз бен тыңдармандарымыздың дені қазақы журналистиканы тұтынбастан, орыстілді «аулаға» тайып тұрды. Мұның басқа нәтижесін айтпағанда, қазақ тілінің айналымы мен ортасының тарылуына әкеліп соғуда. Ал, қазақ журналистикасы мұсалдаттың күйін кешуде. Көрдіңіз бе, журналистиканың қандай құдырет екенін және оны біз қандай мүшкіл халға жеткізгенімізді!? БАҚ деген батыс елдері үшін 4-билік болса, шығыс елдері үшін - ҰСТАЗ! Сондықтан ел болғымыз келсе, БАҚты түзеу керек!
Сұрақ: Сіз арнайы мамандық алмасаңыз да, журналистиканың ортасынан ойып орын алып жүрсіз. Жалпы, журналистерді жоғары оқу орындарында әзірлеудің қисыны бар ма?
Серік Ерғали: Қисыны шамалы. Әрине, журналистиканың стратегиялық сипаты мен теориясын, меңгеруін, күрделі техникасын қамтитын мамандар болмаса, журналистерді жылдап оқытып керегі жоқ. Менің құрақшы-инженерім өздігінен үйренген Әскербек деген филолог жігіт. Ал, видеоны құрақтау жеңіл шаруа емес. Әр саланың мамандарынан үш айлық, алты айлық әрі кеткенде тоғыз айлық курстардан өткізу арқылы түрлі жанр бойынша берілген сертификат кәзіргі дипломдардан әлдеқайда артық. Ал, ондай курстар үшін оқу орнын ашып керек емес, кез келген оқу-ағарту мекемесі, БАҚ-дың өздері де арнайы техникалық жарақтану арқылы зерделі мамандарды тартумен әлгі курстарды ұйымдастыруға мүмкіндігі бар. Болашақ журналистерді белгілі бір БАҚтың қолдау хаты арқылы курсқа қабылдауға болады, әрине, ол тегін болады деу дұрыс болмас. Алайда, сертификат кемінде үзіліссіз үш жыл бойы қолданысқа түспесе, күшін жоюға жатқызылу арқылы, оған ие болғандарды журналистика саласында жұмыс істеуге мәжбүрлеуге болады. Сонда ешкім керексіз «қатырма» жинаумен айналыспайды. Сонда басты салмақ болашақ журналистің қалтасына түседі де, шала-жансар маман болудан жұрт қашатын болады, оның үстіне журналистиканың нақты саласын ғана меңгеру тереңдетіледі. Оның есесіне төрт-бес жыл мен қыруар қаржысын босқа кетіріп, қазақ жанұясы «банкротқа» ұшырамайды. Ал, ЖОМды (жоғарғы оқу мекемелерінде) журналистика саласы бойынша «ауа сатудан» құтқарамыз. Керісінше, нағыз ұстаздар өз біліктерін маман журналист даярлаудың тиімді жолына жұмсайды, табысы да қомақты болады. Ұстаз бен шәкірт деген ұлы ұғымды қалпына келтіреміз. Өз басым жас сарапшыны кәзір тегін әзірлеуге даярмын, бірақ оған орта әзір емес, сұраныс жоқ. Қазақтілді сарапшылардың қадыры жоқ. Тіпті, біздің журналистикада мамандану дағдысы жоқ, сарапшы мен шолушыны шатастырады, продюсураны меңгеру атымен жоқ.
Менімше, аталмыш мәселені әуелі Журналистер одағының қолға алғаны жөн болар еді. Тіпті, әлгі курстарды соның бақылауымен өткізген мақұл, ал грантты қазақтілді журналистер даярлауға Мәдениет және ақпарат министрлігі конкурспен таратсын. Бұл мәселені түбегейлі шешу жолы емес, бірақ кәзіргі батпақтан осылай шықпаса, жағдай мүшкіл. Масқара болғанда, сөйлем құрай алмайтындар диплом алып шығып, жұмыссыз қалуда.
Сұрақ: Қазақы журналистиканың басты мәселесі қаржыға тіреліп тұр емес пе?
Серік Ерғали: Қаржы мәселесі – қазақы журналистиканың басты дерті. Оған біздің БАҚтар бас қатырмай былайша шешіп алған. Басылымдар жазылу мен министрліктің грантына жүгінеді болмаса құрылтайшысы бар, яғни газет табыс таппайды (бірен-сараны болмаса), тауарға емес мұсалдатқа айналған. Орыстілді БАҚтың бюджеті 90-95 пайызға жарнамадан құралса, қазақы басылымдардың (кейбір танымал газеттерді айтпағанда) қаржы көзі әкімдер мен мемлекеттік тапсырыстың мойнында. Осыдан барып, қазақтілді БАҚтар кімдікі екендігі шығады. Бұған Ресейлік теларналардың ешбір ұялмай-ақ сыналап кіріп жатқанын қосыңыз. Олар жарнамаақыны Ресейден емес, қазақ тұтынушыдан алып отыр! Ал, электрондық БАҚтардағы қазақтілді редакциялар орыстілді жарнама мен редакцияның қалқасында әупірімдеп жүріп жатыр. Ірі мемлекеттік арналар мен толқындарды айтпағанда. Ал, шын мәнінде, БАҚ үшін базаргөй экономика тұсындағы басты табыс - жарнамадан. Біздің елде жарнама қазақтілді тұтынушыны айналып өтеді, оның мүддесін пысқырмайды, заңдама солай жасалған. Бірақ жарнама берушілерді тәубесіне келтіретін мүмкіндіктер жеткілікті. Ол үшін редакторлар мен менеджерлердің қайраткерлігі мен бірлігі керек. Бәрінен бұрын қазақтілді журналистиканың мүддесін жеке қорғайтын қоғамдық ұйым қажет.
Сұрақ: Журналистер одағы бар емес пе?
Серік Ерғали: Бар, бірақ оған қазақтілді журналистиканың тағдыры қарайтындай тақырып та, мәселе де болмай отыр. Оның алдында бұны мәселе етіп қойып жүрген біздің БАҚтарымыз да жоқ. Мұның барлығы қазақтілді журналистикада қауқарлы элитаның жоқтығынан. Мысалы, орыстілді редакторлар бірігіп, кеңес құрып еді, билік шошып кетті. Әлгілер, тіпті, Ресейді арқа тұтатын сыңайы бар. Бұл - көзсіз басыну. Бірақ соған біз шыдап отырмыз, дәлірегі бұғып отырмыз. Бұғу мен шыдаудың айырмасы жер мен көктей ғой. Ал бізге құлдықтан құтылған журналистердің жаңа буынын өсіретін, әлеуметтік жағынан, өнериеттік және құқықтық сала бойынша қорғайтын қоғамдық ұйым керек. Біздің ахуалымызды бір қараға жеткізетін тетіктің бірі осы. Оған жанқиярлығы мен харизмасы жеткілікті баскер (лидер) қажет. Бізде харизмалық тұлғалар жеткілікті болғанымен, ұйымдастырғыш адам аз.
Сұрақ: Кәзіргі қазақы журналистиканың бойында қандай кемшіндік бар?
Серік Ерғали: Ақпарат өндіру қабілеті төмен. Біздің ақпаратымыздың 70-80 пайызы аударма, қалғанын әупірімдеп, әдеби әсірелеп жүріп өзіміз жасақтаймыз. Жалпы, біздің журналистика әдебиеттен ажырамай отыр.
БАҚтарымызда жанр айшықтау мәселесі де бұлыңғыр. Кәзіргі оқырманның құлаш-құлаш демогогияны оқитын уақыты да, құлқы да жоқ екенін ескермейміз. Ақпарат тілі қысқа да нұсқа, айқын, әсіресіз болу керек, ал біз оны бар өнерімізбен әдеби бояуды жағып келіп, ағал-жағал етеміз. Ал, сараптамаға эмоциямызды қосып быламық жасаймыз. Оқырман содан үркеді, уақыты мен тиынын шығын қылғысы келмейді. Бұл жерде оқырман отаншыл емес, әуелі тұтынушы екенін ескеруіміз керек!
Біздің басылымдарға тән тағы бір кемшілік нақты концепцияның жоқтығы, бірінен бірін ажыратудың қиындығы. Бір мәселеге жабыла ойбайлайтынымыз бар. Деректі дақпыртқа айырбастаймыз. Мысалы, «бір миллион қазақты түрлі сектаға беріп жібердік». Бірақ оны санаған ешкім жоқ. Баяғы қазақы дақпырт болды да шықты. Осыдан қазақтілді басылымның абыройы азая түседі.
Қазақтілді басылымдар аз болғандықтан, оларға монополиялық сипат тән. Оларға қабілетті журналистер барып жарытпайды, өйткені, жалақы болмашы, сондықтан орыстілді басылымдар журналистер үшін бизнес болса, қазақы басылымдар күнкөріс көзі күйінде. Орыстілді БАҚтар ырықты экономиканың субъектісі болса, қазақы басылымдар әлеуметтік топтың субъектісі деңгейінде. Осыдан келіп, қазақы БАҚтарда даму емес, ілбіген күнкөріс дағдысы орныққан. Ал, бұған баға беріп, сараптап, жағдайды түзеуге тиіс арнайы мемлекеттік орган айдалаға қарап отыр.
Әр газеттің өз мінезі, бояуы, оқырманы, әлеуметтік тобы, нысанасы, мақсаты мен мұраты, жазу стилі, тақырып аясы болу керек. Сонда біз қазақтілді оқырманды орыстілді газеттерге талатпас едік. Оқырманға керекті материалды қазып тұрып берер едік, ол содан тұшынып, өгейтілді ақпаратқа қарамас еді. Енді бүтін бір ұрпақ орыстілді басылымдардың оқырманы болып шыға келді, оны қайтару - қой қайтару емес. Оның үстіне бізде менеджмент пен өнериет (творчество) ажыратылмаған. Менеджментті меңгермегендер директор болып жүр, журналистиканы ұйымдастыра алмайтын кейбіреулер - редактор. Қазақы БАҚтарға кәсіпқой менеджерлер мен редакторлар керек. Оларды диплом сатып әзірлей алмаймыз. Процесс қана туғызады. Біздің елге қазақтілді журналистикалық қарқынды үдеріс қажет. Әсіресе, ұлт идеологиясының бірден бір асыраушысы болып табылатын телевидениені кездейсоқ келіп кетушілер мен кеңестік архаистерден құтқаратын уақыт жетті.
Сұрақ: Ол үшін не істеу керек?
Серік Ерғали: Ол үшін мемлекеттен ақпарат кеңістігін қорғауды талап ету керек. Шетелдік басылымдар мен олардың бізден шығып жатқан брендтеріне салықты екі есе көбейту қажет. Керісінше, қазақтілді ақпарат кеңістігін дамыту программасы жасалып, қазақтілді республикалық басылымдардың таралымы отыз мыңнан кемдеріне салықты мейлінше азайтуға ықпал ету керек. Аймақтық таралымы он мыңнан кем қазақы басылымдарды да салықтан босату қажет. Ал, әрбір жарнамалаушының жарнамаға бөлген қаржысының кемінде жартысы (аударма түрінде емес) жарнаманы мемлекеттік тілде берілетіндей заңдаманы өзгерту керек, оған орыс тіліндегі нұсқасынан кешігіп шықпайтындай талап қойылуы тиіс. Сонда ғана қазақы БАҚтардың жілігіне май жүгіреді. Қысқасы, қазақ журналистері де, оқырмандары да өз мүдделерін қорғауға шығуы керек. Өйткені, БАҚ дегеніміз - кәзіргі кезде ақпараттық кеңістік. Ал, бүгінгі елдің ақпараттық тұтқасы да, тілдің өзегі де журналистика. Оны өгей тілден тазартпасақ, ел болу қиын. Бұл жолда құлдығымызды жалпақшешейлікпен бүркеудің керегі жоқ. Батыл да еркін әрекет, сергек көзқарас керек.
Пікіріңізге рахмет.
Б.Қайратұлы

ХХІ ғасырдағы ТІЛДІК БҰЗЫЛЫМ

Біз кейде кеудені соққылаған, патриотсынғандар не істесе, соны қабылдайтын көрсоқырлығымыз бар. Бұл, әсіресе, жаңа сөздерді туындатуға қатысты. Бірнеше неологизмдерді қарастырып, олардың тілдің табиғатына қандай кесір келтіріп отырғанын, оның лингвистикалық жүйесін талқандаушы факторға айналып келе жатқанына назар аударайықшы.

БАҒДАРЛАМА. «Программа» сөзімен алысушылар оны «қазақтандыру» арқылы тілге пайда келтіремін деп ойлады. Бірақ бұл сөзді әлемде бізден басқа ешкім аударуға неге жүрексінеді. Өйткені, оны аударудың өз тілдеріне қауіпті екенін түсінгендіктен. «Программаның» кемінде алты мағынасы бар. Ал, біздің «бағдарламаның» мәні біреу-ақ, ол – ориентировка. Ориентир – бағдар, ориентировать – бағдарлау .... Ал, орыс тіліндегі телекөрсетімді білдіретінде «программа» бар, бірақ оның қазақ тіліндегі «бағдарламаға» қатысы жоқ еді, оны сол «телекөрсетім» түрінде қалдырғанымыз жөн еді. Бірақ біздің қазақ тілін орыс тілінің калькасы етуге құмарлығымыз оған назар аудартпады. Оны тіпті, орыс тілінің айтылымына салып «праграмма» деп айтатынымыз, тілдің ережесіне айналды.
«Программа» сөзі көп тілдерде «програм» түрінде айтылып-жазылады. Бұл біздің тілімізге таптырмайтын нұсқа еді!

КӨШБАСШЫ. Бұл «лидер» ұғымының тіліміздегі зорлап енгізілген баламасы. Бірақ «лидердің» басшы мен бастыққа ешбір қатысы жоқтығын аңғармай-ақ қойдық. Оның орнына әйтеуір «қазақша болсын» деген ұранға бой ұрып отырмыз. Шын мәнінде, «лидер» сөзі белгілі бір үдерістің не топтың, лектің басы дегенді білдіреді. Бұл сөз,тіпті адамға ғана емес заттық тұлғаларға да қатысты, мысалы мына сөйлемде: «Астана – құрылыс қарқыны бойынша Евразиялық лидер». Ал, бізде қалыптасқан «елбасшы» (мемлекет басы), «қолбасшы» (әскер басы) сөздерінің ізімен орныққан қағиданың енді быт-шыты шықты. Басқа жұрт лидер деп бейресми адамды түсінсе, біз оны бастық не басшы ретінде ұғатынымыз сондықтан. Оның үстіне тілдің аталмыш жүйесі бұзылды. Енді «қолбасшы» мен «көшбасшы» сөздерінің жасалу жолдары жөнінде тілші ғалым не айтарын білмейді. Өйткені, «қол» қазақ тілінде әскерді білдіргенімен, «көш» үдерісті не топты, лекті білдірмейді. Бұл жерде ең дұрысы «баскер» деген сөз еді, яғни, лидер - әлдебір үдерістің не топтың басы болуға қабілетті адам немесе нәрсе деген сөз. Мұндай сөзжасам арқылы біз тілдің лингвистикалық жүйесін жеке жасанды сөздердің табиғатына бағындырып отырғанымызды сезбейміз. Тіпті, кез келген жаңа сөз тіл қағидасын дамытпаса, толықтырмаса, болмаса оған бағынбаса, тіл табиғатына дұшпандық сипат сіңіретінін байқайтын уақыт келгелі қашан.

ОРАЛМАН. Бұл сөз талай талқыға түсті. Онан да әдебиетіміздің қос классигіне сөз берсек, бәрі де орнына түсе қояды:

Ескі бише отырман бос мақалдап,
Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап. (Абай)

Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар-намысым қашырман!
Бұлтқа жетпей шарт сынбан!
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман! (Махамбет)
Осы мысалдардан соң, қазақ тілінің бұйрық райлы етістікке «ман», «бан», «пан», «мен», «пен» жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалатын кері мағыналы етістік түрлерін қағидалаймыз ба, әлде тіліміздің табиғатына кесір болып отырған жалғыз «оралман» сөзі үшін арнайы ереже шығарамыз ба? Біз «оралмаймын!» дегенді білдіретін сөзді ХХІ ғасырда «оралман» деген зат есімге айналдырып жібергенімізді жалған патриоттарды былай қойғанда, тілгерлеріміз түсінуі керек еді. Енді қазақ тілінің қағидалық әлеуетін әлсірету емей бұл немене?! Орыс тілінің басты шырмайтын «исключениелері» осындайдан шыққан жоқ па? Ал, бұл шындығына келсек, тілдің емес тілгерлердің бейшаралығын көрсетеді. Одан да тілімізге залалсыз «реэтнопатриант» сөзі әлдеқайда жақсы еді. Бұған жарайтын бауырлас, қандас сөздері екібастан жетіп артылады.

КӨРСЕТІЛІМ. Қазақ тілінің табиғатына бұл сөздің жасамы да қайшы! Жалпы, тілімізде «ым», «ім» жұрнақтарының бұйрық райлы етістікке жалғануы арқылы жасалатын сөздер бар, ал «ылым», «ілім» арқылы туылатын сөздер жоқ! Оны тағы да осы ғасырда қолдан жасадық, бірақ ол тілді шұбалаңқылыққа апармаса, пайда беріп тұрған жоқ. Оның мысалдары жетеді:
Көрсет+ілім, таныстыр+ылым, жаса+ылым, қой+ылым, түрт+ілім. Енді бұлардың тілде орныққан нұсқаларына келсек: өл, бөл, ал сөздерінен сәйкес түрде: өл+ім, бөл+ім, ал+ым шықпады ма?! Бұдан бүгінде баламасы табылмай жүрген «убииствоның» қазақшасы шыға қояды - өлтір+ім! Сондай-ақ: көрсет+ім (показ), таныс+ым (знакомство), таныстыр+ым (ознакомство) жаса+ым (изделие) секілді тың сөздер туыла алады: қой+ым , түрт+ім.
Қазақ тілінің бұл қағидасы әу баста бұйрық райлы етістікті платформа етіп, бірнеше сөзжасам мүмкіндігін ашқан әлеуетіміз болатын:
көрсет+пе, таныс+па, қой+ма, түрт+пе, қаңтар+ма; бұлар қайшы мағыналы етістіктер ғана емес, зат есімдік мынадай тұрпаттағы сөздердің жасалу жолдары: көрсет+кі, таныс+қы, қой+ғы, түрт+кі, қаңтар+ғы. Осындай жолдармен кәзіргі дағдарып тұрған мына сөздердің қазақы баламасы оп-оңай жасалады: индикатор – көрсеткі, экспонат - көргі, рандеву - танысқы, автомойка – автожуғы (автожуу емес), штамп – мөргі (мөртабан емес, штамповать, печатать – мөргілеу), паркинг - қаңтарғы т.б. Соңғы сөздердің нұсқалары белгілі бір құрал-жабдыққа, сайманға тән бола алады.

ЗАҢНАМА. Бұл сөзді ХХ ғасырда «летописьтің» баламасын «жылнама» етіп алудан туындаттық. Бірақ бұл өзін өзі ақтап тұрған, тілге деген жауапкерліктің жоғары кезінде жасалған неологизм. Ал, енді осыны негіз етіп, талай қисынсыз сөздерді қоздатқанымызға жөн болсын! Соның бірі – заңнама. Бұл – «законодательствоның» баламасы. Шын мәнінде, парсының «намасына» жүгінбей–ақ, қазақ тілінің өз әлеуетіне қол арту керек еді, оның ешбір сөкеттігі болған емес: заң – закон; заңдату – узаконить; заңдама – законодательство, заңдамашы – законодатель. Бұған «наманың» ешбір қатысы бар ма?! Жоқ! Тіпті, бұны одан әрі «дамытып» «рұқсатнама» дегенді де шығарғанымыз бар!

ЕЛОРДА. Тілімізде екі зат есімнің кірігуінен туылатын сөзжасам мүмкіндігі бар: атамекен, атажұрт... Осындай қисыннан «елорда», «ханшатыр» сөздері де туындады, ешбір дөрекілігі жоқ. Алайда, бұл сөзжасамның табиғатын бұрмалау кесірінен оның айтылымы да бұзылып, «Қазақстан» телеарнасының ауа райын (аталмыш заңдылықпен «ауарай» атайтын да мезгіл жетті) сөз қыларда «ел ордасы» деп қақсауға негіз болуда. Шын мәнінде, аталған жолмен жаңа сөздің туылуында бір гәп бар: мысалы, «атамекен» сөзі «атаның мекені» дегенді емес «аталық мекенді» білдіреді. Сол секілді «елорда» - елдің ордасы емес, «елдік орданы» білдіріп, кемелденген түрде сөздік нұсқаға айналған логизм. Сондай-ақ, «ханшатыр» - ханның шатыры емес, «хандық шатыр», яғни хандық мәртебелі, құнды шатыр дегенді білдіреді. Осыдан келіп, орысша «законопроект» – заңжоба болып шыға келеді, оны «заң(ның) жобасы» түрінде шұбатпай-ақ қоюға әбден болады.

Сан – цифр ма? Қазақ тілінің лингвистикалық әлеуеті мен жүйесі паршалануды (айтпақшы, славяндық «борщ» сөзі «баршалаудан» шыққан) бастан кешуде. Мәселен, [зат есім]+ды (ді,лы,лі,ты,ті) формуласы бойынша жасақталатын сын есім мен [зат есім]+ дық (дік, лық, лік, тық, тік) формуласымен анықталатын сын есімнің айырмасы жер мен көктей болатын. Кәзір бұлардың арасына «=» белгісі қойылыпты да, мына лингвистикалық формалар да теңесіп кеткен:
Электронды үкімет - правительство с электроном = электрондық үкімет;
санды технология - технология с числом = сандық технология-числовая технология. Алайда, бүгінгі өркениетте әзір санды да, сандық та технология жоқ! Оны сан мен цифрды ажырата алмай жүрген қазақ журналистері «туғызып» алған. Сонымен, цифровая технология - цифрлық технология («цифрлы технология» – «технология со цифром» да емес).

Телім – участок пе? Соңғы кезде «земельний участок» тіркесін «жер телімі» дейтін сырқатқа ұшырадық. Жоғарыда көрсетілген заңдылық бойынша тел+ім дегендегі «тел» сөзі етістік, телі - қос, біріктір дегенді білдіреді, ал осыдан «тел» сөзі бірігіңкі, қосыңқы ұғымын бермек. Сонымен бірге, оның тілімізде орныққан сын есімдік тұлғасы да бар: «тел өскен» - бірге өскен. Бұдан басқа толып жатқан қолданымдары, мысалы: төлі өлген ұрғашы малға өзге төлді телу, яғни, бұл жерде кіріктіру деген мағына да бар.Демек, осындай жолмен телінген төлді телім дейтін болар еді, бірақ оны кездестірмедік. Ал, енді осы сөзді «участоктың» баламасы етіп қалай алдық?! Шамасы, «тілім» деген сөзді бұрмалап түсініп алып жүрген секілдіміз. Дұрысы - «жерпұшпақ» деп немесе «жердің пұшпағы» ретінде алу еді. Ақыры, жасанды да, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын «телім» учаскенің баламасы болды да шықты! Бұл - баяғы «аптекарьды» «дәрігер» деудің орнына, оны «врачьтың» баламасы еткеніміз сықылды.

Кейде, орпоэфиялық бұзылыс тілге заңдылық жасап жатады, оның мысалы бүгінде ұшан-теңіз. «Оларды» «одар» деушілерді былай қойғанда, «раз» бен қазақтың «ретін» будандастырып «рез» деушілер көбейіп барады. Міне, әлгі «телімді» шығарушылар да осылардың қатарында. Ал, біз оны талғамай-ақ қылғытушылар қатарындамыз. Айта берсек, сөз де, тіл жүйесін пышырату да аяқ алып жүргісіз бола бастады. Біз соның кейбіріне ғана тоқталдық. Тілдің өзі жүйе екенін мойындасақ, ол бұзылса, оны қолданудан бас тарту оп-оңай болмақ! Сонда тілім-тілім тілмен қайда барамыз?! Өзгенің тілін телиміз бе?
С.Ерғали

понедельник, 29 декабря 2008 г.

КӘЖ деген немене?

Көшпелі заманда қазақтың әр ауылында бір бай болғаны бар. Ол ауылдың экономикалық білегі де, әлеуметтік тірегі де сол бай болатын. Сондықтан да әр бай мырза болуға да, сараң болуға да қақысы бар еді. Мырза болатыны – «у ішсең - руыңмен іш», «өле жегенше – бөле же» деген антирыйноктық ұстанымды ұстамау, кәзіргідей аумақтық-әкімшілік бөлініске емес, рулық-ағайындық бөлініске негізделген қазақ қоғамының іргесін шайқалтумен парапар жәйт. Ал, «сараң» болмасаң, жылдап жыйнаған байлықтан күндеп айырылып қалудың қатері және бар. Оның үстіне маңдай терімен таппаған табысты иеленген пенденің байлық қадырын білгені шамалы. Айтып-айтпай не керек, қазақтың байында бүгінде көп айтылатын әлеуметтік жауапкершілік болған жоқ деуге ешкімнің дәйегі жоқ.
Сол дәстүр сабақтастығы бүгінгі Қазақстанда бар ма? Әрине, бар! Бірақ оны «кәсіпкерліктің әлеуметтік жауапкершілігі», яғни – КӘЖ дейтін болдық. «Бақсақ - бақа екен!» демекші, халықаралық «стандарт» бойынша бұл ұғым мүлде басқаша аталады екен: Корпоративтік Әлеуметтік Жауапкершілік, бірақ бұл да – КӘЖ!
Сонда қазақстандық пен халықаралық КӘЖдің айырмасы неде, міне, қызық сонда! Біздегі КӘЖ бойынша кәсіппен айналысатындар (бірақ ол күнкөріс пе, әлде кәсіпкерлік пе, оны да ажырата қойған жоқпыз-ау) әкімнің иек қағуымен болмаса ықпалды партияның ымдауымен әлдебір «мемлекеттік маңызы бар» шараны қаржылауға тиіс болып шығады. Әгәрәки, қарсылық болса - жақсылық күтпе! Қоғам алдында әлеуметтік жауапкершіліктен жұрдай кәсіпкер ретінде «жауап» бересің.
Бірақ, отандық КӘЖі ойдағыдай кәсіпкерлердің ұтылып жатқаны жоқ: олар бере жүріп, алудан қағыс қалмайды. Мәселеңки, өзіне болмаса туысына мемлекеттік құйқалы жерден лауазым тиетіні елімізде кәдімгідей табиғи заңдылыққа айналған жәйт. Тіпті, болмаса өзі Мәслихаттың не Мәжілістің мандатын иеленеді дегендей. Ондай болмаған жағдайда аспандағы ай құлағандай, аңырып қалатын әдетіміз бар. Ал, шетелдік инвесторлар да өз КӘЖдерін жасақтап алған. Мәселеңки, елдің батысындағы шығыстық ірі компания әлеуметтік саланы тек қана облыс әкімі арқылы қаржыландырады, ұсақ-түйек, улап-шулаған қоғамдық ұйымдарға көз қырын да салмайды. Олар солай қазақ үкіметімен келісіп, ара-жігін ашып алған. Біздің үкімет пен жергілікті билікке де керегі сол, шетелдік инвестор ақшасын өз қалтасынан шығарғандай елге міндетси мақтанып PR жасауға шебер болып алған. Сондықтан ол жердің қай жерінде КӘЖ, қай жерінде «мазь» (жағар май) барын болжап немесе көріпкелдердің көмегімен білуге болады. Сондықтан да әлгі шығыстық айдаһар фирма жергілікті азаматтардың айлығын бірнеше есе, аз беруге «құқылы», олардың әлеуметтік қажеттеріне қарайламауға «құзырлы». Тіпті, жергілікті жұмысшыларды өз елдерінің әнұрандарын айтқызып, басынуға да мүмкіндіктері мол. Мұның бәрі орын алып, кәдімгі көз бен құлақ үйренген жәйттер. Ал, оны қорғай алатын жергілікті үкіметтік емес ұйымдардың халдары мүшкіл, сыздықтатып, тыйын татыратын әлгі әкімдерге кіріптар. Тиісті құқық күзететін мемлекеттік органдары да көздерін жұмып отыруға мәжбүр. Осылайша, КӘЖ мәселесі түгіл, кей жағдайда мемлекеттік құзырдың өзі кейбір инвесторларға әлі келмейді.
Қойшы, біздегі КӘЖ нұсқасының соншалықты адам шошырлықтай түрі жоқ, керісінше, әлеуметтік алшақтық пен құлдыраудың алдын алу құралына айналғандай сипаты орнығып-ақ қалды. Қысқасы, «береген қолым - алаған» ұстанымының жүйесі орнығып, қоғамымыз сонымен «зырғып» келеді.
Ал, КӘЖ мәселесі дамумен дандайсыған елдерде қалай? Оларда КӘЖ дегеніміз - күрделі! КӘЖдің америкалық, ебропалық жапандық, үнділік секілді ұлттық түрлері бар екен, олардың өздеріне тн ерекшеліктері тағы жетеді. Дегенмен, әлем мойындаған КӘЖге тән ортақ нәрсе – оның тек қана кәсіпкерлерге емес, билікке де жауап жүктейтіні. Сөйтіп, басқа жұрттарда әлеуметтік жауапкершіл билік (ӘЖБ) деген ұғым бар екен! ӘЖБ бойынша, билік бизнеске үлгі көрсетіп, елдегі ең ірі жұмыс беруші болып табылады және ашық түрде сатып алу мен тендер өткізіп, оған мөлдір сипат береді. КӘЖді басып-жанышпайды, ынталандырады, сонымен бірге жыл сайын әлеуметтік сараптамалық есеп жариялайды т.т. Бұған қоса, өзін өзі әлеуметтік жағынан қамтыған қалалар санын көбейтумен тағы айналысады екен. Осы жерде қолжайды болған шағын қалаларымыздың жайы амалсыз еске түседі. Ал, оның әрбір ахуалы әлемде өлшеніп-пішілген дәстүр екен.Тіпті, үкімет елдегі әрбір ұйымның КӘЖін бақылауға алады болмаса нығайтуға шешім қабылдайды. Сөйтіп, сол ұйымдарға қатысты әлеуметтік жауапкершіл ұйым (ӘЖҰ) деген тағы бір ұғым шығады.

Қорыта келгенде, КӘЖ дегеніміз - қоғамға ортақ жауапкершілік болып табылады, оны кәсіпкердің жеке міндеті ету биліктің жауапсыздығы болар еді.
С. Әбдірешұлы.

вторник, 11 марта 2008 г.

НАУРЫЗ – ТҮРКІЛІК ЖЫЛ БАСЫ

Пайым

Жаңажылдық алуандық
Біздің дәуірімізде көптеген ұғымдар мен құндылықтар шатасып қана қоймайды, араласқан күйінде жүзеге аса береді. Мәселен, бұған кәзірдегі жаңа жылды мерекелеуді алуға болады.
Кәзіргі әлемде дүниенің әр түкпірінде жаңа жыл түрліше аталып өтеді және алуан мағанаға ие:
- шығыста о бастан жаңа жыл астрологиямен байланыста және айлық күнтізбеге сәйкес мерекеленеді;
- батыстағы жаңа жыл Исус Христың туылған күніне орайластырылған;
- бұрынғы кеңестік елдерде жаңа жыл күнтізбелік жыл басы ретінде аталып өтеді...
Әрине, аталған үрдістердің араласын былықтан гөрі мәдени араласым деген дұрыс болар, тарихи үдеріс барысында әрбір ел өзіне сай дәстүрді әлгі араласымға негіздеп қалыптастыратыны белгілі. Алайда, соның бәрі белгілі бір тарихи тамырға негізделіп жатады. Дегенмен де, бірінші қаңтар дүние жүзінде жаңа қаржылық-экономикалық жыл мен күнтізбелік жыл басы болып саналады. Ежелгі Ұрымда жыл басы наурыз айында аталып өтсе де, Рим империясы Григориан күнтізбесін жасап, уақытты өлшеу басын қаңтардан бастауды енгізді. Ал, Бірінші Петр патшаның жыл басын қаңтарға ауыстырғанға дейінгі жарлығына шейін, Ресейде де жыл наурызда өзгеріп келді. Өз кезінде кеңестер одағы бірінші қаңтарға арнайы мағана беріп, жыл басы етіп канондады. Бұл мән бірте-бірте түрлі атрибуттармен толығып, бірінші қаңтар жер шарының алтыдан бір бөлігі үшін нағыз жаңа жыл басы болып кірікті. Соңғы ондаған жыл ішінде кеңестік кеңісте бірінші қаңтарға байқаусыз түрде астрологиялық мән де тықпаланды, яғный, шығыста туындаған он екі жылдық астрологиялық мүшелдің бірінші қаңтарға қатысы болмаса да, сол күннен бастап енгізіле бастады.
Жыл басын мерекелеуді Наурыз айында өткізу дәстүрін адамзаттың алтың мың жылдық тарихын ұйыстырған ежелгі Месопотами жерінің тұрғындары қолға алғандығы тарихшылар арасында дәйекті пікірге айналуда. Ал қос өзен мәдениетінің пайда болып орнығуына ебразиялық көшегендердің арғы бабалары болып табылатын метал өндірісін игерген ежелгі тұрандықтардың тікелей қатысы барлығы да байсалды ғылыми тақырыпқа ойысты. Бұған қазырғы қазақтардың ата-бабаларының тікелей қатысы болып отыр.
Жылдық алмасым Тибетте қаңтардың ортасында, Жапанда, Қытайда, Кәрейде т.б. елдерде ақпанда, орталық Азияда наурызда алмасады. Ресейді қойғанда, өзінің жаңажылдық тарихы мен ежелгі дәстүрі қалыптасқан Қазақстанда кәзіргі кезде күнтізбелік жылдың астрологиялық мүшелмен яғни тарихи жаңа жылмен сәйкестелуі қайран қалдырады.

«Ну ырыс» – жыл басы.
Қазақстанда (Орталық Азия деуге болады) ежелден-ақ, астрологиялық мүшел наурыз айынан басталатын. Бір қызығы, кеңестік адамдардың мерекелеп жүрген жаңа жылының барлық атрибуттарының түбі Наурыз екенінде ешкімде күмән туатындай түрткі қалмаған: әшекейлі шырша, сыйлық дорбалы аяз ата т.т. Ал Батыстағы Санта Клаус бейнесі ойдан шығарылған, ебропалық сергітуші кейіпкер екені сірәдән белгілі. Дегенмен, оның арғы мәнінде бұрмаланған шығыстық періште кейпінің жатқаны тағы айқын.
О баста жыл мен мүшелдің қабат алмасуы қарастырылған ежелгі түркілік мағанасында, мереке «ну ырыс» аталса керек. Бірақ «ну» (кейінірек кәзіргі қазақы «нау» нұсқасына айналған) о баста соны, тың, жас, жасыл деген ұғымдардың жыйынтығын білдірсе керек. Өйткені, ежелгі адамдарда «жаңа» ұғымы болды деу қыйсынға келмейді. Ал, түркілерде кез келген үдерістің басы сонылық, жастық ретінде мойындалып, жаңа құбылыс есебінде қабылданған.
Жалпы, «ну» сөзі, кәзіргі «жаңа» ұғымын білдіретін әр тілдегі нав, новь, нью, нов, ноу, новь т.б. сөздердің арғы атасы болғандығы тілгерлердің тақырыбына айналғалы біршама уақыт болды. Мұны этнолингвистика саласында дәлелдеуші ғалымдар жеткілікті. Кәзіргі кезде «ну» сөзі «ну орман» тіркесінде «қалың» мағанасын беріп жүр, алайда, бұл о баста «жасыл орман» дегеннің бұрмалануы болса керек, себебі, «нулы жер - сулы жер» деген мәтелде «ну» сөзі «жасыл», «көк» ұғымдарын беріп тұр.
Енді «ырыс» (ырыз) сөзіне келсек, ол «Жаратқаннан бұйыратын несібе, береке» дегенді білдіреді. Жалпы, ежелгі түркілерде істің, үдерістің басы пір тұтарлықтай нысанға айналған. Оның астарында кез келген құбылыстың барысы оның басталуына байланысты деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан да, әдеттегі ырыстан гөрі «ну ырыстың» орны бөлек болса керек. Сол себепті, он екі айлық жылдық мүшел басының «жас ырыс» ұғымын білдіруі заңды еді. «Ырыс» сөзі ежелгі бірбуынды екі сөздің: ыр (іске асырушы) және ыс (іс – жазмыш, Көктің бұйырымы) бірігуінен құралған.
Қазығы кезде қазақ тілінде Ырыс ұғым түрінде қалғанымен, бұл о баста бүтін бір табыну мен сенімнің нәтижесі үрінде қалыптасқан ежелгі түркілік дүниетаным көрінісі. Ырыс ұғымы түркілерде Көк пен адамның арасындағы қатынастың нәтижесі болып табылады: «Адам баласы Жаратушы алдында қаншалықты жағымды болса, соншалықты несібеге ие» деген ырымдық түсінік толық қалыптасып қоймай, атрибуттармен толықтырылған. Ырыстың ұлттық деңгейдегі атрибуты – тайқазан, ал ежелгі кездерде әрбір адамға тән ырыстың нышаны ретінде көшегендер белдеріне бес қаруларымен бірге рюмка тәрізді саптыаяқ іліп жүрген. Бұл дәстүр қазырғы кезде құпиясы ашыла қоймаған балбал тастарда қашалған әлгі ыдыс күйінде тарихқа тсжазба ретінде басылып қалған. Мұны кәзіргіше ырысаяқ десе болғандай.
Сөйтіп, әдеттегі мойындалған «наурыз сөзі парсының «нов» - жаңа, «руз»- күн сөздерінен шыққан» дейтін уәжіне басқаша қарауға тура келеді. Өйткені, «наурыз» сөзінің «жаңа күн» ұғымын білдіретіндей байсалды дәйек керек, ал бұған жай ғана уәж жеткіліксіз. Оның үстіне, «жаңа» ұғымы туғанға дейін адамзат «соны» (свежий) ұғыммен біршама уақыт кешкеніне күмән жоқ. Себебі, «соны» ұғымы адамзаттың табиғатқа байланысты түсініктен, ал «жаңа» түсінігі жасампаздықтан туындайтынын ескерген жөн. Олай болса, адамзаттың мыңдаған жылдар бойы табиғатпен етене тірлік ете отырып, «жаңадан» гөрі «соны» ұғымын ерте қолданғанын ескерсек, кемінде алты мың жылдық тарихы бар рәсімге байланысты «жаңа күн» тіркесінен гөрі о баста «ну(соны) ырыс» тіркесі алғаш ауызға іліккен болар деуге негіз бар. Басқаша айтқанда, «жаңа» ұғымынан гөрі «соны» ұғымы барынша ежелгі. Себебі, отырық сана барынша нақты болса, көшегендік сана барынша абстрактылы келеді, ал «жаңа» ұғымы - «соны» сөзінің нақтыланған нұсқасы. Ендеше, «руз» сөзінің өзі ырыздық таратылатын «жаңа күн» ұғымы ретінде «ырыс» (ырыз) сөзінен туындауында шүбә аз.

Наурыздың туындауы
Наурызға байланысты тағы бір «Оның жер өңдеуші жұрттардың санасында қалыптасқандығы» жөніндегі уәж шындыққа сәйкесе ме? Шын мәнінде, «Наурыз» ұғымын он екі мүшелдік астрологиялық уақыт өлшемінен тыс алып қарау қыйсынсыз. Өйткені, Наурыз мерекесінің өзі - жерөңдеушілік сананың емес, космогониялық, абстрактылық сананың жемісі. Ал, ондай санаға көшегендер ғана ие. Ежелгі Тұран мен Иранның қоңсылас, тіпті туыс халықтардың мемлекеттері екендігін ескерсек, Наурыз мерекесі осы екі халық арқылы бірдей аталатын адамзаттың бір мерекесінің екі нұсқасын дамытқандай әсер бар: парсылар отырық жұртқа тән, ал тұрандықтар көшегендік нұсқаны таратқандай. Оны Наурыздың үш категориясының бірі, адамға тән жаратқандық ырыс болып табылатын, мәні бір Дәмді екі халықтың екі түрлі әзірлеуінен де көруге болады. Қазақтар наурызкөже ретінде жеті дәмді біріктіру арқылы Ғарыштың аңыздық бастапқы күйін, ғаламның бір қауызға кірігуін мәндеген. Мұның астарында (алуан) Түрдің Мәнге айналуын (бірегейленуін) паш ету жатыр. Ал, ежелгі парсылардың наурыздық дәстүрін жалғастырған өзбектер, «сүмелек» (сумаляк) аталатын асты отырық жұрттарға тән дақыл өскінін көгерту арқылы әзірлейді. Алайда, бұл да «ну» (жас, соны) талабын жүзеге асыру болып табылғанымен рәсімге тән принципті толық аңғартпайды, тек қана «нулық» пен «жаңалықты» ғана паш етеді. Ал, ирандықтар «ш» әрпінен басталатын атауы бар жеті тағамды даярлау арқылы, әлгі наурызкөжелік жеті дәм талабын өздерінше жүзеге асырады. Демек, бұл жағынан Иран мен Тұран жұрты бір мәнді екі түрлі жолмен ғана іске асырып отыр. Бұған қарап, кейбіреулер тұжырымдап жүргендей, Қорасанда пайда болған 3000 жыл бұрынғы диқандықпен Наурыздың туындау тарихын шектеу мүмкін емес.
Адамзаттық алтын тарихи діңгек ретінде танылып отырған батыс Азиялық Убейд, Шумер мәдениеттерінің көрінісі «Наурыздың мерекеленуін отырық дихан тұрғындар туындатты» деген уәжге итермелейтіндей негіз емес. Өйткені, аталған мәдениеттердің өзі кәзіргі қазақ даласынан барған көшпелі жұрттың тікелей араласуымен басталғанын дәйектейтін ғылыми уәжге тиек болуын санадан аластай алмаймыз. «Мәдени көшкіннің» осыдан кемінде жеті мың жыл бұрын басталып, үздіксіз жүріп отыруына көз жеткізе бастаған тарихи ғылымдық пайымға («Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный прототюрками», А.К.Нарымбаева, 2007ж) қарсы тұру қиянат. Өйткені, бұл уәж ғылыми дәйектен гөрі ресми қалыптасқан еброцентристік көзқарасқа негізделген «түрі индоебропалық, мазмұны адамзаттық» мәдени бастаудың қаншалықты рас екендігіне күмән туғыза бастады. Ендеше, іргетасын күмәнді осы тұжырымға бекіткен ежелгі гректік, парсылық мәдениеттердің дербес туындауы үлкен дүдәмәл күйінде қалып отырғанда, Наурыздың туындауын күмәнді негізге бекіту қаншалықты кінәсіз, қаншалықты күнәсіз болар еді?

Наурыз – түркілік күнтізбенің басты рәсімі
Наурыздың туындауы мен оның мәнін зерттеу үшін, оны құрайтын көріністер мен атрибуттарды қалпына келтіріп, зерделеген жөн. Осы жағынан қарағанда, Наурызды он екі мүшелдік түркілік күнтізбеден тыс қарау мүмкін емес. Өйткені, 90 күндік қыс шығатын 13 наурыз (бұрынғыша - 1 наурыз) күні ескі жылды шығарып, батыс аймақтағы қазақтар бірін біріне «Жыл құтты болсын!» айтады, арапша (хамал) ай атымен жаңғырған наурызды «Амал туды» деп көрісіп жатады. Демек, Наурыз жаңа жыл мен ескі жылдың межесі, жыл басы болып табылады.
Жалпы Наурыз мерекесінің сол аттас космогониялық үдерісті паш ету дәстүрі екенін ескерсек, онда оның негіздемесі мен өзіне тән тұжырымының да болғаны. Ол негіздеме ежелгі түркілік дүниетаным мен дүниесезімге тікелей қатысты. Мұны ежелгі түркілік дүниетанымның негізін құрайтын тәңірлік тұжырымдамадан тыс қарау да мүмкін емес.
Тәңірлік дүниетаным кәзіргі кезде дау тудырып жүрген, шешімі табыла қоймаған тақырып. Әсіресе, оның діндік сыйпатына келгенде пікірталас жеткілікті. Десек те, бұл дүниетанымды кәзіргі діни канонға жатқызу мүмкін емес, ол адамзаттың басқа дәуіріне қатысты көшегендік дүниесезімнің туындысы және кәзіргі адамзатқа тән көптеген діндер мен дүниетанымдардың төркіні деуге болар еді. Сондықтан да тәңірлік дүниетаным бүгінде өз бетінше дамуға бет алған танымдық сыйпаттарға жем болып, солардың негізін қалаған дүниетанымның күйін кешті, өзге танымдардың ошағын маздатып отын болды. Тәңірлік ырымдар мен ұғымдар, рәсімдер мен атрибуттар өзге діндерге негіз болып қаланды. Былайша айтқанда, тәңірлік дүниетаным балалады.
Наурыз да сол танымның бір сәттік рәсімі ғана болатын. Шын мәнінде, аталмыш мереке аталық ұлы негіз КӨК (Тәңір – ғаламды жарықпен жарылқаушы) пен аналық ұлы негіз Жер (Ұмай – берекелеуші, басталған үдерісті молайтушы) екеуінің қабысу сәтін, тұтастану, бірегейлену мезетін паш ету болып табылады. Кәзіргіше айтқанда, ғарыштық ауқымдағы «махаббат» көрінісі. Бұл үдеріс ғарыштық ауқымнан бастап, оның әрбір құрамтасы болып табылатын жандар мен жәндіктерге дейін жандылар мен жансыздарды қамтыйды деген пайым жатыр. Бұл сәтте дүниені екіге бөліп тұрған аталық пен аналық негіздердің бір сәттік тұтастануынан жаңа ғаламша туындайды деген таным бар.
Бұл сәтті қазақ күні бүгінге дейін «Самарқанның Көк тасы еритін күн» (ғаламдық балалау сәті) деген бір сөйлеммен бейнелеп келеді. Ал, Наурыз күні әрбір адам өзгемен көкірек түйістіре әлгі сәтке өз үлесін қосады: өз ниетін өзгемен қосу арқылы бүкілғаламдық бірігісті қостайды. О дүниеге көшкен жандарға жеті шелпек пісіру арқылы екі (О мен Бұ) дүниенің біртұтастығын мойындайды.
Наурызды ежелгі түркілік он екімүшелдік күнтізбеге қатыссыз қарай алмаймыз. Бұл мерекелік рәсім аталған дүниетанымға негізделген Уақыт пен Кеңісті әмбебап он екі мүшелдік жүйеге жіктеудің бір көрінісі. Бұл жүйе бойынша адам мен айуанның денесінің он екі мүшеден тұруы ғаламдық құрылымның он екілік жүйесінен алынған. Бұл - кеңістіктің ағза түріндегі он екілік мүшеге жіктелуі болса, соған сәйкес уақыт та он екі ай мен он екі жылдық мүшелге жіктелетіндігі әйгіленген. Тіпті, он екі мүшелдік айналымның өзі он екі мүшені айғақтайтын айуандардың бейнесі ретінде қолданысқа түскен, өсімдік пен минералтекті нәрселерге орын қалмаған.
Жалпы, скифтер мен сақтардың «айуандық стилі» көшегендердің зергерлік, мүсін өнеріндегі айуандарға деген ерекше құрмет қана емес, олардың дүниетанымдық мәдени көрінісі. Ал, мүшелдік күнтізбеге арқау болған айуандық бейнеленім болса, бұл - олардың дүниетанымдық көрінісінің өмірге тығыз енгізілу дәйегі, бейнелеу өнеріндегі олардың дүниетанымдық параллелінің жаңғырығы. Міне, Наурыздың мәйегі де осы айуандық бейнеленім түріндегі табиғи, ғарыштық құбылысты дәріптеу, паш ету.
Мүшелдің бір де біріне өсімдік бейнесі қатыстырылмайды. Өйткені, өсімдік әлемі төменгі сатыдағы әлемдік деңгей, ғарышты жаңартушы емес, жаңару көрінісі ғана. Ендеше, мұның барлығы тек қана аңшылық-көшегендік санадан туындайтын нәтиже еді. Егер де Наурыз бірыңғай дихандық тірліктен туындағанда, онымен байланысты мүшел ұғымы да дихандық көріністі паш еткен болар ма еді. Мүшелдік сыйпаттың көшегендердің өмірінде зор орын алғандығы сондай, олар, тіпті, мемлекеттік құрылымның өзін он екімен шектеуге болмаса соған жеткізуге тырысқан: он екі сақ, он екі ата байлы (байұлы емес) т.т...

Наурыз – космогониялық рәсім қоры
Наурыздың бүгінге соншалықты әлсіреп жетуі, рәсімдер мен атрибуттан жұрдай болуы, тек қана тарихи таластың нәтижесі емес, оның аса ежелгі тұрпатының да белгісі. Тарихи нысан неғұрлым ежелгі болған сайын ол жұрнақ күйінде ғана талықсып жететіні табиғи жайт, ол үшін біреуді жазғыру дұрыс болмас. Тіпті, оның туындауына да таластың болуы сол себептен. Сонымен, Наурыз неден жұрдай болды? Наурыз о бастағы бірегей тұжырымынан ажырап, оларды әркімге діни, рәсми атрибуттар ретінде таратып бергендей күй кешуде.
Наурыздың тіні үш санаттан (категория) тұратын және үш принципке негізделген болмысын жоғалтқан деп пайымдауға болады. Оның үш принципі: құбылыстың, жылдың және маусымның басы екендігі; үш санаты: дәм, үн және түс.
Наурыздық санаттар о баста Құбылысты құрайтын құрамталар ретінде мойындалған болуы керек. Құбылыс ретінде санаға бағынышсыз үдеріс (процесс) барысындағы белгілі бір нәтиженің туындауын қабылдауға болар. Ежелгі түркілер ондай құбылыстың белгілі бір қорегі (дәм), үдерістің дыбысы (үні) және нәтиженің өңі (түсі) болады деп мойындаған. Осыдан келіп, Наурыз Құбылыс басы ретінде қабылданады да, барлық істің бастауы есебінде қайырым мен жақсылықтың нышанындай бұлақ көзін ашу, дақыл (сүмелек), гүл мен ағаш егу, болашақ ұлы істі бастау, бойжеткен мен ержеткенді қосуға итермелейтін ойындар мен кештерді ұйымдастырып, «ұйқыашар» ырымдарын жасауға, «селтеткізер» (сюрприз) сыйлауға т.б. бастамаларға орын берілген.
Наурыз Құбылыстың басы болғандықтан, оның санаттарының жетік те кемел болуы ойластырылған және іске асырылған. Сол себептен Наурызда біртекті дәм емес, жетітекті наурызкөже пісірілген. Тіпті, мұндағы «көже» сөзінің өзі ең ежелгі тәңірлік танымның терминдерінің жұрнағы болып табылады: кө – Көк, же – ас, «Көктің ырқына сәйкес киелі ас» деген мағана сыйып тұр.
Наурыз рәсімінің шарықтау шегі болып табылатын күн мен түннің теңелу сәтін білдіретін таңғы сәулені қарсы алу кезінде ауылды азан-қазан қылатындай жастардың дауылпаз ұрып, қоңырау соғып, кернейлетіп, сырнайлату арқылы түрлі дыбыс пен үнге ерік беруі Ұлы күнді үдеріс ретінде мойындаудың бір көрінісі және құбылыстың Үнін жетік етуден туатын ырым. Бұл - қуаныштың, жақсылық пен қайырымның үні ретінде қарсы да кері үнді қашыру, жағымсыздыққа жол қалдырмау әрекеті. Бәлкім, бүгінде қолданысы тым тарылған қазақтың жетіген аспабының о бастағы шығуы осы сәттен бастау алуы ғажап емес. Оның үстіне «жетіген» сөзі «жетіг үн» тіркесінен де туындап тұр. Осылайша бір кезде кең қолданылған бірнеше (жеті) қоңырау тағылған сылдырмақ аспабы да шығуы кәдік.
Наурыздық түс санатына келсек, ол да жеті бойаумен анықталады. Аспандағы алғашқы көктемгі жеті түсті көпірқосақтан («көмпір» сөзі бұзыла келе «кемпірге» айналған) бастап, жер бетіндегі бірыңғай ақ түсті қардың кетуінің өзі жер бетін талай түске бойайтыны, мереке күнгі түрлі түсті киім-кешек пен үйдегі алуан түсті заттарды жайу көріністері жетік түсті принципті қанағаттандыру болып табылады. Ежелгі түркілердің түсінігінде әр түстің өзіне тән құбылыстық сыйпаты бар: солғын жасыл түс балаңдық пен бастау түсі; ақ түс кемелдіктің, қартайудың белгісі болып табылады. Сондықтан да келіннің шымылдығын, жас жұбайлар отауын әлем-жәлем етіп, алуан түспен жасандырса, қария бейітінің басына шыққан қасиетті ағашқа ақ орамал байлау оның кемелдігін мойындау болып есептеледі.
Кәзіргі «ёлка» (йолка) сөзі орысқа тиесілі болғанмен, ол Жер мен Көк арасын қосатын жол ұғымын беретін ежелгі түркілік «йол» (жол) сөзі. Жердің мифтік бейнесі «Ұмай» болса, Көктің бейнесі «Тәңір» аталғаны белгілі. «Жолдың» материалдық бейнесі қарағайтекті, шырша сықылды мәңгі жасыл ағаштар таңдалып, оны айналдыра 365 адамды ән шырқату - бізге жеткен наурыздық рәсімнің бірі. Бұл «айналайын» үрдісі арқылы болашақ жаңа жыл күндерін ғарыштық уыз қуатқа кенелту, жаңа жылды алдын ала жағымды жасампаз қуатпен «зарядтау» дәстүрі еді. О баста бұл жай ғана айналу емес, жылға мадақ айту секілді жамырай ән шырқау үдерісі болған. «Хор» сөзінің өзі түркілік біріктірінді деген мағананы білдіретін бүгінде қазақша қор, қорық секілді сөздердің арғы атасы. Бертін келе, ресейлік жаңа жыл мерекесінің атрибуты болды да, «хоровод» аталатын ғұрыпқа айналды, ал ежелгі дәстүрінен түркілер ажырап қалды. Алайда, оның жарапазан түріндегі нұсқасы әлі де бар.
Наурыздық рәсімдердің бүге–шүгесіне дейін ойластырылғаны қайран қаларлық. Әсіресе, тазалықты басты талап қылу нәтижесінде Аластау рәсімі дүниеге келген. Ластықты кері кетіруші құбылыс ретінде таныған түркілер оны өзге оң құбылыстық апатпен (стихия) жоюды ойластырған. Ол апаттың аты – от. Оң құбылыстық апат болғандықтан да отты қадырлау көшегендерде ерекше маңызға ие. Алайда, ол кәзіргідей діни негіздегі отқа табыну деген сөз емес, оны қадыр тұта отырып, қолдану тәжірибесі орныққан. Отпен материаның қандай күйдегі ластығын да жоюға болатынын білген. Соның ішінде ақпараттық ласты да өртеуге болатындығы шырақ жағу рәсімінен көрініс табады. Ал, «алас» терминінің түбірі ежелгі от ұғымын білдіретін «ал» сөзінен туып тұр. Ежелгі түркілердің табиғи панасы болып табылатын Алтай тауының атауы да сол түбірден туындаған. Шамасы, Алтай тауы әуелгі замандарда басында от лаулаған жер бетін аластаушы ұлы шырақтың рөлін атқарған болуы да ықтимал.

Аяз атаның «тегі»
Наурыз мейрамы мемлекеттік ауқымда мерекеленгелі оның атрибуты ретінде түрлі ертегілердің кейіпкерлері телініп келеді, алайда жасандылық ешуақытта баянды болған емес, ертегілермен Наурызды байыту жүзеге аспай-ақ қойды. Шын мәнінде оны соншалықты байытудың қажеті де жоқ еді, өйткені, Наурыз о бастан-ақ қаһармансыз, кейіпсіз емес, тек оны жаңғырта, орнықтыра білу керек еді.
Қаһарман дегенде, Наурыздың тұжырымынан туындайтын Көк пен Жердің кейіптері Қыдыр ата мен Ұмай ананың дайын бейнелері бар. О баста, Қыдыр ата Көктің періште өкілі ретінде құт таратушы міндетін атқаратындай киелі тұлға. Тіпті, «қыдыр» сөзінің өзі түркілік «құд» және «ыр» (гір, ғыр, ғар, гер жұрнақтарының арғы түбі) тіркестерінен туындап, «құт үлестіруші» мағанасын білдірсе керек. Бұл қаһарман міндетінің астарында терең таным жатыр: түркі сенімі бойынша, әрбір жан өзінің ниеті мен еңбегіне орай Жарылқаушыдан сәйкес түрде несібе алуға мүмкіндігі бар. Ал, құт дегеніміз – Жарылқаушының киелі де баянды ету құдыреті. Бұл сөзбен Ебропада «гуд» түрінде Жаратқанды атайды. Ал, орыстың жыл ұғымын білдіретін «год» сөзі де жұмсарған «құд» ұғымының уақытты мөлшерлеу нұсқасы. Қазақтар бүгінде бірін бірі «Құтты болсын!» тіркесімен құттықтауында «жақсылықтың баянды болуы Жаратқанның бұйрығымен бекітілсін» деген тілек жатыр.
Қыдыр кейпі басқа діндерде де орын алған. Алайда, Қыдыр міндеті тәңірлік дүниетанымның төл туындысы екенін жоққа шығару қыйын. Көк пен оның туындысы болып табылатын адамзат арасында құт пен құрбандық түріндегі алым-берім қатынасы мыңдаған жылдар бойы орныққан. Ебразиялық алқапты жайлаған бұл қатынас, тіпті, кеңес өкіметі тұсында да аталмыш «дәстүрді» Қыдырдың Аяз ата бейнесінде дорбашамен сыйлық таратып, жалғастыруына ешбір кедергі болмады.
Жердің рухы ретіндегі Ұмай ана Көктің дарытқанын молайтушы, құтты (баталық ақпаратты) материалдаушы бейне. Береке аталатын көбею мен молдықтың басы – Наурыздың материалдық мәні болып табылады. Берекенің белгісі – көктің бүршік атуы мен төлдің туылуы. Наурыз айының малдың төлдеу науқанына сәйкес келуі де құбылыс пен көктемгі маусымның көрінісі, жаңа жылды лайықты қарсы алудың нәтижесі болып табылады.

Наурыз – түркілік жаңа жыл
Наурыздың рәсімін бейнелейтін үрдіс қазақтың қазырғы «жыл» сөзінің астарында жатыр. «Жыл» сөзі кәзірде Жердің Күнді айналатын уақыт өлшемінің бірлігін білдіргенімен, оның ежелгі түркілік нұсқасы: йыл. Бұл сөздің екінші мағынасы «жыйыл» үдерісін білдіретін ұғым болып табылады. Басқаша айтқанда, кәзіргі «жыл» сөзі о баста Уақыт пен Кеңістің жыйылу сәтін бейнелейтіндей, ғаламның «тарының қауызына сыйу» немесе ғарыштың бастапқы қалпына келу үдерісін көрсететіндей ұғымды білдіруден шыққан. Сөйтіп, ол үдерісті әлгі «Жолағашты» (Йол) өзек ету арқылы оған Уақыттың өлшем бірліктерінің бейнесін жыйып, рәсімдеу мен ритуалын қалыптаған.
Басқаша айтқанда, Наурыз мерекесі Ғарыштың старттық күйге түсу рәсімі болып табылады. Сондықтан да Наурызды түркілік айуандық мүшелдік күнтізбеден бөлек қарау мүмкін емес. Әрқайсысы айуанмен бейнеленген он екі жылдық мүшел, о баста Уақыт ағынын мөлшерлеу үшін ғана емес, оны үйлестіру мен ритуалдық нысанға айналдыру үшін, болашақ Уақытты сыйпаттау мен жүйелеуден және келешекті болжау үрдісінен туындаса керек. Сондықтан да күн мен түннің теңелу сәті өлара мезет ретінде Кеңісті «тарының қауызына сыйғызу» және «Уақыт ағынын қасқағым сәтке жыйу» деген ырымнан туылған «ЙЫЛ» (жыйыл) рәсімін жасауға итермелеген. Күні бүгінге дейін елдің батыс аймағындағы қазақтар бір біріне «жаңа» анықтауышын қоспастан «Жыл құтты болсын!» айтысады. Мұндағы «жыл» сөзі ежелгі «йыл» ұғымын білдіреді.
Сөйтіп, ежелгі «йыл» рәсімі Наурыздың әмбебаптық мына сыйпатын аша түседі: Наурыз – Кеңіс пен Уақытты (бір нүктеге, бір сәтке) жыйу құбылысының сәті, Жыл мен маусымның (көктемнің) басы.
Бір қызығы, Наурыз рәсімі қазақ халқында барлық жыйылу әрекетінен тұрады: дәмнің жыйылуы – наурызкөже; түстің жыйынтығы – адамдар мен айналаны жасандыру, безендіру, әшекейлеу көрінісі; дыбыстың, үннің жыйылуы – адамдардың қосыла ән шырқауы (хоровод), адамдардың көкіректерін түйістіру арқылы ниеттерді біріктіруі, малдарды бақыртып-өкіртуі, алуан күй аспаптарының тартылуы т.т. Мұның барлығы жыйылып келгенде ғарыштық Кесапатты болдырмаудың алдын алу рәсімдері болып табылады.

Наурыздың кемелдік пен тұтастық сыйпаты
Ежелгі түркілерде жеті саны Ғарыштың кемелдік күйінің сыйпырлық мәні ретінде мойындалған. Сондықтан да «жеті» сөзінен «жетік» түріндегі кемелдік сыйпаттың мәні аңғарылады. Бұл сөз о баста астарында «кемел» ұғымы секілді сын есіммен қатар, діттеген мақсатқа жетуді көздейтіндей құбылыс пен әрекеттің де мағынасы болған «жет» (йед) түрінде болса керек. Түркілік «жеті» сөзі тәңірлік әмбебап терминдердің бірі. Оның түбірі кәзір бұйрық райлы «жет» болғанмен, ол о баста әрі етістік, әрі зат есім, әрі сан есім мен сын есімдік сыйпатта қатар болған. Осыдан келіп, кемелдікті, дамуды білдіретін ұғымның сыйпырлық мәні «жеті» болып туындаған және кез келген нәрсенің кемелдігі оның жеті сатыдан өтуін талап еткен. Сөйтіп, Наурыздың санаттары да жетілік санмен қамтылса керек.
Даму құбылысының түркілер өмірінде маңыздылығы сондай, ол адамзаттың игілігіне жарап отырған талай таңбалардың да өзегіне айналған. Латын тілі арқылы дүние жүзіне «зет» (йед, жед, жет) аталатын әріп те соның бірі: Z . Біздің ойымызша, бұл төменгі және жоғарғы көлденең сызықшалардың ортасын қыйғаш сызықпен қосудан тұратын, сәйкес түрде «Жер мен Көктің арасын қосатын жол» деген мағынаны білдіретін ежелгі таңба болса керек. Оның атауы да соны меңзеп, «Жет!» деп тұрғандай. Қыйғаш сызық болса, өрлеуге, эволюциялық дамуға тән жолдың тұрпаты. Кәзірде бұл дыбысты бейнелейтін әріп болғанмен, о баста ол адамның ғарыштық даму сатысын көрсететін тұжырым болған деп топшылаған мақұл.
Енді осы Z –тің астыңғы сызықшасын алып тастасақ, кәдімгі 7 сыйпырын аламыз, мәні – қазақша «жеті». Бұл таңба шын мәнінде, жер бетінің қым-қуыт тірлігінен ада, кемелдігі «Көкке жеткен» жанның белгісі, тіпті, Кемел рухтың таңбасы деуге болар. Ондай рухты Наурызға қатысты алсақ - Қыдыр ата! Ол - Көктен Тәңірдің бұйрығы бойынша түсіп, жерлік жандарға тиесілі ырыздығын таратушы.
Басқа жағынан қарағанда, 7 таңбасы (сыйпыры) асатаяқтың нышаны іспетті. Ал, асатаяқ қазақ ұғымында аңызға толы рухани қуат пен сыйқыр иесі, кемел адамның қасиетті құралы.
Ежелгі түркілік Ғарыштың кемелдік сыйпаты үш категорияның жеті еселенуімен анықталады: жеті дәм (наурызкөже); жеті түс (әшекей, киешек); жеті үн (жетіген, жеті дауылпаз немесе жеті адамның хоры).
Наурыз Құбылыстың басы болғандықтан, оның санаттарының жетік те кемел болуы ойластырылған және іске асырылған. Сол себептен Наурызда біртекті дәм емес, жетітекті наурызкөже пісірілген. Тіпті, мұндағы «көже» сөзінің өзі ең ежелгі тәңірлік танымның терминдерінің жұрнағы болып табылады: кө – Көк, же – ас, «Көктің ырқына сәйкес киелі ас» деген мағана сыйып тұр.Наурызкөжеге жеті дәммен қатар ескі жылдан қалған соғымның, басқа да дәмнің араластырылуы Жыйыл принципін қанағаттандырудан шыққан. Тайқазанға бір астың пісірілуіне түрлі уақыттағы алуан тұрпатты дәмдердің салынуы Уақыт пен Кеңістің бір сәттік және бір қауыздық мәнге ие болу сыйпатын паш ету болып табылады.
Бояудың кемелдік сыйпаты түркілердің түсінігінде ақ түс болып табылады. Сондықтан да ақ түс қарттықтың нышаны. Ал, қыс - Жылдың қартаю кезеңі (маусымы). Сол себепті кемеліне келген адамның бейітіне ақ шүберек байланады да, ал той-думанда жас-кәрісіне қарамастан қазақтар қызылды-жасыл (ақ пен қара түстен өзге) алуан түсті киім киінеді. Бұл – мерекелік мәнді жеті бояулы принципті қанағаттандыруға тиіс Көк шартына бағындыру белгісі.
Наурыз мерекесінің жеті үндік принципін Жаңа жылдың алғашқы таңын қарсы алу кезінде таңмен таласа қыз-бозбалалардың ауылды бастарына көтеріп, құлын-танаға қоңырау байлап, азан-қазан, у-шуға бөлеу дәстүрі болғандығы көрсетеді. Ал, ежелгі замандарда, бәлкім, жеті түрлі аспап тартып, адамдар хормен ән шырқау дәстүрі болуы әбден мүмкін. Бұған ежелгі Шумерде жасанып киінген жұрттың дауылпаздатып шеруге шығу көрінісін алуға болады. Әсіресе, қазақтың жетіген аспабының қолданылуы да Наурыздың бас таңын қарсы алу кезінде тартылуы ғажап емес. «Жетіген» сөзінің «жетіг+үн» тіркесінен шығуы да соны айғақтайды. Ал, бүгінде хордың көптеген діндердің басты ритуалы болып сіңірілуінде де Наурыз мерекесінің ежелгі сілемі жатқаны анық.
Бір қызығы, көшегендерде ән-күй өнері негізінен жекедаралық сыйпатқа тән болғанмен, мереке кездерінде Жыйыл принципіне бағындырылуы, Наурыздың әлдебір киелі қасиетіне сенуден және ешкім де қасиетті сәтте өзінің жекедаралығын көрсетуге тиісті еместігінен туындаса керек. Бұл дәстүр, сондай-ақ, көшегендердің салтанатты сәттерінде қолға алынған үдеріс екендігін, жуырдағы көрсетілген қытайлық «Шыңғыс хан» тарихи филмі алдымызға тағы жайып салды.

Наурыздық принциптер мен дәріптер
Соңғы кездері Наурыздың принциптері аяқасты етіліп, оны тек қана күн мен түннің теңелуіне байланыстырумен шектеле бастадық. Шын мәнінде Наурыздың мерекелік сыйпатын ашатын үш мән бар:
- Құбылыс басы;
- Жыл басы;
- Маусым басы. Құбылыс дегеніміз – Дәмнің, Түстің және Үннің үйлесімдік көрінісі. Ғарыштағы болатын кез келген құбылыстың дәмі, үні мен түсі болады деген сөз. Осыған орай, түркілер ниет пен іс-әрекеттің нәтижесіне тән дәмнің, бояудың және дыбыстың болатынын түрлі жолдармен ашып келген. Болашақ күндердің баянды болуын жақсы ниет пен аталған негіздерді дұрыс қолдану арқылы жағымды іске (жазмышқа, тағдырға, пешенеге, бұйрыққа) жол ашу құпиясын ашқан секілді. Сондықтан да ежелгі түркілер жыл сайын ғаламдық осы негіздердің Наурыз кезіндегі үйлесімді көрініс табуын баянды бастама ретінде маңызды шараға есептеген.
Тіпті, күн мен түннің теңелу сәтін ғарыштық өлара мезет, жыларалық меже ретінде таңдауы да бекер емес, оны ежелгі түркілер Уақыт ағынының үзігі ретінде таныған. Наурыздың Жыл мен Көктемнің басы болуы сол себепті. Аталмыш өлара апта наурыз айының кәзіргіше 14-20 (ескіше 1-7) аралығын қамтып, жеті күнге созылса керек. Сонда Наурыздың шарықтау шегі күн мен түннің теңелетін 21-22-сі.
Алайда, күн мен түннің теңелуі мерекеге мәйек емес, мәселе оның Құбылыс пен Жылдың, Көктемнің басы ретіндегі маңызында. Бәлкім, моңғолдар мен ебірейлер өздерінің жыл басын күзгі күн мен түн теңелуіне сәйкес 22 қыркүйекте атауы да сондықтан болар.
Бүгінде аталып өтілуі түрлі пікірталас туғызып отырған, өзіне тән мерекелік атрибуттар мен рәсімдерден ажыраған Наурыз мерекесі біршама тоқырауды бастан кешуде. Мұның төркіні өзіміздің Наурыз жөніндегі тарихи тұжырымымыздың тарихи талай қатпардан ажыратылмағандығынан, нақтыланбағанынан және оны өзге рухани деңгейдегі құрсаудан шығара алмай отыруымыздан көрген дұрыс. Этностық, тарихи, танымпаздық әрі жасампаздық болмысымыздың көрінісі болып табылатын Наурызды тоқыраған танымнан арашалап, өз деңгейінде паш ететін күн туды. Ол үшін, 14-20 наурыз аралығын ескі жылмен қоштасу кезеңі ретінде жариялап, 21 наурызды да демалыс күні ету арқылы 22 наурызға қараған түнді Қыдыр түні ретінде Ырыс таңын қарсы алатындай рәсімдермен толықтыратын кез келді. Әсіресе, өзге ертегілік персонаждармен былықтырмай-ақ, оны фольклор мен этнографиялық еске алу күніне айналдырмастан, Наурыздың өзіне тән Ұмай ана бастаған он екі жылдық кейіпкерлерді қатыстыра отырып, «Аластау», «Ұйқыашар», «Селтеткізер» секілді ежелгі дәріптерді заманға сәйкестендіріп жаңғыртатын жағдайымыз бар.
Алайда, танымы мен тағдыры аса күрделі Қыдырды Аяз ата мен Санта Клаустың кейпіне, пенделік бейненің деңгейіне түсірмей-ақ, Ырыс таңында Құт үлестіруші ретінде мифтік бейнесінен ажыратпағанымыз дұрыс. Өйткені, ол – кісі бейнесінде келбеттенуге тиісті емес Жаратушының басты «қызметшілерінің» бірі, рухани әлемдегі шынайы Рух. Тіпті, аса қабілетті жандардың оны көретіні де рас. Ал Ұмай ана - Жердің киесі, жыйынтық бейнесі, сондықтан ол адамзатты жамандықтан аластаушы, жер бетін ластан тазартушы және тайқазанға ие боларлық берекелеуші қаһарман ретінде Наурыздың басты көрнекті персонажы болуға лайық.
С.Ерғали, мәдениеттанушы

вторник, 4 марта 2008 г.

Көшегеннің құрым киізінен жиренеміз де, отырықтың пластикалық көрпесін жамылуға құмармыз

Белгілі саясаттанушы, мәдениеттанушы, тәуелсіз журналист Серік Ерғалимен сұхбат

- Секе, «Азат» қозғалысының негізін қалаушылар арасында саясатшы болып бастап, саясаттанушы ретінде қалыптасып қалдыңыз. Оған соңғы жылдары жарияланған талай көсемсөздеріңіз куә. Ал, соңғы кездері сіз мәдениеттанумен де айналысып жүрген жайыңыз бар. Осылардың барлығы менің сізден «Егемен болған қазақ халқы неге рухани жағынан абдырап қалды?» деген сауалға жауап алуыма мүмкіндік беретін сияқты...
- Аса күрделі де маңызды мәселе... Бұл ұлттың тағдырын қазып қарайтындай тамырлы сұрақ. Сұрағыңыз орнымен қойылып тұр және ұлтымыздың рухани абдырағаны рас, бірақ тоқыраған жоқ, соғылысқан сең арасынан аман қалуды ойлап бас қатыруда. Бұл сауалға жауап іздеу үшін қазақтың тарихи болмысына назар аударып барып, ұлттың бұрынғы құндылығы мен заман талабы аталып жүрген тез деген құралды безбендеу керек. Сонда біз алаш деген алыпты аңтарған жайтты сезінеміз.
Қазақты өзге ұлтпен салыстырғанда мәдениет жағынан тек қана моңғолмен шендестіруге болар, бірақ тағдыр жағынан қазақтың көрмеген ауртпалығы тағдырлас моңғолға қарағанда аз емес. Өзіміздің қырғыз да қазақтың қалқасында біраз дауылдан аман қалды. Таудың баурайындағы қырқа секілді немесе үлкен діңгекке біткен бұтақтай. Ал, қазақ дегеніміз – түркі деген нәсілдің де, көшпелі өмір салтының да басты діңгегі болатын. Сондықтан да қазаққа ғасыр да, тасыр да өш.
Біздің халық мыңдаған жылдар бойғы өмір салтын, тозған киім секілденген көшегендікті тек қана ХХ ғасырда қыймай тастады. Онда да қызыл империяның зорлауымен, еріксіз түрде миллиондаған адамды құрбан ете отырып, бір ғасырда төрт қоғамдық формацияны шекпен шешкендей айырбастады. Бір ғасыр ішінде мұндай дүрбелеңді бастан кешкен халық бар ма? Моңғолдар әлі күнге көшегендіктен ажыраған жоқ, олар біз секілді өз құндылығын өздеріне дұшпан еткен зәбірді көрген жоқ. Ал, өзіміздің өзбек бауырымыз өзімізбен бірге зобалаңды көрсе де, өмір салты өзгермеген күйі келеді. Өмір салты дегеніміз – ұлттық құндылықтың көзі де, өзегі де. Бұл арада көшпелі құндылық пен отырық құндылықты айтып отырмын.
Қазақтар көшпелі өмір арқылы адамзаттың аталық негізіне сүйенген мәдениетті тұтынып келген халық. Ал, отырық елдер аналық негіздің құндағында қалыптасқан мәдениеттің көзі ғой. Сөйтіп, біздің халық қазыр еркектің өз жынысын айырбастағандай халды бастан кешуде.
Көшегендікке не тән? Отырық мәдениет сықылды жасампаздық емес, бастампаздық тән. Жер бетіндегі барлық өркениет ошақтарының пайда болуына, туындауына көшегендердің бірден бір қатысы бар. Бұл көп ұзамай мойындалатын шындық. Мен өз бетімше далалық көшегентанумен айналыса келе осындай тұжырымға келдім.
- Сонда адамзатта екі-ақ мәдениет бар ма?
- Мен екі супермәдениет бар деп есептеймін. Жалпы «Мәдениет» деген ұғымға әлі күнге тұрақты анықтама жоқ, соның өзі де адамзаттың басты екі түрлі өмір салтына бөлінетінін ескермеуден туып отырған мәселе. Мәдениет дегеніміз – ең бірінші, басты құндылықтар көзі.
Жер бетінде екі супермәдениет, бірақ бірнеше өркениет бар. Қазыр мойындалып отырған әрбір өркениеттің әрқайсысына көшегендік ортаның бірден бір ықпалы бар. Былай айтқанда, екі мәдениет екі жыныстың көрінісі де, өркениет солардың туындылары. Тіпті, қытайдан шықты делінген қағаз, қарындаш, кеме секілді өркениет туындылары көшпелі ортадан бастау алып барып, кейін отырық қытайда орнығып, даму сатысына түскен және отырық ортаның орнықты пайдасына жарап кеткен. Ал, әрі туымпаз, әрі кертартпа көшпелі ортада даму топырағы жоққа тән. Көшпелі қоғам бастауға міндетті, ал отырық орта оны дамытуға тиісті. Сондықтан көшпелі мәдениет - Уақыттың қожасы, бірақ Кеңістің құлы. Ал, отырық мәдениет - Уақыттың құлы, Кеңістің қожасы. Көшегендер уақытпен санаспайды, бірақ кеңістік жоқ жерде өледі, ал отырықшылдар уақыттың әрбір сәтіне жармасумен күн кешеді, алайда, әрбір сүйем жерді өзіне құл етіп пайда табады. Міне, осы негіздерге сәйкес пайда болатын екі түрлі құндылық бар және осы қайшылықтан құндылық тайталасын да сезу керек!
Қазақтың қазырғы тағдыры да осы тайталастың майданына айналғандығында. Қазақ отырықтануды бітіре алмауда: өмір отырықтанды, ал сана көшегендік қалыпта. Сондықтан да біздің қазырғы санамызда көптеген қайшылық бар, өзімізден өзіміз жеру бар, өзімізді өзгеден іздеу бар және өзімізді жоққа шығару біздің құндылығымызға айналуда. Бірақ уақыт өткен сайын өзімізді іздеген әлемнен өзімізді таппай, қай халық та өзімен өзі екеніне көзіміз жеткен сайын, не істерімізді білмейтін халға ұшыраудамыз. Сонымызды жуып-шайу үшін «біз - көпұлттымыз» деген ертегіні көп айтатын болдық, сондай демогогиямен біздің төл келбетіміз бен тұрқымызды жоққа шығарып, жер бетін оңды-солды билеген көшеген мәдениеттің бірден бір мұрагері екенімізді мақтан тұта алмайтын пұшайман халымызды арашалағымыз келеді. Яғный, біз көшегендіктен ажыраған, отырыққа айналмаған дүбәрәның күйін кешудеміз.
Ұлтты бұл ауырталықтан құтқаратын мемлекеттік кірісім (подход) болмай отыр. Бұл үдеріс – қазақ үшін бірнеше мың жылда келетін бір-ақ шаруа. Біз соған назар салмай отырмыз.
- Назар салғанда не істеу керек дейсіз?
- Қазақ халқының көшегендік санадан отырық санаға сырқаусыз өту үдерісін қолға алатын идеология, саяси жүйе мен мәдени құрылым жасақталу керек еді, соған сай құндылық шайма да көкезу ертегіге емес, шынайы болмысымызға негізделуі қажет еді. Ал, біздің қазырғы мәдени тұжырымдамамыз бен құндылығымыз Батысқа құлдық ұру, өзіміздің көшегендік болмысымызды тәрк ету, менсінбеу, өзімізден өзіміз бас тарту, өзіміздің руханиятымызды ебропалау арқылы шетке жағыну, өзіміздің даму сатымыздың жалғандығын сол арқылы бүркемелеу, өзімізді азиаттық ретінде қорсынып, ебропасыну секілді құлдық көзқарасқа негізделген. Сондықтан да біздің елде ебропаның бір саздық аспабына сарай салына береді. Ал, елді ауызына қаратып жүрген жырға, термеге, айтысқа арналған бір де бір өнержай жоқ, тіпті, дамуын қолға алатын құрылым жоқ. Қысқасы, біз көшегеннің құрым киізінен жиренеміз де, отырықтың пластикалық көрпесін жамылуға құмармыз.
- Өнержай демекші, сіз осындай бір ғыймараттың жобасын ұсынып біраз жүгіріпсіз, бұл осы қыңырайған мәдени тұжырымдамамызға ықпал етуден туындаған ниет пе?
- Дұрыс байқап отырсыз, сол пыйғылдан туындаған. Оны біраз адамға алып ұшып жүгіргенмен ештеңе өнбеді. Жалпы, біздің қоғамда өнер мен мәдениет саласы қоғамның сұранысын жеке бастың мүддесіне бағындыруға бағытталған. Ал, Ресейде жеке бастың мүддесі қоғамның игілігіне айналатындай шебер қолданыс қалыптасқан. Сондықтан біз дарындарымызға көңіл бөлмей, ресейлік әншілерге ақша жұмсауды мақтан тұтамыз.
Менің әлгі жобам мәдениет саласындағы жасаған бірнеше жобамның бірі. Өкінішке орай, оны да біреу–міреу ұрлап-жырлап, ағызып-тамызып іске асыратын шығар. Ал, менің ойым, жай ғана қазақтың фольклорлық өнеріне сарай салу емес, фольклорды классикалық өнерге айналдыру мүмкіндігін жасаудан туылған идея болатын. Фольклор үшін продюсураны қалыптастыру еді. Классикаға айналған фольклор ғана әлемді ауызына қаратып, таңырқатады, ұлттың мерейін өсіреді. Ал, біз мерейі онсыз да өсіңкі әлемдік өнерге өзімізді құл етуге құмармыз. Ебропаның операсы мен балеті бізсіз де дамый береді, оны меңгерген қазақ бәрібір италы бола алмайды, ұшпаққа шықпайды, ал италыдан Сүгір шықпайды. Әзірге біз ебропалық классикаға айналған дайын өнерге құмырай қауып, Батысқа жақсы атты болуды ғана қолға алып отырмыз. Бірақ оны түсінетін әзірге жеке тұлға болғанмен, тиісті органдар болмай тұр.
Бізде жалпы, фольклорды таза қазақы ғана өнер, ал оның заман талабына сәйкестендірілуі өнерімізді бұрмалау, нұқсан келтіру деген жабайы түсінік бар. Мен мұнымен келіспеймін, біздің «көшті доғарғанымызға» бір ғасыр болды, ал өміріміз бен өнерімізді сол көшегендіктен айырғымыз келмейді. Енді Бұхардың да, Құрманғазының да болуы мүмкін еместігін ескеретін уақыт келді. Олардың дарыны суалмас, бірақ оны әшекейлеп тауарға айналдырмасақ, бізді ешкім түсінбейді, біздің ешкімге керегіміз жоқ, ал шет өнерді меңгергеніміз таңсық болып жарытпайды, ондай мықтылық -олар үшін де, біз үшін де құндылық емес. Олар бізге экзотика ретінде ғана назар салуы мүмкін. Ал, экзотикалық көзқарас тұтынатын тауарға емес, қызықтайтын сувенирге ғана тиесілі. Біз өзімізге деген сувенирлік көзқарастан бас тартып, өтімді тауар екенімізді көрсететіндей іске жұмылуымыз керек. Мысалы, Батыстың қаптамасына (упаковка) орап, күйлерімізді Асылбек Еңсепов, «Ұлытау» тобы көп пайда келтіруде. «Көшпенділер» филмі секілді өзімізді ойыншық пен күлкіге айналдырғаннан гөрі, батыстық Боратқа жауапты осылай беру керек! Жириновский тіліміздің жоқтығын бетімізге қалай басып еді? Ал, соған біз қалай жауап берудеміз? Бұл – құндылық жайындағы мәселе!
- Бірнеше мәдени жобаңыз жөнінде айтып қалдыңыз. Айтпақшы, айтыс жөнінде де басыңыз дауға қалып еді ғой...
- Дауға қалмағанмен, дауласу бола жаздағаны рас, тек мен тарапынан ол арандатуға барудан бас тарту болды. Мұны таратып айтайын. 2001 жылы елде Мәдениет жылы деген мәртебе берілгені белгілі. Сол жылы мен екі жобаны жүзеге асырдым. Біреуі – туған ауылым Қаражарда 90-жылдары 5000 теңгеге сатылып кеткен ауыл клубының ғыймаратын қайта салдырдым. Оған АҚШ-тың 5000 доллары ғана кетті және ол ақша халықаралық қоғамдық ұйымның берген гранты еді. Құрылыс материалдары сатып алынып, жергілікті билік пен тұрғындарды жұмылдырудың арқасында жүзеге асты. Осы жобаны да министрлікке беріп қаншама жүгірдім - ештеңе шықпады. Бұл жоба арқылы Қазақстандағы қыйраған ауылдық клубтарды бас-аяғы екі-үш жылда қалпына келтіруге болатын. Сонымен бірге сол ауылдарда клуб, кітапхана, медпункт, пошта жұмыстарын бірден іске қосуға болар еді. Қаншама адам жұмысты болып, ауылдарға қандай қызметтер көрсетіле бастар еді, шіркін!?
Жобаның енді бірі айтыс қой. Оған келсек, былай. 2001 жылы «Айтысты жаңаша ұйымдастыру ережесі» деген құжатты дәйектеп, зияткерлік өнертабыс ретінде арнайы тіркеп, куәлік алдым.
- Мұндағы мақсатыңыз не? Қалайша жаңаша өткізуді ойладыңыз?
- Мақсат – айтысты техникалық мүмкіндіктерді пайдаланып, халықтық өнер ету, айтысты ұйымдастыруды сол кезге тән кейбір кемшіліктерден, оны жеке бастың табыс көзі болудан және субъективизмнен құтқару, заман талабына сай шоусыйпатты тележанрға айналдыру еді. Сол кезде де, кәзірге де тән мына кемшіліктерді айтуға болады:
- сахнаға айтыс емес, сыйлықтардың шығып кетуі;
- айтыстың барысынан гөрі сыйлықты бөлісу үдерісінің басты назарда болуы;
- айтысты бағалаудағы субъективизм мен әділетсіздіктер;
- айтыстың халықтық сыйпаттан жұрдай болуы;
- айтыскерлердің артистік кейіпке ұрынуы;
- айтыс тақырыбының тайыздығы мен ақпаратсыздығы және сауатсыздығы;
- айтыстың архаистикалық тұрғысы;
- айтыстың ұлтты жіктеуге ұрындыруы;
- айтыстың әкімшілік қолындағы ойынға айналуы;
- айтысқа деген жас көрерменнің құлықсыздығы т.т.
Осыларды ескере келіп, ережеде «айтыскер», «кеңескер», «жек пе жек айтыс», «жақ-жақ айтыс» т.т. ондаған терминдер мен ұғымдар пайда болды. Айтысты бағалаудың бірнеше түрі мен сыйпаты жасалды. Бұларды қалай ұйымдастыру және айтысты қалай дамыту тетіктері анықталды. Мұның барлығы қағаз жүзінде емес, 2001 жылы ақтөбелік РИКА телеарнасында наурыз-маусым аралығында облыстық деңгейде жаңа ереже бойынша айтыс ұйымдастырылып, көпшіліктің қолпашына ұсынылып, сынақтан өткізілді. Бірақ одан әрі жолы болмады, қаржы да, назар да болмағасын, «бәлду-бәлду бәрі өтірік» дегендей күй кештік. Екі аптадан соң, 2001 жылы 30 маусым күні жобамыз «Хабар» телеарнасында тікелей эфирде жарқ ете қалды, ұйымдастырушы - Жүрсін ағамыз.
Әрине, мен наразылық білдіріп, талай хат жаздым, басылым бетіне шықтым. Құқымды қорғауды ойлағанмен, сотқа сенбедім. Мені қалың қазаққа айтысты жекешелеп алған әумесер етіп, кейбір айтыскерлер күлкі қылды. Өздерінің сауатсыздығын халыққа құндылық етті. Жүкең бір жыл бойы әлгі жобаны әурелеп, ақырында өзінің баяғы нұсқасына қайта көшті. Жүзеге асыра алмады. Ал, идея тәрк етілді. Егер екеуміз бірігіп қолға алғанда басқаша болар ма еді?! Сөйтіп, «ұмытылған» істі «Қазақстан» телеарнасының Нұртілеу Иманғалиұлы басқарған кездегі командасы тағы қолға алды. Олар бұл жолы спортқа айналдырып, «Айтыс -Қазақстан чемпионаты» деген жұмбақ атаумен шықты. Өнердің спорт еместігі және онда чемпион болмайтындығы ескерілмеді. Сосын жоба «Аламан айтыс» деген бәйге спортының сәйкеспейтін терминін арқалап тағы жол тартты. Тым жақсы идеяға негізделген жап-жақсы жоба, біресе спорт, біресе атжарыстың кебін киюде. Бір қызығы, аталмыш телеарна бұл жобаны авторсыз өткізуде, ал әлемдегі телеөнімдерде авторсыздық ұрлықпен бірдей бағаланатын жайт. Қысқасы, біздегі құндылық талан-таражға түсетін болмаса көкпарға тартылатын көк серке тәрізді.
- Дегенмен, осы жобаның кісіні қызықтыратындай қауқары бар секілді?
- Ол рас. Өйткені, о баста адамды қалай, немен және қайтып қызықтыру мен тартудың жолдары ойлап табылған еді.Соның біршама көрінісі «Қазақстандағы» айтыста бар екені рас. Бұл жобаны бұдан үш жыл бұрын сайттарға және ішінара сұхбаттарымда сыйпаттап жариялап жіберген болатынмын. Сол идеялар сол күйінде көрініс тауып отыр.
Бірақ автор ретінде, бір жағынан жоба идеясының діттеген мақсатқа жеткеніне рыйзамын. Айтыс ұйымдастырудағы монополия жойылды, халық ненің жақсы, ненің нашар екенін таңдайтын халға тап келді. Айтыс шал-кемпірдің қарайтын өнері болудан гөрі, қазақтілді ортаның қызықтайтын телеөніміне айнала бастады.
Алайда, бұл «аламан айтыста» қате мен кемшілік жеткілікті. Соның бірі телефон арқылы дауыс беруде. Жуырда телефонмен дауыс беріп көрсем, «Дауысыңыз қабылданды, енді таңдаған айтыскерге тағы бес дауыс үстеме бергіңіз келсе, мына нөмірге хабарласыңыз, құны - бәлен теңге» дегендей хабарламаны естігенде, аң-таң қалдым. Соған қарағанда, дауыс беру дұрыс жолға қойылмаған, бір көрермен қалаған айтыскеріне отырып алып, ондаған дауыс беруіне болады деген сөз. Қол телефонмен хабарлама арқылы берілетін дауыстың да шынайылығы күдік келтіреді. Өйткені, бір телефоннан қайталап дауыс қабылдамау сүзгісі жасалмаған. Яғный жұртты алдау тоқтамай отыр.
- Жалпы, кәзіргі айтыстың сапасы жөнінде не айтар едіңіз?
- Жалпы, Жүкең айтысты аман алып қалуға еңбек сіңірген кісі. Ал, айтыстың сапасы оны ұйымдастыруға тәуелді. Жүрсін ағамыздың айтысы кеңқолтық, уақытты көп алатын нұсқа және жанр мен түр, сапа дегендерге жол аз қалған. Әйтеуір, сыпыра айтыс. Таптаурын. Арналған тақырып та жайына қалады, тігілген жүлде ойналса, жеткілікті секілді. Дегенмен, айтыскерлердің таланты ол кемшілікті қымтап, жуып-шайып жатады.
Ал, тікелей эфирдегі жек пе жек айтыстың біршама сапасы бар. Қайым айтыс көз алдымызда даму жолына түсе бастады. Уақытқа байланысты айтыскердің де шыйрауы пайда болды. Поэтикалық сапа да бар. Тақырыпты ашуға тырысу жақсы.
Айтысты бұдан да әлдеқайда дамытудың жолы бар. Ол үшін айтыс өнеріне құрылым мен зерттеме керек. Еңбек болмаса, айтыскерлерге семинар ұйымдастыру қажет. Мұның бәрін мен айтыскерлер одағын құру арқылы қолға алуға болатынын айтып келемін. Сол арқылы айтысты жеке бас пен субъективизмнен құтқаруға болар еді. Алайда, оны арнайы білім ордаларындағы оқуға айналдыру кәзір дұрыс емес. Ондай деңгейге айтыс жөніндегі білім мен зерттеме жүйеленбеген, бағдарлама жоқ, осындайда оны оқу нысаны етсек, айтысты біреулердің табыс көзіне тағы айналдыратын болармыз.
Тіпті, айтыстың қандай өнер екені әлі нақтыланған жоқ деп есептеймін. Бұған дейінгі қалыптасқан «Айтыс – қазақ ауыз әдебиетінің айырықша түрі» деген уәждің барған сайын дұрыс еместігі айқындала түсуде. Меніңше, айтыс - әдебиет емес, журналистикаға әлдеқайда жақын нысан, дәлірегі – поэтикалық журналистика. Өйткені, әдебиет - өмірді философиялық тұрғыдан бейнелейтін мәдени туынды болса, журналистика - өмірді шынайы көрінісі. Қысқасы, айтыстың әдеби туынды болуынан гөрі, оның шара ретіндегі ықпалы басым және оған барды - бар, жоқты - жоқ деуге бейімделген поэтикалық тілі бар журналистік тәсіл тән. Айтыс өнімін ешкім де әдеби мұра ретінде (зерттеушілер болмаса) оқи қоймайды, оны тек қызықтайды.
Айтысқа әдебиеттің бір бөлігі болмаса поэзияның бәсекелесі деп қарау түбірімен дұрыс емес. Дұрысында, айтыс - поэтиканы ерттеп мініп, музыйканы серік еткен, әлеуметтік мәселені ақтаруға арналған, сыни көзқараспен азықтанған журналистика. Сондықтан да жазба ақындар мен жазушылар бұл өнерге шошына қарайды, ал халық шындық іздеумен әуре. Сол себепті де, айтыстың «тұзы жеңіл», тағдыры ауыр. Сондықтан да айтыскер мен ақынның арасында айырмашылық жер мен көктей; айтысты «ақындар айтысы» дегеннен гөрі, жай ғана «Айтыс» деген дұрыс. Айтыскердің бәрі поэзияның өкілі бола алмайды, ал ақынның бәрі айтыскер болуды міндетсімейді.
Жалпы, кәзіргі айтыс – біздің көшегендіктен отырық өркениетке алып кірген сәйгүлігіміз, сондықтан да оған жаңаша ұйымдастыру мен жаңа көзқарас керек, сәйкес бап қажет. Әркімге көрсетіп көрімдік сұрағаннан опа таппаймыз, оны шынайы даму жолына салу керек. Бұл тұжырым біздің бар рухани саламызға тән болғаны жөн.
- Секе, жуырда жаңа әліпби тұжырымдамасын жарияладыңыз, бұл қандай мақсатты көздейтін еңбек?
- Тіл мәселесіне көңіл бөліп жүріп, кәзіргі әліпбидің қазақ тіліне қатыстылығы шамалы екеніне көзім жетті. Сөйтіп жүріп, бұл жайындағы көп әңгімеге қатысқаннан гөрі нақты нәрсе жасайын деген ниетпен осы «Жаңа әліпби тұжырымдамасын» дәйектеп шықтым, Бұл - ресми бекімеген, авторлық жоба. Мақсатым – болашақта болмай қоймайтын ұлттық әліпбиімізді жасаушыларға ой тастау және тұжырымдарды қазақтілді ортаға жария ету еді. Алайда, біздің қазақы орта ондай жаңалықты қаузауға шорқақ па, әлде құнтсыз ба, ешқандай реакция жоқ.
Бұл әліпби негізгі төрт принципке негізделген:
- қазақ тілінің конституциясы болып табылатын Үндесім заңдылығына;
- әліпбиде қарастырылған дыбыстардың қазақ тіліне сәйкестігіне;
- қазақ әліпбиінің ежелгі руникалық нұсқасының сыйпатына байланыстылығы;
- харып (шрифт) таңдаудағы уақыт пен техникалық талаптарға сәйкестілік. Жаңа емле ұсынылып отыр. Ол бойынша жазу 20-25 пайызға қысқарады. Меніңше, біз тілді сақтағымыз келсе, әліпби мен емлені барынша қарапайымдатып, заманға сәйкестендіруіміз керек.
- Пікіріңізге көптен көп рахмет, Секе!

Сұхбаттасқан – Б. Қайратұлы