пятница, 31 августа 2007 г.

ҰЛТТЫ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚҰЛДЫҚТАН ҚҰТҚАРУ ҚАЖЕТ

Қазіргі заманда тілдің мемлекеттік мәртебені алып жүруі оның толыққанды тәуелсіздігіне тікелей байланысты. Ал, тіл тәуелсіздігі заман талабына сай өмірдің барлық қарым-қатынас құралы бола алатындай оның қабілеті мен мүмкіндіктеріне барып тіреледі. Ол қандай қабілеттер мен мүмкіндіктер? Бұл критерилерге тілдің орфографиялық орнықтылығы, орпоэфиялық қанықтығы, әліпбилік дербестігі және терминологиялық тиянақтылығы жатады.

Қазақ тілінің орфографиялық орнықтылығын қолға алғанда оның егемен емлесі әлі күнге қалыптаспағанына, бұл жөнінде орфографиялық тұжырымдама заман талабына сай келмейтіндігіне және қазіргі қазақ тілінің емлесі, тіпті, өз табиғатына қайшы жәйтке душар болып жатқанына кезігеміз. Бұл пікірді мысалмен дәйектесек, қазақ тілінің орфографиясы шет тілдердің емлесіне тәуелді екендігін мына сөздердің жазылуынан көреміз: Румыния (бұл орыс тілінің емлесінен алынғандықтан, қазақша нұсқасы – Румыйниа болмаса Ұрумениа не Романиа), музыка (қазақшасы - мозыйка), рынок (рыйнык не рыйнок), қаһар (қахар), гауһар (гаухар), съезд (сиез) т.с.с. Осылайша, дені дұрыс тілдерге тән жат сөздерді қорыту мүмкіндігінен айырылған қазақ тілі гәстритке ұшыраған науқас секілді кірме сөздерді сол күйінде асқазанына тоғыта берген. Егер де тілімізге жүздеген кірме сөздердің ентелей енгенін және олардың шет тілдердің емлесіне бағынған күйінде тоғытылғанын ескерсек, қазақ тілінің нағыз емлелік гәстритке ұшырағанын жоққа шығара алмаймыз. Демек, қазіргі қазақ тілінің орфографиялық заңдылық тұжырымдамасын түбірімен қайта қарау мәселесі туындап отыр.
Заманымыздың әйгілі этнолингвисі Олжас Сүлейменов «Красота языка во многом зависит от письменноого образа слова. Принцип «как произносится, так и записывается» наиболее полно был выдержан в римском письме, а из современных европейских – пожалуй, только в русской кирилице. Этот принцип как главная ценность алфавита должен был быть унаследован и новыми письменностями, возникшими на базе русского...» («Казахстанская правда», 13.03.1996) дей келіп, қазіргі емлеміздің принципсіздігін сынапты. Бұған мысал өте көп, мәселен, қазір жазылып жүрген «наурыз» сөзі 90 - жылдардың басында «науырыз» түрінде хатталатын, ал бір «ы»-дан құтылғасын екіншісін ұстап не керек деген де сауал туады, себебі, оны «наурз» деп те қиналмай жазуға болады ғой. Сонда орыстар оны «наурыйз» демей, сол күйінде «наурз» деп атап-жазған болар еді.
Қазақ тілінің емлелік гәстрит сырқаты оның орпоэфиялық қанықтығына залал келтіруде және оның шет тілдердің орпоэфиялық заңдылығының қаптамасы (упаковкасы) болып отырғанына орыс тіліндегі мына сөздердің орпоэфиялық заңдылығы қазақ тілінде міні құрамастан «аға» тілдің фонетикасына бағындырылып жүргені дәлел: Болгария, қазақша – Бұлғарйа болып айтылып, жазылуы керек болса да, біздің теле-радиодикторлар «Балгария» деп сайрайды. Ал, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес оны «Балгария» деп жазбайтынымыз түсініксіз. Фонетикалық кекештігі жағынан жоғарыда емлесі келтірілген сөздердің шын мәнінде фонетикасы да орыс тілінің күйін күйттеп келгеніне назар аудармайтынымыз аса қорқыныштылығы сол, бұл жәйт бүгінгі қазақ тілінің заңдылығына айналып кеткен, бұған ғалымдар да мән бермеуі содан. Ал, шын мәнінде екі тілдің фонетикасын мына мысалдардан салыстырып көрейік: Румыния- Ұруменйа, Балгария-Бұлғарйа, музыйка-мозыйка, рыйнк-ырыйнк, сиезд-сиез т.т. Әрине, әр тілдің емлесі мен фонетикасының өз ара қатысы өзінше қалыптасқан. Алайда, қазақ тілінің жазылуы мен айтылуы жағынан бір біріне аса жуық тіл екендігімен көптеген тілдерден айырмашылығы бар. Бұл қасиет, негізінен түркітекті тілдерге тән. Тілдің аталмыш қабілетін фонетика мен емленің бір біріне деген «ғашықтығы» деп бейнелеуге болады. Тілдің мұндай «іңкәрлік» қабілеті қалай айтылса, солай жазылу мүмкіндігі бар ебропа тілдерінің ішінде неміс тіліне тән. Бұл жағынан алғанда «серіктесіне сенімсіз тілдер» ретінде қазіргі кең қолданыстағы орыс тілі мен ағылшын тілдерін еріксіз атаймыз, өйткені, бұлардың «ісі мен ойы қабыспайды», яғни айтылуы бір басқа, жазылуы бір басқа. Орыс тілінің осы «екі жүзділігіне» ерген қазақ тілінің де емлесі мен фонетикасы быт-шыт болуды бастан кешуде. Мысал ретінде алсақ, қазақша «мозыйка» болып айтылатын сөздің орысша «музыка» түрінде жазылуға ешбір қақысы жоқ. Дәл осылайша, қазақ тілінде айтылатын талай кірме сөздердің транслитерлік қасиеттері қазақы фонетикаға ие болғанда қазақша жазылған болар еді. Алайда, саяси сықпыт тілге де сыналай кіргендіктен, орыс тілінен енген сөздерге де «көздің қарашығындай қарау» сезімі енгізіліп, қазақтар тілдік құлдық бұғауға қалайша мойын ұсынғандарын өздері де байқамай қалған. Енді қазір қазақша «мозыйка» деп сөйлеуге қорсыну сезімі әбден сіңген қазақтар «музыйка» деп айтпауды ерсі және сауатсыздық көретін халға жетті. Осыдан келіп, лингвистикалық нигилизмнің «хауызына» қалай сүңгігенімізді шамалауға болады.
Егер де қазақ тілінің өзіне тән лингвистикалық қауқары бар екендігіне өзіміз мән беріп, өзгені мойындатқанда орыстардың тілдерін бұрап, ағылшынша сөздерді сол күйінде айтуға тырысатындай жағдай қалыптасып, орыстілді бауырларымыз Олжасты «алжас», Оспанды «аспан», Тоқтарды «тахтар» демеген болар еді. Алайда, қазіргі қазақ тілінің алдында тіл үшін бастысы орпоэфия ма, орфография ма деген мәселені шешіп алу керектігі туындап отыр. Егер басымдық орпоэфияға берілсе, онда емле фонетикаға бағындырылып, кірме сөздердің қазақы айтылуы қалай болса, жазылуы да түрікше секілді солай болатын заңдылық қалыптасады. Ал керісінше болса, онда тілдің аз да болса кірме тілдің заңдылығына бағыну сипаты сақталмақ, мәселен, «проблема» сөзі осы күйінде айтылып та, жазылып та кетеді. Ал, қазір бұл осылайша жазылғанымен, орыс тілінің ықпалымен «праблема» ретінде айтылып жүр. Бұл жөніндегі бас қатыру тілгерлердің үлесінде болмақ. Сірә, бұл тақырыпта бір емес, бірнеше конференция өткізу қажеттігі туындайтын секілді.
Шын мәнінде жоғарыда келтірілген тілімізге енген жасанды осалдықтың барлығы да қазақтілді ортаның орыс тілінің ықпалымен «жатып-тұратындығынан» туындап жатқан көрініс. Қазырғы қазақ ұғымында орыс тілінен ауытқу сауатсыздық пен мәдениетсіздік ретінде қабылданатын қоғамдық сананың орныққандығы осы жәйттерге итермелеуде. Бұл қызыл империя кезіндегі ұлыорыстық шовинизмнің сүйектен өтіп, тілге сіңген сыңайы деп мойындайтын уақыт әлде қашан жетті. Демек, бұл – тіл тәуелсіздігінің сана бостандығына байланысты екендігін тағы бір дәйектейтін жағдай. Әсіресе, әлі күнге орпоэфиялық тұжырым мен критеридің жоқтығы тілдің бұл саласын бара-бара тұйыққа тіреп, оны өз сипатынан жұрдай етуі мүмкін.

Қазақ тілінің тәуелсіздігі жөнінде айтқанда, оның орфографиялық тәуелділігін анықтауға тура келеді. Қазақ тілінің орфографиялық тәуелділігі оның басқа тілдермен қарым-қатынасына қажетті транскрипциялық мүмкіндігінің солайымен бетімен жіберілгендігінен көрініс табуда. Басқасын былай қойғанда, ұлттың қазақ атауы ағылшын тіліне қазақ тілінен емес орыс тіліндегі «казах» нұсқасынан аударылуда; ал әлемдік сәулет өнерінде теңдесі жоқ қарүй болса, «юртадан» алынып, ағылшынша «yorta» аталып жүр. Оның о баста «қарүй» аталғанын да жуырда сөз етіп жүрміз. Ал, қазақы топонимикаға орыс тілі басы-көзіне қарамастан үстемдік етуде: жағасында Қазақстанның астанасы орналасқан Есіл өзені барлық жерде «Ишимге» айналып кеткен. Ол қазір әлемге Ishim ретінде «әйгілі». Әрине, мұның дұрысталуына полицияның қажеті жоқ, бар болғаны қазақ тілінің толыққанды құзырға ие болу көрінісі ғана талап етіледі. Егер қазақ тілінің әлемдегі барлық тілдермен қатынасына орыс тілі делдал болмаса, онда әлгі сорақылықтар болмас еді.
Енді орфографиялық тәуелділікке қайта оралайық. Бұл мәселе жоғарыда атап өткеніміздей, қазақ тілінің өзіне тән транскрипциялық қасиетін ашатын ғылыми еңбектің жоқтығынан болар деп топшылаймыз. Ондай еңбектің керектігі мынада: қазақ тілінің қасиетін аяқасты етпей, оны басқа тілдермен тең дәрежеде қатынасатындай транскрипциялық қағидасы мен сөздігін жасаудың қажеттігінде. Бұл пікір түсініктірек болуы үшін қазір орыс тіліне ауысқан кейбір қазақ сөздерінің барынша бұрмаланып жүргенін сөз етуге болады. Мәселен, Серік – Серик, Берік-Берик болып қазақ тілінің транскрипциясы қазақ әріптерінің басқа тілдегі ұқсас әріптерге балама болу мүмкіндігіне негізделген. Келтірілген мысал бойынша, әдетте қазақтың і әріпіне орыстың и-і сәйкестендіріліп, ы-ға орыстың ый-ы таңдалып жүр, ал ө-ге орыстың кейде о-сы, кейде у алына қояды. Бірақ, бұл тәжірибе қазірде соншалықты тіл үшін абырой болып тұрған жоқ. Әлгі Серік пен Берікті - Серьк және Берьк ретінде орысша транскрипцияласақ, ол түпнұсқаға барынша жақын болар еді. Болмаса Алматыны «Алматый» дегізбей-ақ, орысша Алмат немесе Алмата деуге болар еді. Сөйтіп, елдегі ең ірі қала атауы соншалықты саяси сипаттанған ономастикалық субъектіге айналмас еді. Енді қазір Алматы ағылшынша орыс тілінің жетегімен «алматый» түрінде айтылып, Almaty болып жазылуда. Ал, Тобыл өзенінің атауы «тобол» болып кетті, мұны енді қазақтілділер де дәл солай қабылдай бастады. Бұл - орыс тіліне «Тобылды» «Тобл» түрінде транскрипцияламаудың кесірі. Қысқасы, қазақтар өздерінің «лингвистикалық өндіріс» қабілетінен ажырап, қазақы тілдік сана орыс тілінің ықпалынан толық дүбәрә күйге түсуде. Мұның шын атауы – лингвистикалық құлдық! Тілдік транскрипцияның қасиеті сол – баламалауға жатқызылған сөзді бір тілдің талғажауы етпей, екі тілдің де мүмкіндігін тең қолдануға ықтимал жасайтын процесс.
Қазақ тілінің орфографиялық тәуелділігі оның әліпбилік тәуелділігінен туындап кеткен жайт. Сол тәуелділік кесірінен қазақ тіліне орыс тілінің калькасы (сұлбасы) ретінде қарау орыстардан қазір қазақтардың өздеріне ауысып отыр. Мысалы, қазақ тілінің үндестік заңына орай «бейбітшілік» сөзін өз заңдылығына сай «бейбтшлк» деп жазғанда, транскрипция да орысша бейбтшльк ретінде, қазақы нұсқаға (айтылуы да, жазылуы да) барынша жақындаған болар еді. Ал осы сөздің түбірі «бейбт» ретінде нағыз қазақы жазылғанда, оның басқа тілдерге қотарылуы («аударылуы» дегеннен гөрі дұрысы осы) да әрі оңай, әрі қиындықсыз болған болар еді. Қысқасы, бұл салада қазақ тілінің заңдылығын түбірімен қайта қарау қажеттігінің сұлбасы қылтиуда. Әрине, бір қарағанда «бейбітті» неге «і» әрпін жұлып тастап жазуымыз керек деген сауал туындауы мүмкін. Оған жауап: қазақ тілінің үндестік (сингормонизм) заңы. Яғни, «бей» деген жіңішке буынға не жалғанса да жіңішке болатыны қазақ тілінің үндестік заңында жазылған, ендеше оны жіңішке дауысты дыбыспен көрсету – артық әуре, өйткені, дені дұрыс қазақ «бейбіт» сөзін «і» әріпісіз де «бейбыт» деместен, алғы нұсқамен айтады. Одан әрі «шілік» мәселесі де дәл осылайша «шлк» түрінде шешілетін шаруа! «Но вот уже больше полувеке казахи записывают многие слова не так, как произносят. Произносим аул, ауз, аур, баур, қаун, жаун, а записываем ауыр, ауыз, ауыр, бауыр, қауын, жауын...» - деуі О.Сүлейменовтің орынды («Казахстанская правда», 13.03.1996). Сөйтіп, тіліміздегі оңды-солды жазылып жүрген «і» мен «ы» әріптерінің өздеріне тән орны белгіленбегендіктен, салмақ емлеге түсуде.

Қазақ тілінің әліпбилік дербестігі оның өзіне тән емес артық дыбыстарды енгізіп, соған сәйкес әріптерді қабылдаудан туып отырған «42 әріптік ауру» мәселесіне малтығып отырғаны қазыр ешкімді де таң қалдырмайды. Өкініштісі сол, қазақтілді орта әлі күнге әліпби мәселесі мен харып проблемасын шатастырып келе жатқаны. Қазақ әліпбиі харып мәселесінен де соншалықты өзекті екендігі қазырғы қазақ лингвистикасының маңызды тақырыбына айналмай отырғандығы өзек өртер жағдай. Әзірге қазақ тілі өзіне тән емес әліпбиге ие болып отырғандығы тіл ғылымының зерттеу нысанына тиянақты түрде айналудың орнына жекелеген ғалымдар мен пікірталастың ғана талғажауы деңгейінен әрі аспауда. Бұған барлық көзқарасты жұмылдырып, нақты шешім қабылдайтын уақыт жетіп, тілдің егемендігін ойлайтын мерзім бітуге айналды. Себебі, тіл толыққанды мемлекеттік қолданысқа түспей тұрып, оның осал тұстары жөнделмесе, жаппай қолданысқа түскен тілді жолайы түзетуге кірісу жартылай құлаған ғимаратты одан әрі тұрғыза салумен бірдей.

Қазақ тілінің терминологиялық тиянақсыздығы тіл саласындағы қазырғы шараларымыз бен әрекеттеріміздің жүйесіздігінен туындауда. Терминнің қазақылануы тіл процесінің табиғи түрдегі жаңару процесімен сабақтасып жатуы керек, қазырғы кезде бұған зорлап кірісу мен жасандылық тән болып отыр. Бұған көз жеткізу үшін тілдің қазырғы терминдену процесіне назар аударайық. Біріншіден, терминді қазақшалаудың тұжырымдамасы мен критериі жоқ: қай терминді қашан, неге, қалай қазақшалау керек және жаңа баламаны қалай тілге енгізу керек деген самсаған сауалдар сол күйінде жауапсыз қалуда. Осының кесірінен қазақшалануға жатпайтын терминдер зорлыққа ұшырады, мысалы, программаны «бағдарлама» деп енгізу арқылы 5-6 мағынаны беретін халықаралық терминді қарабайырладық. Шын мәнінде «бағдарлама» сөзі «ориентировканың» (ориентир – бағдар) таптырмас баламасы болатын. Осылайша, қазақ тілін терминдеу емес, көп жағдайда «термин түту» әрекетіне жол ашылуда. Екіншіден, термин қазақшалау кез келген қазақтың көзіне түскен терминді «сирақтан ұстап» кірісу әрекетімен көрінуде. Бұл терминді ойынға айналдырғанмен парапар. Әрі-беріден соң бұл тілді дамытуға біржақты түрде, лингвистикалық талапқа сай емес, жанашырлық деңгейінде ғана кірісу. Ал, тіл өмірде соншалықты жасанды түрде туып, дамыған емес, кез келген процесс шынайы болғанда ғана нәтижелі, ал біздің лингвистеріміз бен тіл жанашырлары отырып алып, қазақтілді терминдерді балалатуда, ал, оның өмірге сіңісуі қаншалықты, сіңіскен күннің өзінде оның тілге залалы жоқ па деген мәселеге бас қатырмау - қатерлі құбылыс! Егер әрбір сөз тілдің жасушасы (клеткасы) екенін ескерсек, сөздерді жауапсыз түрде «мағыналау» арқылы тілге «вирус кіргізу» қаупі туындауда. Оны «программаға» байланысты айттық, тіпті, тілімізге кезінде жүйесіз енгізілген «врач» сөзінің баламасы ретінде сіңіп кеткен «дәрігер» туралы да осыны айтуға болады. «Дәрігер» шын мәнінде «аптекардың» баламасы-тұғын, енді оны қалайша қазақшалаймыз дегендей тұйыққа тірелдік, өйткені, кезінде «врачты» «дауагермен» қиналмай – ақ айырбастауға болатын еді. Үшіншіден, қазақ терминін қалыптастыруға «еңкейген баладан еңбектеген қарияға» дейін кірісіп кеткен жайымыз бар. Енді, «Хабар» телеарнасындағы «Тіл» хабарының апта сайын термин мәселесін қолға алуы, лингвистиканы былай қойғанда телехабардың ток-шоу аталатын жанрының табиғатына қайшы ғой. Ток-шоудың мақсаты мәселені шешу емес, қоғамға ой тастау ғана, өйткені, бас-аяғы 30-40 минөтте қандай сарабдал сарапшы болса да, мәселенің шешуін таба алмайды, тапқан күннің өзінде ол дүдәмал нәрсе. Терминнің ең әуелі лингвистикалық емес, ғылыми туынды екенін ескерсек, ешбір ғылым ток-шоу арқылы жаңалық жасамайды, ол көпшіліктің талқылау объектісіне емес, ғылыми талдау объектісіне айналуы тиіс еді. Оның үстіне, тілдің термин секілді аса күрделі саласының мәселесін шешуде алдын ала әзірлікпен кірісетін сараптамалық жарияланымдар мен баяндамалар ғана қабілетті. Біз сөз етіп отырған телехабар шын мәнінде терминді қазақшалауды ойынға айналдыру секілді қынжылысты әсер қалдырады. Осы хабардың негізінде мұны түсінбейтіндер бас салып, әлгі «қазақшаланған» терминдерді қолданысқа түсіруге асығатыны болмаса кез келген қазақша білем деген адамның терминолог «болып кетуін» тудыратын қатерді ескерсек, төбеқұйқа шымырлайды. Бұл әрекет М.Шахановтың аңызындағы өсіп кеттіге балап, хан қыранының тырнақтарын қырқып тастаған кемпірдің «қайырымы» болса - қайтеміз?
Бұған қоса, мемтерминкомның бекітіп жатқан терминдері де дау туғызып жатқаны тағы белгілі, өйткені, терминді қазақшалау процесі соншалықты тар ауқымда жүргізіліп, аталмыш процесс белгілі бір топтың «міндетіне» айналып кеткен. Дүние жүзінде санаулы топтың бүтін бір ұлт тілін жетілдіруді бұлайша қолға алған тап мұндай мысалы жоқ. Шын мәнінде терминком терминді қабылдау жөнінде шешім қабылдайтын орган болатындай ешбір объективті және тыңғылықты заңды жағдай жоқ. Себебі, терминді қазақшалаудың үстіртін алғанда төмендегідей қисынды талаптары болуы керек:
- белгілі бір терминді қазақшаға аударудың соншалықты қажеттілігі (терминді тіл шұбарламау үшін аудару соншалықты дұрыс қажеттілік емес);
- терминді қазақшаға аударуға тапсырыс жасаған тараптың болуы және оның қазақшалауға бастан аяқ қатысуы (айталық, аспаздар қоғамы, әділет министрлігі, прокуратура, парламент аппараты т. т. болмаса сол тараптағы мамандардың қатысы);
- терминді қазақшаға аудару процесінің басылымдық нұсқа түрінде жариялануы (бұған құрал ретінде, мәселен, «Терминологиялық жаршы» таңдалуы мүмкін);
- алдын ала терминнің нақты түсіндірмесінің жария болуы (көбіне, термин қазақшалау, әлгі терминнің түпкі мағынасын топшылаудан басталып жататыны бар);
- тағайындалған басылымда ұсынылған әрбір баламаның авторының, оның баламаны қазақ тілінің заңдылығына сәйкестігі мен терминнің баламасы болуға жарайтындығына қажетті дәйегінің жариялануы;
- баламалардың көпшілікпен жан-жақты талқылануы;
- Терминкомның ең жарамды деген нұсқаны тапсырыс жасаушының құптауымен сынақ мерзіміне (айталық, 3 айға) жөнелтуі;
- сынақ мерзімінде айтарлықтай дәйекті қарсылық жоқ болған жағдайда, баламаны тапсырыс жасаушымен бірге бекіту;
- бекітілген баламаны арнайы терминологиялық сөздікке енгізу. Ал, шындығын айтсақ, терминдер ғылыми тіл арқылы қалыптасып отырады, қазақ тіліндегі ғылыми тілдің дамымағандығын термин мәселесінен де көруге болады.
Біздің ойымызша, осындай жүйелі түрде дауласуға желеу болмайтындай процеске ұласқан жағдай ғана нағыз қазақы терминдер туғызады және өмірге даусыз жолдама алады. Дәл осылайша, сөз болған тіл салаларының басқа да мәселері бойынша жұмыстанған жөн болар еді. Өйткені, тіл - жалпыхалықтық сипатқа ие әрі киелі рухани ағза, оған вирус жұқтырудан абай болған абзал. Қазырғы кезде қазақ тілінің термині салалық мамандардан гөрі тіл жанашырларының білек сыбанып кірісуі арқылы жүруде. Ал, әлгі ғылыми терминдер ең бірінші жанашырларға емес, сол саланың мамандарына қажет екенін ескерсек, олардың қатысынсыз немесе олардың қарсылығын елемеу тілді қорлаудың қазырғы заманғы көрінісі деп бағалаған жөн. Ең дұрысы, терминология саласымен айналысатын арнайы институт болмаса басқалай ғылыми құрылым құрса да көптік етпейді.

1 комментарий:

Shabolio комментирует...

En basta alippeni avstirw kerek. Sonimen sol kuldiktan da kutilip kalamiz.