tag:blogger.com,1999:blog-57525399873752333862024-03-05T01:36:07.003-08:00elserikБұл блогты көзі қарақты оқырманға арнап, қазақ халқына қажетті материалдарды жариялауды ұйғардым. Туындының бәрі әркімнің көңілінен шығады деген сенім жоқ. Ең бастысы - оқырманның ойына ой қосса, оның көкейіндегі ұйқылы ойды оятса деген ұстаным ғана. Қалғанын ойы сергек қазағымның өзі білер.
ҚҰРМЕТПЕН - ЕЛСЕРІКELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.comBlogger107125tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-23600651444692736982009-05-29T04:55:00.001-07:002009-05-29T05:03:29.880-07:00ҚОЛАЙЛЫ ӘЛІПБИ МЕН ЕМЛЕҚҰРМЕТТІ ХАЛАЙЫҚ! <br />Біз ақшадан гөрі, уақытты үнемдегіш заманда ғұмыр кешіп отырмыз. Уақытты үнемдеу дегеніңіз - барлық шығынды да үнемдеп, әрекеттен интенсивтік (барынша тиімді) нәтиже алу деген сөз. Бұл уәжді біздің бұған дейінгі қолданып келе жатқан жазбамызға қатысты айтып отырмын.<br /><br /> Кәзірде электрондық кеңісте екі түрлі алфавитті қолданып жүрміз, оның сөкеттігі жоқ. Ауызы алты қарыс орыстілді қауым да латындатып жүргені рас. Бірақ тақырыпты қарыптан гөрі қазақтілді жазбаны қалай оңай әрі тиімді етеміз деген мәселеге бұрғым келіп отыр. Сонымен...<br /><br />Менің ұсынғым келіп отырғаны – бейресми қолайлы да ықшам, тіл заңдылығын негіз ету арқылы электрондық кеңістегі жазуды барынша ыңғайлы ету. Жазбаны ең болмаса күнделікті қол телефонның болмаса электрондық хабарламаға қолдануға ыңғайлы болатындай ету. Егер де қол («ұя» сөзінің телефонға қатысы шамалы болғандықтан қолданбаймын) телефон арқылы жіберілетін хабарламаның әрбір таңбасы теңге тұратынын есептесек, айтылып отырған бұл мәселе маңызды болып шыға келеді. <br /><br /> Қазақ тілі ғылым тілімен айтқанда – агглютинативтік яғни жалғанбалы болып келеді. Тілдің бұл табиғаты шұбалыңқылыққа бейім. Ал, шұбатылған сөздерді жазу кәзіргі әріп терген заманда Уақыт пен Ақшаның жауы екені рас. Ендеше қазақтілді бейресми («бейресми» деп екі адамның арасындағы жазбаны алып отырмыз) жазбаны қысқартуға бола ма? Болады! <br /><br /> Қалайша?! Тілдің үндестік заңына негіздей отырып, қазақ жазбасын 20-25 пайызға қысқартуға мол мүмкіндік бар. Өйткені, қазақ сөздерін сонша пайызға «шұбалтып» жүрген екі дыбыс бар, ол – Ы мен І. Бұл дыбыстар тек қана дауысты дыбыстар емес, сондай-ақ, сөздегі буынды жуандатуға (жіңішкертуге) қатысатын, яғни, Үндестік заңын жүзеге асыратын бірден бір дыбыстар болып табылады. Олар өзге дауыссыздарға былайша қосарлану арқылы буынды жуандатады не жіңішкертеді:<br /><br />№ ӘРІП ДАУЫССЫЗДАР <br />1 б бы,бі, ыб, іб<br />2 г гі, іг<br />3 ғ ғы, ығ<br />4 д ды, ді, ыд, ід<br />5 ж жы, жі, ыж, іж<br />6 з зы, зі, ыз, із<br />7 к кы, кі, ык, ік<br />8 қ қы, ық<br />9 л ыл, лы, іл, лі<br />10 м ым, мы, ім, мі<br />11 н ын, ны, ін, ні<br />12 ң ың, ің<br />13 п пы, ып, пі, іп<br />14 р ыр, ры, ір, рі<br />15 с сы, ыс, сі, іс<br />16 т ты, ыт, ті, іт<br />17 у ұу, іу<br />18 х хы,ых<br />19 ш шы, ыш, ші, іш<br /> <br /><br /> Енді осы заңдылықты мына сөздердің жазылуына мұқият назар аудару арқылы қысқартуға болатынына көз жеткізейік:<br />қы+а+лы+а = қала; кі+ө+ші+е = көше;<br /> А+ыл+мы+а+ыт+ы = Алматы;<br /> А+ыл+мы+а+ыт = Алмат; <br /> ы+сы+ры+а+ып = ысырап. Мұндағы көше, Алматы, Алмат сөздерін одан әрі қысқарту мүмкін емес, бірақ «ысырап» сөзін қысқартуға болады:<br />ысрап. Өйткені, «ыс» буынынан кейін «ы» дыбысы жазсаң да, жазбасаң да дыбысталады, бұл – үндестік заңының көрінісі және Ы дыбысының кестедегі қасиетінен туындап тұр.<br />Осылайша мынадай сөздер тізбегін келтіруге болады: <br /><br />№ ресми нұсқа жаңа нұсқа <br />1 ыд{ыс} ыдс<br />2 іш{ік} ішк<br />3 ішкі ішкі<br />4 сөг{іс} сөгс<br />5 {шы}ғар{ыл}{ым} шғарлм<br />6 бас{ыл}{ым} баслм<br />7 {бі}р{ік}{ті}р{ін}ді брктрнді<br />8 түг{іс}кен түгскен<br />9 {бі}л{іс}кен блскен<br />10 {бы}л{шы}лдама блшлдама<br />11 {сі}р{ің}ке срңке <br /><br />Кестеге қарай отырып, сөздегі жуан не жіңішке буындарға қатысты сәйкес түрде Ы мен І әріптерін қысқартуға болады. <br />Жақшаның ішінде көрсетілген буыншақ дыбыстарды бір әріппен таңбалау арқылы қаншама шұбалыңқылықтан арылуға болатыны көрініп тұр. <br />Алайда, буыншақтағы ы, і үншелері мен дауысталатын ы, і дыбыстарын ажырату қажеттігі туындайды.<br />Біздің пайымымыз бойынша, мынадай үш жағдайда ы, і дыбыстарының буыншақтау қасиетінен гөрі дауысты дыбыс екендігі ажыратылады:<br />1. сөздің басында дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: ішік - ішк;<br />2. сөздің аяғында дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: ескі - ескі;<br /> 3. сөз ортасында келетін үшінші жақтағы жіктеу есімдігінің жалғау ретінде дыбысталатын ы мен і үншелері - дауысты: тіліміз – тлімз; еліміз - елімз.<br /> Алайда, бұл тұжырым бойынша кейбір айырықша жағдайларға сәйкес қағыйда қажет: тілдің - тілдң, тылдың - тылдң, тіліміздің – тілмздң, тырсыл –тырсл; мұндағы буыншақты үншелерді өз әріптерімен таңбалап, сол арқылы сөздің жуан не жіңішкелігін ажырату мүмкіндігін туғызу арқылы жазылымы бірдей, жуан-жіңішкелігі әр түрлі сөздерді нақтылауға болады. Бұл тұжырым тілді үндесім заңына мойынсұндыру арқылы тұтынушыға мойындатып, оның сақталуын бекіте түседі.<br /><br />Бастапқы кезде дыбыстық алфавитке дағдыланған адам үшін аздап, үйренісуге тура келеді, бірақ ол 2-3 сөйлем жазғаннан кейін бірден жолға түседі.<br /> Сонымен, іске сәт!ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-9796149256306016692009-05-29T04:53:00.000-07:002009-05-29T04:54:16.889-07:00БҰРЫНҒЫ «АЗАТШЫЛМЕН» СҰХБАТ«АЗАТ» ҚОЗҒАЛЫСЫН АЙМАҚТАҒЫ АЗАМАТТАРДЫҢ ҚАТЫСЫНСЫЗ ЕЛЕСТЕТУ МҮМКІН ЕМЕС. МЫСАЛЫ, СОЛ ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ БІРІ, 1989 ЖЫЛЫ МАҢҒЫСТАУДАҒЫ ЖАҢАӨЗЕН ОҚИҒАСЫН ТӘЖІРИБЕ ЕТІП, «ПАРАСАТ» ҚОҒАМЫН ҚҰРҒАН МАРҚҰМ САЙЫН ШАПАҒАТОВ, ОСЫ ҚОЗҒАЛЫСТЫҢ ТЕҢ ТӨРАҒАЛАРЫНЫҢ БІРІ БОЛҒАН ЕДІ. АЛ, ЕЛДІҢ БАТЫСЫНДАҒЫ АЛТЫ ОБЛЫСТА «АЗАТТЫҢ» ЫҚПАЛЫН 1990 ЖЫЛЫ «АЛДАСПАН» ҰЙЫМЫН ҚҰРҒАН СЕРІК ЕРҒАЛИДЫҢ ЕҢБЕГІНСІЗ ЕЛЕСТЕТУ ҚИЫН.<br /><br /><br />Ж.С. Секе, өзіңіз «Азат» қозғалысының басында тұрған азаматтардың бірісіз. Осы ұйымды ХХ ғасырдың басындағы «Алаш» партиясы секілді қазыр көп аңсаймыз. Бұл ұйым неге пышырады, қайта тірілтуге болмай ма, бас-қасында ығай мен сығайлар болды... Сондай құлшынымпаздық пен жігерлілік қазырғы ұлтшыл ұйымдарда болмай отырған секілді... <br /><br />С.Е. Бұл сауалға жауап берместен бұрын, «Азат» қозғалысының құрылған мақсатына назар аударайық. О баста, «Азат» қозғалысы Қазақстанның егемен алуына үлес қосуды мақсат еткен халықтық қозғалыс болды. Ал, Қазақстанның егемен болуы 1991 жылдың 16 желтоқсаны күнгі Қазақстан республикасын жариялаған заңның қабылдануымен біткен жоқ. Оны орнықтыруға тағы бір жылдай уақыт кетті, ал түпкілікті рәсімдеу 1993 жылғы 14 қарашадағы теңгеміздің шығуымен байланысты. <br /> «Азат» қозғалысы азаматтық қозғалыс ретінде 1992 жылға дейін ісін атқарды. Одан кейін қазіргі Хасен Қожахметтің тіркеген «Азатына» дейінгі аралықта өлген қозғалысты «жерлеуге» қимай жүрдік және қозғалыс «тірлігін» көрсеткен де емес. Аштық жариялау секілді акциялар болмаса. Ал, Хасекең басқарып келе жатқан «Азат» тіпті, басқа нәрсе. Дегенмен, «Азат» қозғалысы өзінің алғашқы мұратына жетті, яғни сол кездегі қазақтардың, тіпті қазақстандықтардың (Ақтөбе облысында талай қазақ еместер де мүше болған) қатысуымен елдің егемен болуына өз үлесін қосты. Соның ішіндегі ең үлкен үлес – елдің солтұстық шекарасын қымтау (Орал оқиғасымен тығыз байланысты) және Семей полигонын жабуға мәжбүр ету. Бұлар айтуға оңай болғанымен әрқайсысы өз алдына зерттелетін тақырыптар. Егер сол кезде Орал оқиғасы нәтижелі болмағанда, елге ағылған ресейлік казактар қазір Орал қаласын Яик-казак республикасының астанасы етер еді де, келесі кезекте біздің терістіктегі бірнеше облысқа қол салатын түрі анық еді. Ал, елдің әр түкпірінен Орал оқиғасының буымен «Азат» жинаған адам нөпірі Семей қаласында 1 апта бойғы митингпен «Семей полигоны жабылмаса, барып өзіміз жабамыз» деген айбар арқылы және сол кездегі республика президенті мен «Невада-Семей» басшысы Олжас Сүлейменовке қайта-қайта полигонды жабу туралы жеделхат жолдауы айтулы жарлыққа қол қойғызды. Басқа ұсақ-түйекті есептемегенде, осы екі ірі акция «Азат» қозғалысының Қазақстан тарихында қалуына толық негіз жасайды. Қазақстан осы оқиғалардан кейін өз алдына егемен болуға лайықталып, өзіне өзінің сенімі ұлғая түсті және одан әрі қазақтардың мемлекетке ие болу құқығын моральдық жағынан қамтамасыз етіп, тәуелсіздікке деген лигитимдігін жүзеге асыра түсті. Осылайша, қозғалыс ел егемендігін орнатуға үлесін қосты. Бірақ алда егемендікті бекіту мақсаты тұр еді, ал оған азаматтық қозғалыс жеткіліксіз болатын. Саяси партия құру керек еді. <br /> 1991 жылы 4 қазанда Алматыда «Азат» қозғалысының негізінде Сәбетқазы ағамыз бастап, Қазақстанның республикалық партиясының құрылтайын өткіздік. Дәл сол күні Халық конгресі партиясы құрылды. Қозғалысты өлтіруге қимадық, әсіресе, тең төраға Михаил Есеналиев ағамыз партияның партия болатынына сенбеді. Ақыры, ол кісінің болжамы дұрыс болып шықты. Партия құруға біз даяр болмай шықтық, оған интеллектуалдық деңгей де, материалдық жағдай да жетпеді. Ақыры, бұл партиямыз кейін «Алаш» партиясы болып тіркеліп, 1998 жылғы президент сайлауына қатысқаны бар. Бірақ онда «Алаш» сайқымазақтың ролін ғана атқарды.<br /> Сөйтіп, 1991 жылдың күзінде «Азат» қозғалысын күшейте түсуді ойлаған М.Есеналиев ағамыз, оны өзі басқарып, өзіне орынбасарлар ретінде Ж.Қуанышәлі, Д.Көшім, Х.Қожахметтерді шақырды. Олар бұған дейін қозғалыстың құрамында болмаған-ды. Сол кездегі заңдылықтың өзгеруіне орай, барлық қоғамдық ұйымдар қайта тіркелуге тиіс еді де, «Азатты» да қайта тіркеу қажеттігі туындады. Ол кезде ұйымды тіркеу оңай болса да, қозғалысты қайта тіркеудің машақаты 1 жылға созылды ғой деймін. Сол жылы әлгі партияның қағаздарын дайындаумен Алматыдағы Жәкеңнің (Қуанышәлі) бір бөлмелі пәтерінде 1 ай жатқаным бар. Ал, Жасарал «Азаттың» құжатын әзірлеп жүрді. Қысқасы, бұрынғы бір ұйымның орнына екі ұйым құрылғасын соның былығымен бас қатырып кеттік. Елдің қоғамдық саяси өміріне араласу жөніне қалды. Біз секілді саясаткерлер кеңсе ісімен кеттік. Мұның барлығы ұйымның ішкі жұмысының жүйесіздігі мен бұл саладағы тәжірибесіздік еді. Бұған қоса қозғалыс та, партия да жеткілікті қаржымен қамтылмады. 1991 жылы қозғалыстың атқару комитетін басқарып келген Марат Шорманов Халық конгресіне кеткесін атқару билігі ақсады. Ақшамыз «Азат» газетінің шығуына ғана жетіп тұрды, оны қолға алған сол кездегі марқұм редактор Батырхан Дәрімбетов еді. Аппарат жұмысы пышырады. Аймақтарда да қозғалыс пен партияны есептегенде екі-екіден аппарат керек болды. Бұл талапты көптеген облыстар көтере алмады, тіпті, партия мен қозғалыс басшылары өз ара егесе бастаған көрініс пайда болды. Бұл жағдайды қазырғы екі «Ақ жолдың» басындағы жайтпен ішінара ұқсастыруға болады. Сөйтіп, қозғалыс жаңа сатыға жұмысын жандандыруға дайын болмады.<br />Ж.С. Секе, «Азаттың» белсендісі ретінде қозғалысты ыдыраудан құтқару үшін сіз ештеңе ұсынбадыңыз ба? <br /><br />С.Е. «Азатты» жандандырудың бірталай шараларын ұсындық, сол кезде тәуелсіз кәсіподақ, банк және фирмалар құруды ойластырдық. Алайда, мұны жүйелеп, жүзеге асыратын орталық аппаратта мамандар болмады. Біздер 1993 жылы Ақтөбеде «Отау» тұрғынүй-құрылыс кешенін құрып, мен соған басшылыққа кеттім. Топан ақша мен шиқыма сауданың кезінде 24 адамға жер алып беріп, оның 8-не бір жазда қабырға тұрғызып, төртеуіне іргетас қалап үлгердік. Бұрын құрылыспен айналыспаған біздерге бұл біраз шаруа еді, егер мемлекеттен нақты қолдау болғанда бұл ірі құрылыс фирмасына айналатын. Бір жылдан соң «Отау» банкрот болды. Одан басқа «Бекарыс» фирмасы болды, оның ізі әлі де бар. Мұндағы жігіттер барлық құжатты, тіпті, банк қағаздарын қазақшалап, тексеруге келген салықшыларды тұйыққа тірегені бар. Осы кәсіптерлеріміздің арқасында 1993 жылы маусым айында Ақтөбеде «Азат» қозғалысының конференциясын өткізіп, қозғалысты ыдыраудан сақтап қалуды ойластырғанымыз бар. Сол жиында өзім екі жолдың бірін қабылдауды ұсындым: біреуі – қозғалысты жауып, партияны қалдыру және оны «Отан» деп атап, ұлттық демократиялық бағыт ұстау; екіншісі – қозғалысты жабуға қимасақ, оның басшылығын үйлестіруді алма-кезек түрде аймақтарға беру, мысалы, 6 ай Ақтөбе басқарса, келесі жолы басқа облыс алады, сөйтіп, Алматының жүйесіздігінен қозғалысты құтқару. Өйткені, Алматыдағы азаматтардың «Азатты» басқармақ түгілі, кезінде Алматыда «Азат» қозғалысының бөлімін басқа аймақтардың ең соңынан құрғаны бар.Осының барлығы бізді қатты ойландырды. Бірақ, Ақтөбе мәслихатында әлгі ұсыныстың бірі де, онан басқа нақты ұйымды ыдыраудан сақтайтын жоспар да қабылданған жоқ. Мен сол жиында өзімнің қозғалыстан үзілді-кесілді кететінімді мәлімдедім. Осыдан соң «Азаттың» жоғарыда аталған жаңа басшылығы бар, ескісі бар, бәрі жабылып бітпейтін тартысқа түсті. Ақыры, «Азатты» дұрыстап «жерлей» де алмадық. «Алаш» партиясы мен «Азат» қозғалысын қайта-қайта құрушылар, шын мәнінде бұлардың тарих алдындағы беделін пайдаланумен ғана шектелуде. Сол атауларға лайық болмағаннан кейін оларды жұлмалап керегі жоқ. «Азат» атауын жамылушылар жаңа атауды еңбектеніп, жаңа саяси бренд етуге жүрексінеді, сосын даяр беделді атауды құрал етуге құмар. <br /> Біздер «Азат» құрылғанға дейін Ақтөбеде «Алдаспан» ұйымын құрып, оны облыстағы іргелі де ықпалды ұйымға айналдырғанбыз. Ұмытпасам, 1991 жылы 6 көкекте Ақтөбеге екі марқұм болған ағаларымыз Сәбетқазы Ақатаев пен Батырхан Дәрімбетов «Азатқа» қосылуды өтініп келген еді. Шындығын айтқанда, біз өзіміздің қан мен терімізді сіңірген «Алдаспанды» өлтіргіміз келген жоқ. Бірақ бір сөзге тоқтадық: жалпыұлттық қозғалыс құрысуға үлес қосу керек болды. Сөйтіп, ақтөбеліктерге әйгілі «Алдаспанды» сол кезде құрылып бітпеген «Азатқа» айырбастадық. Ал, «Азаттың» алдында мен де, басқа да ақтөбелік қандыкөйлек серіктерім қарыздар емеспіз. Біз қозғалысқа барымызды сарқа салдық. Өзім Сәбетқазы ағаның қасында еліміздің батысын аралап шықтым десем болады, қарауымда алты облыс болып, соның барлығында қозғалыс бөлімдерін құрумен жүрдік. Мұның бәрін тізіп отырған себебім, «Азаттың» дамуы мен ыдырауына қатысты себептерді ашып көрсету. Қорыта келгенде, «Азат» өз миссиясын 1993 жылға дейін орындаған және сонымен оның демі де біткен. Ендігі жерде тиянақты ұйымдар керек. Олар не саяси, не қоғамдық болып өз мәртебесіне сай жұмыс атқаруы қажет. Ал, «қозғалыс», «майдан» дегендер көбіне революциялық кезеңдерге тән құрылымдар. Сондықтан қазір «Азатты» жоқтап керек емес, оны арулап «жерлеп», тарихқа беріп, қазіргі жас ұрпаққа оның бетке ұстар тәжірибесі мен әрекетін үлгі ету қажет. Мен үшін басқа «азатшылдар» секілді қозғалыс кезіндегі атойлаған әрбір күндерім сондай ыстық, бірақ, Жөке, амал жоқ, адами сезім басқа, саясат басқа. Әсіресе, қазір барынша прагматикалық қимыл қажет. Қазір ешкімді де «Азатпен» біріктіріп, болмаса жөнге сала алмаймыз. Жақсының атын қашан да әркім жамылуға әзір. «Азат» та сондай, ол ХХ ғасырдың басындағы «Алаш» секілді халқымыздың ардақты тарихи бір сәті болып қалды. Ал, тарих тек қана зерттеудің нысаны, адам үшін тәжірибенің көзі. «Азат» тарихын саралау жаңаша тарихпен айналысушылардың жұмысы. Бірақ, онымен айналысатындар бізде әзір жоқтың қасы.<br /><br />Ж.С. Егер «Азат» қозғалысын жамылып жүргендер бұрынғыдай атойлап шыққанда, жеріміз сатылмас па еді, қайтер еді? Өзің сияқты жігіттердің сол кезде бас көтеретін орны емес пе, өзің қайда жоғалып кетті? Неге үнсіз қалдың?<br />С.Е. 1992 жылдан кейін «Азат» қозғалысы болды дегенге сенбеймін. Сондықтан ««Азат» қозғалысы айбынды үн көтеріп, күреске шыққанда, жер сатылмайтын еді» деген уәж өлген адамды кінәлаумен бірдей. <br /> Өзіме келсем, кішкене екі баламен қалып, басқа іс түсті... Оның үстіне саясат деген сүйген жар емес қой, оған кірісу де, кіріспеу де азаматтың еркінде. Тіпті, америкалық әйгілі саясатшылардың өзі саясатқа біресе келіп, біресе кетіп жатады. Жерді сату-сатпау жекелеген саясатшылардың болмаса биліктің жеке ісі емес, халықтың еркіндегі шаруа. Егер ұлт өз еркін білдіре алмаса, оған араша түсіп әуре болудың нәтижесі аз. Халық саяси субъект ретінде өзін көрсете алмайтын болса, жыртылып айырылғаннан ештеңе өнбейді.Бірақ, өзім жерді сатуда әр жан басына 3 сотықтан жерді тегін үлестіруді болмаса соған тең құнды қағаз беруді ұсынған едім. Бұған қоса, шетелдік қазақтар үшін арнайы жер қорын сақтау қажет еді. Бұл жерді не бау-бақша өсіруге болмаса тұрғынжай салуға мүмкін болатындай санатта қарастыруға болатын еді. Сонда әр үйде 5 жаны бар жанұя 15 сотыққа ие болар еді. Игере алмағандары оны құнды қағаз ретінде сатудың амалына кірісер еді. Сөйтіп, ешкім де бұл саясатқа сонша өшікпеген болар еді. Қалай болғанда да, жерді қазақстанша сату елдегі кезекті әділетсіздіктердің бірі болғаны рас. <br /> Ал, шеттегі менің үнімді есту әрине, оңай емес, өйткені, біздің елде тек қана Алматы мен Астананың ғана үні бар. Үн демекші, біздің қазақтілді басылымдар тек қана авторитетке назар аударып үйреніп қалған, ал бес жасар баланың ешкім айта алмаған шындықты бетке басып, патшаның жалаңаштығын жария еткенімен ісі жоқ. Егер мен соңғы кездері назарға түсе бастамасам, сіз де, бәлкім, менен пікір сұрамас едіңіз. Бұның бәрі - біздің өз құнымызды бағалай алмайтынымыздың белгісі, ұлттық зердеміздің тұқылдануы.<br /><br />Ж.С. Осы әр ұйым құрып, әркім өзін күйттегенше, ұлтшылдардың басы бір ұйымға бірігетін кезі болған жоқ па? Былтыр бір ұйым құрамыз деп атойлап едік, Хасен Қожахмет пен Дос Көшім келіп, бір топ құрып өз алдына олар кетті. Бұдан мықты ұлттық ұйым бола ма?<br /><br />С.Е. Өз басым бір қазанға түрлі малдың етін бірге салып асқан қазақты көргенім жоқ. Сондықтан көп тараған «ұлт патриоттары неге бірікпейді» деген уәжді қабылдамаймын. Бірікпейтін нәрсені біріктіруге ұмтылу да істің байыбына бармағандық. Қазіргі заң бойынша 10 адам бір қоғамдық бірлестік болмаса үш адам қор құруға мүмкіндігі бар. Қайта бірнеше ұйым құрып, ұлт үшін әділетті бәсекеге түсуден неге қорқамыз? Менімше, «Ұлт тағдыры» мен «Халық дабылының» екі бөлек құрылғаны дұрыс болды. Тіпті, аймақтарда, мысалы, Түркістанда «Намыс» деген жас отаншылдардың ұйымы бар. Неге біз оларды әлгі қозғалыстарға әкеліп зорлап қосуымыз керек. Әркім өз әлінше, өз әдісінше елге пайдасын тигізсін, өз ара жарысқа түссін, өз беттерінше тәжірибе алсын. Бұл заман талабы. Бұнда тұрған ұлттың жіктелісі байқалмайды, керісінше, халық осылайша сапаланады, ұлт мүддесі жолында бәсеке пайда болады. Дәл осылайша, тіл мүддесі жолында да ондаған ұйымдар құрылғаны жөн. Біреуі тілмаштарды, біреуі журналистерді, енді бірі орыстілділердің оқытушыларын жинасын т.т. Сонда нақты іспен айналысу басталады. Әйтпесе, ұлтшылдар жыйналып алып, өз ара айтысуын доғармайды. Бірақ, түрлі отаншыл ұйымдар қауымдастық, коалиция болмаса альянс құруға әбден болады. Бұның бәрі қазіргі заманның ұйымды құра білу мен оны дамыта білу мәдениетінен келіп шығады. Ал, біз әлі өткен ғасырдың 90-жылдары деңгейінше жүруден танбаймыз.<br /> Хасен Қожахмет қалай десек те қазақтың саяси диссиденті, бірақ саяси баскер (лидер) дей алмаймын. Ал, Дос Көшім өз қолынан келгенін істеп, саясаттану саласында пікірін білдіріп жүрген аз тұлғаның бірі. Осылардың болғанына да шүкір етейік. Егер бұлар қарық қылмаса, онда өзгеміз қолға алайық. Көзге шыққан бірен-саранды несіне шұқылаймыз. Шын мәнінде «Азат» қозғалысын неге өз деңгейінде алып кетпедіңдер деп оларды кінәлауға менің орным бар. Бірақ, әркімнің өз әлеуеті бар ғой. Одан артық қалай түрткілесең де, ештеңе шықпайды. <br /><br />Ж.С. Ал енді, «Халық дабылы» мен «Ұлт тағдыры» ұйымдарының болашағы бар ма? Алматы іргелі ұйымдарды дамыта ала ма? Ұлт мүддесін қорғауда алдымен не істеу керек?<br />С.Е. Ұлт мүддесін даңғыра ету үшін емес, шешу үшін ұйым құру керек. Ал, ол үшін көп нәрсе қажет емес. Меніңше, қажетті нәрселер екі ұйымда да жеткілікті. Ол - аймақтық бөлімшелер құруға қажетті материалдық мүмкіндіктер мен жергілікті бас көтерер азаматтар. Бірақ, қоғамдық ұйым мен саяси ұйымды шатастырмау қажет. Қоғамдық ұйым дегеніміз – қоғамдағы мәселелерді шешуге атсалысатын ұйымдар, ал саяси ұйым билік үшін күресте проблеманы шешуге мемлекеттік тұрғыдан кірісетін ұйым. Қазір әр қазақ ұлтшыл азаматтық ұстанымға ие болып, әрбір қоғамдық ұйым нақты жобаны іске асыруды, ал саяси ұйымдар нәтижелі бағдарламаны қолға алуы керек. Сөйтіп, мемлекет=ұлт формуласы өмірге енетіндей ықпал жасау қажет. Бұл әсіресе, қозғалыстар мен партиялардың басты мақсаты болуы керек. Бұған ұмтылмайтын партияның халық үшін қажеті жоқ.<br />Ұлттың мүддесі оның қоғамдық ортада өз мүддесін қорғай білу қауқарына байланысты. Ал, бұл қауқар ұлттық баскерлердің (лидер) әл-дәрменіне тәуелді. Ұлтшылдардың ұйымы қай жерде құруға байланысты емес, қалай және не үшін құруға, нәтижеге жету амалдарына байланысты. <br />Енді қайтпекпіз дейсіз... Ұлттың етенелену (самоидентификация) процесін қолға алып, бірегей ұлттық сананың қалыптасуын тездетуіміз керек. Ол үшін елдің ақпараттық кеңістігін қазақыландыруды қолға алмай, ештеңе шықпайды. Бұл жолдағы басты амал қазақ журналистикасының жабысқан жабағысын көтеруге, дамытуға тәуелді. Ақпарат құралы сананы қоректендірудің бірден бір сайманы. Өкінішке қарай, қазақ журналистикасы орыстілді БАҚ-ның көлеңкесі болып кетті. Дербес түрдегі ықпалы мен айтары аз. Тіпті, қазақ оқырманын, тыңдарманын, көрерменін орыстілді БАҚтар барған сайын өзіне баурап барады. Бұл аса қатерлі үрдіс! Бұл жауланған елдің қатын-баласын айдаған ежелгі көріністің бүгінгі сипаты.<br /><br />Ж.С.Ұлтшыл азамат бола тұрып, ұлтшыл ұйымнан тысқары кеткенің қалай? Әлде халыққа бірдеме істеп жүрдің бе?<br />С.Е.Әлгінде өзіңізге айттым, 1992 жылдан кейін саясатпен ісім болмады. Алайда, 1995 жылдан бастап үкіметтік емес (қоғамдық) ұйым құрып, бұқараны азаматтық өмірге икемдеумен, демократия істеріне әзірлеумен айналыстық. М.Шаханов өзіне көмекші болуға шақырғанға дейін мен егемен елдің бюджетінен жалақы алатындай қызметте болған емеспін. Жергілікті билік мен сияқтылардың әлеуетін біле тұра мемлекеттік қызметке жолатқан жоқ. Дегенмен, халықаралық ұйымдардың грантымен күн көріп, елімізге қолдан келгенімізді істеп келдік. Өзім 2002 жылы Ақтөбе облысының шалғайдағы Қаражар ауылында кезінде 5000 теңгеге сатылып кеткен ауыл клубына 5000 АҚШ долларына құрылыс материалын салып, қайта тұрғызуға ауыл тұрғындарын жұмылдырдым. Мұндай әдіспен бүкіл елдің қираған клубтарын екі-үш жыл ішінде қалпына келтіруге болар еді. Бірақ, ұсынысымызды облыс басшылығы да, мәдениет министрлігі де пысқырған жоқ. Мұның экономикалық және әлеуметтік тиімділігінде орасан пайда бар жоба еді. <br /> Соңғы жылдары республикалық тәуелсіз бақылаушылар легін дамытуға қатысып, елді демократияландырудың инфрақұрылымын жасақтауға үлес қостық. Шындығында қазақтілді орта үшін қазыр осындай қоғамдық инфрақұрылым жағы жетіспейді, қоғамдық белсенім мен мүдде қорғау мәселесі артта қалып отыр. Біздің бұқара мұсалдаттық пен құлдық күйден арылмауда. Оның бірден бір емі - қазақтілділерді қоғамдық ұйым құрып, басқаруға баулу; онсыз азаматтық қоғамды дамыту және мемлекетке ие болатын ұлтты жасақтау - бос сөз! Тіпті, тіл мен діл мәселелері де осыған қарап тұр. Бұл саладағы кемшіліктерін оппозиция өкілдері енді ғана мойындауда.<br /><br />Ж.С. Секе, саясаттанушы ретінде біздің елдің соңғы кездегі саяси жағдайын қалай сипаттар едің?<br />С.Е.Кез келген елдің саяси сипатын анықтайтын жетеккүш (локомотив) болады, оны көбіне ұлттық буржуазия қалыптастырады. Жаңа қазақ буржуазиясының екі жолмен жасақталғанын ескеруіміз керек: жасанды жолмен, яғни коммунистік номенклатураның демеуімен туылған кландық буржуазия және табиғи жолмен, яғни өз біліктері мен еңбегі арқылы жасақталған буржуазия. Қазір осы қарама қарсы екі буржуазиялық топтың арасында текетірес жүруде, тіпті жасырын соғыс деп те айтуға болады. Осы «соғыстың» құрбаны ретінде соңғы жылдары түрлі жолдармен қаза болған бизнесмендер мен саясатшыларды, журналистерді тізу көзді жеткізе түседі. Алтынбектің өлімі бұрынғы құрбандардың бірі болғанымен сипаты мен мәні жағынан Қазақстанның аса қатерлі кезеңге аяқ басқанын көрсетеді. Жағдай бұдан әрі ушыға берсе, тіпті, ел болып қаламыз ба, жоқ па деген сәт тууы да мүмкін. Өйткені, бұл шайқасқа Қазақстан қазыналы жер болғандықтан әлемдік күштер де кірісіп кетуі ғажап емес. Алайда, біздегі «жасандылардың» да алуан текті екенін ескерсек, Алтынбектің өлімі олардың өз ара текетіресінің нәтижесі де болуы ықтимал.<br />Жоғарыдағы екі топтың мақсаты қайткенде елді екі түрлі даму жолына түсіру арқылы өздерінің ықпалын жүргізу: біреуі демократиялық мұратты көздеу арқылы өз мүмкіндіктерін іске асырғысы келеді, енді бірінің мақсаты - бұрынғы пландық экономикаға кландық сипат беру арқылы ел дамуын уыстау. Бұл топқа араша болатындай ішкі күш жоқ, ол кезеңнен өтіп кеттік... Сыртқы күштердің араласуына алғышарттың қалыптасуы да осында жатыр. Елдің саяси жағдайы күрделі. Себебі, әлгі екі сипатты буржуазиялық топ арасында антагонистік алакөздік бар, сірә, біздің елде ұлттық диалог болмайтын секілді. Осының кесірі ұлттың біртұтас буржуазиясының қалыптасуына кедергі болып тұр. Бұл жағынан алғанда Украинадағы қазырғы жағдай бізге сабақ болуы керек.<br /><br />Ж.С. Біздің егемендігімізден ұлтқа не пайда сонда?<br />С.Е.Қазақстан экономикалық жағынан ырықтанғанымен, саяси-әлеуметтік жағынан әлі өтпелі кезеңде. Осы саяси өлара біздің егемендігімізді жоққа шығаруда. Бұл асудан өту үшін әлгі текетірестің зор кеселі болып тұр: ұлттық элита екіге жарылды. Мұндай жағдайда ұлттық мүддені іске асырмақ түгілі, оны әңгіме етудің өзі мәнсіздік. Сондықтан да өз жерінде саны мен сапасы жағынан мемлекетті толық меңгеру деңгейіне жеткен қазақ ұлты өз мүддесін өзі мүжуде: тіл мәселесі сол күйінде, кеңестік ауыл күйреп, орнына жаңа сипатты инфрақұрылым пайда болған жоқ, урбанизация қазақ этносын жұтып жатыр, ұлттық элитаның ар-намысы болып табылатын зиялы қауым шабарманға айналды. Интеллигенцияның өнімі ретіндегі өнер туындылары ұлт тарапынан жатырқауға ұшырауда. Қазақ жастары қазыр ана тілінде сөйлеуге ұялатын болды, өз фольклоры мен этнографиясын күлкі етеді, яғни ұлттың жан-дүниесін нигилистік жегі құрт жайлап барады. Ұлттық әлеует сол ұлттың дамуына жаратылмай, текетірестің құрбанына айналып отыр. Бұл жағдай әлі жаһанданудың тегеурінді дауылы жетпегендегі күйіміз. <br /> Егемендіктен біздің ұлт сауданы ғана үйренді. Өндірісті, әділ баюды біз әлі қолға алған жоқпыз. Болашақ іргелі мемлекет болудың іргетасын қалай болса да, қаладық. Кеңес өкіметі кезінде ешкім білмейтін қазақ деген ұлттың барын әйгіледік. Басқалардан кем емес екенімізге көз жетіп, кембағалдық мінезден арылуға негіз жасадық. Қысқасы, үміт пен сенім басым.<br /><br />Ж.С. Бұдан әрі біздің елдің дамуы қалай өрбімек?<br />С.Е. Бұдан әрі не болатындығын болжау үшін елдегі саяси құбылыстың көзі болып отырған әлгі басты екі күштің өздерін қалай ұстауына көз жіберу керек. Егер елдегі саяси террордан арылу мен ұлттың шынайы даму жолдары қарастырылмаса, онда «табиғи» буржуазия елден ығысуы ықтимал. Ал, Қазақстанның ДСҰ-ға мүше болуымен байланысты «жасанды» буржуазия ұлттық капиталды үстемелеу түгілі, оны ұстап тұруға шамасы келмеуі мүмкін. Бұл дегеніміз - елдің экономикалық қақпанға түсуі, одан әрі әлеуметтік жағдайдың ушығып, тәуелсіздіктің қатерге ұрынуы ықтимал...<br /><br />Ж.С. Бұны болдырмас үшін не істеу керек, әлгі топтар?<br />С.Е. Екі тарапқа да көп ұзамай төнетін қатердің алдын алу керек. Ұлттық диалог дегеніміз – сол. Бірақ бұл диалог «жасанды» буржуазияның пиғылы мен бастамасына аса тәуелді. Бұл жағынан біздің жағдайымыз ауырып-сырқап, аяғынан тұрып кету мүмкіндігі бар қырғыз ағайындардан да күрделірек. Өйткені, біз жынымыз шишадан әбден семіріп, ыдысты сындырып шыққандай ахуалдамыз. Қырғыз төңкерісі ашық та, аңғал жүруде. Біздегі күрес жабық та, зұлымдық сипат алуда.<br />Сұхбаттасқан – Жұмаш Сомжүрек, ақын, журналист.<br />2006ж.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-61469068355315916512009-05-29T04:49:00.000-07:002009-05-29T04:52:20.243-07:00Ел боламыз десек, БАҚты түзеу керекЖурналист Серік Ерғалимен сұхбат<br /><br />Сұрақ: Сіздің мамандығыңыз журналистік саладан жырақ, табиғи ғылым саласы. Математиксіз. Қалай журналист болдыңыз?<br />Жауап: Ол рас, қызыл дипломды математикпін. Сол үшін ұстаздарымның еңбегін еш кетіргендей, ыңғайсыз да сезінемін. Математикаға бейім болғанмен, адамның жаны құмар іс болады екен. Жас кезден жазуға құмарланып өстік, ақыры журналистиканың барлық саласы мен жанрын меңгердім десем, мақтану үшін емес, білімнің бәрі адамға мамандық бола бермейтінін айтқаным. Бірақ мен өзімнің журналистік қабілетімді математикалық логикасыз елестете алмаймын, мені журналист еткен – Математика! Өйткені, журналист дегеніміз - Өмірге қияли қарау емес, оны шынайы бағалау, ал ол – нақты ойлаудың жемісі. Сөйтіп, теле-радио мен басылым саласындағы өмірлік мектептен өттік. Ал, жанр бойынша сараптама, репортаж, ток-шоу дейсің бе, оң жамбасқа келгенін қаузап келеміз. Бірақ, біздің мамандықты бағалайтын бірден бір субъект – оқырман, көрермен және тыңдарман ғой.<br />Сұрақ: Жалпы, қазақ журналистикасының тарихы қаншалықты терең деп ойлайсыз?<br />Серік Ерғали: Журналистиканы ақпарат өндіру мен таратуға қатысты алсақ, қазақ журналистикасы ежелгі түркілік тарихи ескерткіштермен астасып жатыр. Ондаған ғасыр бұрын тасқа жазылған Орхон жазбаларында сол кезге тән ақпарат мол, таскітап заманға қажетті маңызды да терең ақпаратты беріп кеткен. Бұ жағынан ақпарат тарату түркілерде тек қана кеңістік бойынша емес, уақыт бойынша да жүзеге асып отыр. Біздің журналистика «тасгазеттерден» басталса, оның бергі жағында ақын-жыраулардың туындысы жалғастырды, оларды бірыңғай әдебиет деуге болмайды, оларға журналистикалық жанды сипат тән. Сондықтан да көшегендердің жыры поэзиядан гөрі поэтикалық журналистика болып табылады. Қазақ журналистикасының көкесі – айтыс! Біржан-Сара айтысы - тұнып тұрған қоғамдық үрдісті талдау! Сол кезгі қоғамның қандай екенін ешбір көсемсөз ол кезде дәл ондай қылып ашқан емес. <br />Кез келген айтыс үдерісінде туылған туынды әдеби өнім емес, ең әуелі – журналистік сипатқа толы ақпарат пен көзқарас тартысы, қоғамдық пікір шарпысы, поэтикалық дебат. Ал, поэтика айтыс үшін бар болғаны сайман рөлін атқарып жүр. Алайда, біз айтысты әдебиет ретінде біржақты бағалау арқылы оны тоқыратып отырмыз. Айтыскерді ақын дейміз, кешіріңіз, Мұқаметжан Мұқағали бола алмайды, айтыс үстінде. Мұқағалидан айтыскер шықпас еді, өйткені, ол журналист емес, «барды бар, жоқты жоқ» дейтіндей, ол – Ақын! Бұл айтыскерді де, ақынды да кемсіту емес, біз ненің не екенін ажыратпасақ, бүлдіріп тынамыз. Журналистикаға ситуацияны нақты да шынайы бағалау тән болса, әдебиетке ситуацияны бағалау емес, оны туындыға талғажау ету тән. Айтыс ақынының өлеңі айтыс үстінде ғана қызық, оны поэзия туындысы ретінде оқу ләззат бермейді, ал поэзия керісінше туылу үстінде емес, туылған соң тұтынысқа түседі. Ендеше, айтыстың өне бойында о бастан ток-шоулық жанр жасырулы жатыр. Қазақтың әңгімешілдігін алсақ, ол да ауызекі журналистика. Демек, журналистика қазақта о бастан бар. <br />Сұрақ: Сіз қазақ журналистикасының қазіргі ахуалын көбірек сынайтындардың бірісіз. Сыныңыз қаншалықты ақтаулы? Әлде бұл өзіңізді өзге «ауылдан» сезінгеннен туылатын көзқарас па?<br />Серік Ерғали: Екеуі де болуы мүмкін. Бірақ мен кәзір өзімді журналистикасыз елестете алмаймын, оның бұлағына түкіретіндей халда емеспін. Журналистиканы бүкіл ұлтқа теңегеннен гөрі «Қазақы журналистика» атап, оған журналистерге жүкті көбірек түсірген дұрыс. Біздің журналистиканы мен секілділердің сынауы, шын мәнінде сын да, мін де емес, көзге көрініп тұрған нәрсені журналистік түрде шынайы бағалау.<br /> Қазақы журналистика ойдағыдай деңгейде болса, елдегі қазақтілді кеңістікке ие болған болар еді. Өкінішке қарай, оны кәзір орыстілді БАҚтар қылғыту үстінде. Ал, одан әрі ағылшынтілді, қытайтілді, түріктілді т.т. алуан тілді ақпарат құралдары қылдай бөліп алу қатері төніп келеді. Қалалаларда қазақ газеттері орыстілді басылымдардың астында көмулі қалып жатыр. Бұл – масқара, сорлылық! Оның үстіне, ай сайын бір басылым орыс тілінде балалауда. Басты себеп: ақпарат кеңісімізге қожа бола алмаудан туып отыр, дәлірегі, қазақы журналистиканың қауқарсыздығынан.<br />Сұрақ: Нақтырақ айтқанда, ол қандай қауқарсыздық?<br />Серік Ерғали: Біздің журналистика ақпарат өндірісінен кенже қалып отыр. Жалпы, өнім өндірудің орнына, біреудің қаңсығын көшірумен шектелу әбден орнығып отыр. Барымызды уақыт талабына сай өңдей алмай отырмыз, жанрға сәйкестей алмаудамыз. Мен жұмыс орныма көрнекті Дулат пен Смағұл жазушыларымыздың мынадай нақылдарын жайғастырып қойдым: «Теледидар қандай болса – халық та сондай», «Ел болғың келсе, екраныңды түзе». Телеекранға қарасақ, қауқарсыздық менмұндалап тұр. Бойына ұлттық нәрді айтпағанда, қарапайым азаматтық мәдениет дарып үлгермеген сарыауыздар «қораздың» рөлін атқаратын болды. Одан не ақпарат, не өнеге, не жаңалық алып қарық қылмайсың. Немене, енді екранға отырғызатын адам қалмады ма, елде? Бар! Кәсіпқой қалыстасқан бір толқынды келесі біреулер қуумен келеді, ақырында ұлт зардап шегіп отыр.<br />Мәселе - біздің қоғамның қабілет пен қасиетке деген талабы мен сұранысының құлдырағанында. Әлгі шикілер өздерін екранға шыққанына мәз болып бір жыл жүрсе, ауылдастарымен тікелей эфирге шығып, олар піссін деп біз отырсақ, қашан ұлт болып ұйысамыз?! Талантты тарқапасқа тастап, тасырға жол ашқандағы жеткіміз келген мұратымыз осы ма?! Сосын тіл біледі екен деп, қазақты да, қазақ еместі де екранға қарапайым журналистикалық талапты меңгермегендерді қонжиту қандай сарабдал саясат!? Телеекран біреулрге кәсіп үйрететін орын емес, оған кәсіпті меңгергендерді тарту керек. Халтураның басына су қоятын уақыт жетті. Телеекран ойыншық па? Бұл – мәдени саланы мәдениетсіздіктің жайлап кеткендігінен, телеекранның қадыры мен кәсібін меңгермегендер басқаруынан. Сондықтан да, қазақ телеекраны ойыншыққа айналуда. Әсіресе, кеңестік көзқарас пен дағдыға малынғандардың кәзіргі радио-теле өнерді меңгеруі кісі күлерлік жағдай. Біз неге кешеге құмармыз?! Мәселен, Позднер мен Якубовскилеріміз болса, қарсылық жоқ. Рас, кешенің үлгісі мен дағдысын алуға болады, бірақ кешемен өмір сүру нағыз бейшаралық қой! Бізге жеке бастың тоқыраған беделі емес, телевизияның ортақ ұлттық абыройы керек! Әйтпесе, халықты өгей телеекранға телміртіп, өзімізден жирендіріп тынамыз.<br /> Кәзіргі журналистиканың қоғамда сан алуан міндеті мен орны бар. Егер соларды елдің төл журналистикасы атқара алмаса, оны өгей журналистика қолға алады. Бұл «Өз елінің әскерін қамдамаған ел, өзгенің әскеріне жем болады» деген тұжырымнан туады. Кәзір асырып айтқанда, Қазақстанның ақпарат кеңісін қазақтілді басылымның қамтуы он пайыз. Ал, осыдан екі жыл бұрынғы мәжіліскер Мұхтар Шахановтың депутаттық сауалындағы мәлімет бойынша бұл көрсеткіш бес–ақ пайыз! Оған тиісті министрлік жұмған ауызын ашпағанына қарағанда, оның удай шындық болғаны. Осындай мәліметті жуырда жазушы-депутат Алдан Смайыл мырза да өз сауалына арқау етті. Бұл - егемен ел үшін ақпараттық апат! Мұндайға дені дұрыс ел шыдамас еді. Өйткені, бүгінгі заманның қорегі – ақпарат! Оған кім ие болса, елге - сол қожа!<br />Журналистикада қандай міндеттер мен мүмкіндіктер бар? Қоғамды насихатпен емес, ақпаратпен қамту, қоғам дертін дендеп тергеу, мәселені ашу, тіпті, оның шешілу жолдарын да көрсету, билік пен қоғамдағы алуан топтарға ықпал ету, қоғамдық пікір қалыптастыру т.т. тіпті, ұлтты ұйыту да, іріту де журналистиканың қолында. Оның «төртінші билік» аталуы да сондықтан.<br />Ал, бізде қандай ахуал қалыптасып отыр? Бізде (санаулы газет пен көрсетім, тыңдатымды айтпағанда) қазақы БАҚ БНҚ-ға (бұқаралық насихат құралы) айналып кеткен. Таптаурын тақырыпты талғажау ету, ауылдастан басқаны екранға әкеле алмау, әйгілілердің зықысын шығарып қайта-қайта жарнамалау, тақырыпты аша алмау, жаңа тұлғалардың бетін ашу біздің журналистика үшін асуға айналып барады. Әлгі БНҚ біз атаған міндеттерді емес, басқа міндеттерді атқаруға бейім екені сөзсіз. Ондай құралдың ақпарат таратумен емес, құлдардың құлағына «кеспе ілумен» ғана айналысатыны белгілі.<br />Сұрақ: Бұл күйімізге кім кінәлі?<br />Серік Ерғали: Бәріміз. Мемлекет те, журналистер де, оның тұтынушылары да. Мемлекет өзінің ақпараттық кеңістігін әркімге талатып қарап отыр, бұның артында мемлекеттік қауіпсіздік деген басы қауғадай үлкен мәселенің құлағы қылтиып тұр. Журналистер құлдық мінезден арыла алмай қалуда, сөйтіп, әлгі БНҚ-ны «гүлдетіп» отыр. Соның кесірінен бүкіл қазақтілді орта зардап шегіп, өз мәселесі мен үнін қоғамға өткізе алмауда. Қазақтілді орта керең, мылқаудың күйін кешіп отыр. Ал, оқырмандарымыз, көрермендеріміз бен тыңдармандарымыздың дені қазақы журналистиканы тұтынбастан, орыстілді «аулаға» тайып тұрды. Мұның басқа нәтижесін айтпағанда, қазақ тілінің айналымы мен ортасының тарылуына әкеліп соғуда. Ал, қазақ журналистикасы мұсалдаттың күйін кешуде. Көрдіңіз бе, журналистиканың қандай құдырет екенін және оны біз қандай мүшкіл халға жеткізгенімізді!? БАҚ деген батыс елдері үшін 4-билік болса, шығыс елдері үшін - ҰСТАЗ! Сондықтан ел болғымыз келсе, БАҚты түзеу керек!<br />Сұрақ: Сіз арнайы мамандық алмасаңыз да, журналистиканың ортасынан ойып орын алып жүрсіз. Жалпы, журналистерді жоғары оқу орындарында әзірлеудің қисыны бар ма?<br />Серік Ерғали: Қисыны шамалы. Әрине, журналистиканың стратегиялық сипаты мен теориясын, меңгеруін, күрделі техникасын қамтитын мамандар болмаса, журналистерді жылдап оқытып керегі жоқ. Менің құрақшы-инженерім өздігінен үйренген Әскербек деген филолог жігіт. Ал, видеоны құрақтау жеңіл шаруа емес. Әр саланың мамандарынан үш айлық, алты айлық әрі кеткенде тоғыз айлық курстардан өткізу арқылы түрлі жанр бойынша берілген сертификат кәзіргі дипломдардан әлдеқайда артық. Ал, ондай курстар үшін оқу орнын ашып керек емес, кез келген оқу-ағарту мекемесі, БАҚ-дың өздері де арнайы техникалық жарақтану арқылы зерделі мамандарды тартумен әлгі курстарды ұйымдастыруға мүмкіндігі бар. Болашақ журналистерді белгілі бір БАҚтың қолдау хаты арқылы курсқа қабылдауға болады, әрине, ол тегін болады деу дұрыс болмас. Алайда, сертификат кемінде үзіліссіз үш жыл бойы қолданысқа түспесе, күшін жоюға жатқызылу арқылы, оған ие болғандарды журналистика саласында жұмыс істеуге мәжбүрлеуге болады. Сонда ешкім керексіз «қатырма» жинаумен айналыспайды. Сонда басты салмақ болашақ журналистің қалтасына түседі де, шала-жансар маман болудан жұрт қашатын болады, оның үстіне журналистиканың нақты саласын ғана меңгеру тереңдетіледі. Оның есесіне төрт-бес жыл мен қыруар қаржысын босқа кетіріп, қазақ жанұясы «банкротқа» ұшырамайды. Ал, ЖОМды (жоғарғы оқу мекемелерінде) журналистика саласы бойынша «ауа сатудан» құтқарамыз. Керісінше, нағыз ұстаздар өз біліктерін маман журналист даярлаудың тиімді жолына жұмсайды, табысы да қомақты болады. Ұстаз бен шәкірт деген ұлы ұғымды қалпына келтіреміз. Өз басым жас сарапшыны кәзір тегін әзірлеуге даярмын, бірақ оған орта әзір емес, сұраныс жоқ. Қазақтілді сарапшылардың қадыры жоқ. Тіпті, біздің журналистикада мамандану дағдысы жоқ, сарапшы мен шолушыны шатастырады, продюсураны меңгеру атымен жоқ.<br />Менімше, аталмыш мәселені әуелі Журналистер одағының қолға алғаны жөн болар еді. Тіпті, әлгі курстарды соның бақылауымен өткізген мақұл, ал грантты қазақтілді журналистер даярлауға Мәдениет және ақпарат министрлігі конкурспен таратсын. Бұл мәселені түбегейлі шешу жолы емес, бірақ кәзіргі батпақтан осылай шықпаса, жағдай мүшкіл. Масқара болғанда, сөйлем құрай алмайтындар диплом алып шығып, жұмыссыз қалуда.<br />Сұрақ: Қазақы журналистиканың басты мәселесі қаржыға тіреліп тұр емес пе?<br />Серік Ерғали: Қаржы мәселесі – қазақы журналистиканың басты дерті. Оған біздің БАҚтар бас қатырмай былайша шешіп алған. Басылымдар жазылу мен министрліктің грантына жүгінеді болмаса құрылтайшысы бар, яғни газет табыс таппайды (бірен-сараны болмаса), тауарға емес мұсалдатқа айналған. Орыстілді БАҚтың бюджеті 90-95 пайызға жарнамадан құралса, қазақы басылымдардың (кейбір танымал газеттерді айтпағанда) қаржы көзі әкімдер мен мемлекеттік тапсырыстың мойнында. Осыдан барып, қазақтілді БАҚтар кімдікі екендігі шығады. Бұған Ресейлік теларналардың ешбір ұялмай-ақ сыналап кіріп жатқанын қосыңыз. Олар жарнамаақыны Ресейден емес, қазақ тұтынушыдан алып отыр! Ал, электрондық БАҚтардағы қазақтілді редакциялар орыстілді жарнама мен редакцияның қалқасында әупірімдеп жүріп жатыр. Ірі мемлекеттік арналар мен толқындарды айтпағанда. Ал, шын мәнінде, БАҚ үшін базаргөй экономика тұсындағы басты табыс - жарнамадан. Біздің елде жарнама қазақтілді тұтынушыны айналып өтеді, оның мүддесін пысқырмайды, заңдама солай жасалған. Бірақ жарнама берушілерді тәубесіне келтіретін мүмкіндіктер жеткілікті. Ол үшін редакторлар мен менеджерлердің қайраткерлігі мен бірлігі керек. Бәрінен бұрын қазақтілді журналистиканың мүддесін жеке қорғайтын қоғамдық ұйым қажет.<br />Сұрақ: Журналистер одағы бар емес пе?<br />Серік Ерғали: Бар, бірақ оған қазақтілді журналистиканың тағдыры қарайтындай тақырып та, мәселе де болмай отыр. Оның алдында бұны мәселе етіп қойып жүрген біздің БАҚтарымыз да жоқ. Мұның барлығы қазақтілді журналистикада қауқарлы элитаның жоқтығынан. Мысалы, орыстілді редакторлар бірігіп, кеңес құрып еді, билік шошып кетті. Әлгілер, тіпті, Ресейді арқа тұтатын сыңайы бар. Бұл - көзсіз басыну. Бірақ соған біз шыдап отырмыз, дәлірегі бұғып отырмыз. Бұғу мен шыдаудың айырмасы жер мен көктей ғой. Ал бізге құлдықтан құтылған журналистердің жаңа буынын өсіретін, әлеуметтік жағынан, өнериеттік және құқықтық сала бойынша қорғайтын қоғамдық ұйым керек. Біздің ахуалымызды бір қараға жеткізетін тетіктің бірі осы. Оған жанқиярлығы мен харизмасы жеткілікті баскер (лидер) қажет. Бізде харизмалық тұлғалар жеткілікті болғанымен, ұйымдастырғыш адам аз. <br />Сұрақ: Кәзіргі қазақы журналистиканың бойында қандай кемшіндік бар?<br />Серік Ерғали: Ақпарат өндіру қабілеті төмен. Біздің ақпаратымыздың 70-80 пайызы аударма, қалғанын әупірімдеп, әдеби әсірелеп жүріп өзіміз жасақтаймыз. Жалпы, біздің журналистика әдебиеттен ажырамай отыр. <br />БАҚтарымызда жанр айшықтау мәселесі де бұлыңғыр. Кәзіргі оқырманның құлаш-құлаш демогогияны оқитын уақыты да, құлқы да жоқ екенін ескермейміз. Ақпарат тілі қысқа да нұсқа, айқын, әсіресіз болу керек, ал біз оны бар өнерімізбен әдеби бояуды жағып келіп, ағал-жағал етеміз. Ал, сараптамаға эмоциямызды қосып быламық жасаймыз. Оқырман содан үркеді, уақыты мен тиынын шығын қылғысы келмейді. Бұл жерде оқырман отаншыл емес, әуелі тұтынушы екенін ескеруіміз керек!<br />Біздің басылымдарға тән тағы бір кемшілік нақты концепцияның жоқтығы, бірінен бірін ажыратудың қиындығы. Бір мәселеге жабыла ойбайлайтынымыз бар. Деректі дақпыртқа айырбастаймыз. Мысалы, «бір миллион қазақты түрлі сектаға беріп жібердік». Бірақ оны санаған ешкім жоқ. Баяғы қазақы дақпырт болды да шықты. Осыдан қазақтілді басылымның абыройы азая түседі.<br />Қазақтілді басылымдар аз болғандықтан, оларға монополиялық сипат тән. Оларға қабілетті журналистер барып жарытпайды, өйткені, жалақы болмашы, сондықтан орыстілді басылымдар журналистер үшін бизнес болса, қазақы басылымдар күнкөріс көзі күйінде. Орыстілді БАҚтар ырықты экономиканың субъектісі болса, қазақы басылымдар әлеуметтік топтың субъектісі деңгейінде. Осыдан келіп, қазақы БАҚтарда даму емес, ілбіген күнкөріс дағдысы орныққан. Ал, бұған баға беріп, сараптап, жағдайды түзеуге тиіс арнайы мемлекеттік орган айдалаға қарап отыр.<br />Әр газеттің өз мінезі, бояуы, оқырманы, әлеуметтік тобы, нысанасы, мақсаты мен мұраты, жазу стилі, тақырып аясы болу керек. Сонда біз қазақтілді оқырманды орыстілді газеттерге талатпас едік. Оқырманға керекті материалды қазып тұрып берер едік, ол содан тұшынып, өгейтілді ақпаратқа қарамас еді. Енді бүтін бір ұрпақ орыстілді басылымдардың оқырманы болып шыға келді, оны қайтару - қой қайтару емес. Оның үстіне бізде менеджмент пен өнериет (творчество) ажыратылмаған. Менеджментті меңгермегендер директор болып жүр, журналистиканы ұйымдастыра алмайтын кейбіреулер - редактор. Қазақы БАҚтарға кәсіпқой менеджерлер мен редакторлар керек. Оларды диплом сатып әзірлей алмаймыз. Процесс қана туғызады. Біздің елге қазақтілді журналистикалық қарқынды үдеріс қажет. Әсіресе, ұлт идеологиясының бірден бір асыраушысы болып табылатын телевидениені кездейсоқ келіп кетушілер мен кеңестік архаистерден құтқаратын уақыт жетті.<br />Сұрақ: Ол үшін не істеу керек?<br />Серік Ерғали: Ол үшін мемлекеттен ақпарат кеңістігін қорғауды талап ету керек. Шетелдік басылымдар мен олардың бізден шығып жатқан брендтеріне салықты екі есе көбейту қажет. Керісінше, қазақтілді ақпарат кеңістігін дамыту программасы жасалып, қазақтілді республикалық басылымдардың таралымы отыз мыңнан кемдеріне салықты мейлінше азайтуға ықпал ету керек. Аймақтық таралымы он мыңнан кем қазақы басылымдарды да салықтан босату қажет. Ал, әрбір жарнамалаушының жарнамаға бөлген қаржысының кемінде жартысы (аударма түрінде емес) жарнаманы мемлекеттік тілде берілетіндей заңдаманы өзгерту керек, оған орыс тіліндегі нұсқасынан кешігіп шықпайтындай талап қойылуы тиіс. Сонда ғана қазақы БАҚтардың жілігіне май жүгіреді. Қысқасы, қазақ журналистері де, оқырмандары да өз мүдделерін қорғауға шығуы керек. Өйткені, БАҚ дегеніміз - кәзіргі кезде ақпараттық кеңістік. Ал, бүгінгі елдің ақпараттық тұтқасы да, тілдің өзегі де журналистика. Оны өгей тілден тазартпасақ, ел болу қиын. Бұл жолда құлдығымызды жалпақшешейлікпен бүркеудің керегі жоқ. Батыл да еркін әрекет, сергек көзқарас керек. <br /> Пікіріңізге рахмет.<br />Б.ҚайратұлыELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-83012890657650656662009-05-29T04:48:00.000-07:002009-05-29T04:49:36.559-07:00ХХІ ғасырдағы ТІЛДІК БҰЗЫЛЫМБіз кейде кеудені соққылаған, патриотсынғандар не істесе, соны қабылдайтын көрсоқырлығымыз бар. Бұл, әсіресе, жаңа сөздерді туындатуға қатысты. Бірнеше неологизмдерді қарастырып, олардың тілдің табиғатына қандай кесір келтіріп отырғанын, оның лингвистикалық жүйесін талқандаушы факторға айналып келе жатқанына назар аударайықшы.<br /><br />БАҒДАРЛАМА. «Программа» сөзімен алысушылар оны «қазақтандыру» арқылы тілге пайда келтіремін деп ойлады. Бірақ бұл сөзді әлемде бізден басқа ешкім аударуға неге жүрексінеді. Өйткені, оны аударудың өз тілдеріне қауіпті екенін түсінгендіктен. «Программаның» кемінде алты мағынасы бар. Ал, біздің «бағдарламаның» мәні біреу-ақ, ол – ориентировка. Ориентир – бағдар, ориентировать – бағдарлау .... Ал, орыс тіліндегі телекөрсетімді білдіретінде «программа» бар, бірақ оның қазақ тіліндегі «бағдарламаға» қатысы жоқ еді, оны сол «телекөрсетім» түрінде қалдырғанымыз жөн еді. Бірақ біздің қазақ тілін орыс тілінің калькасы етуге құмарлығымыз оған назар аудартпады. Оны тіпті, орыс тілінің айтылымына салып «праграмма» деп айтатынымыз, тілдің ережесіне айналды.<br /> «Программа» сөзі көп тілдерде «програм» түрінде айтылып-жазылады. Бұл біздің тілімізге таптырмайтын нұсқа еді!<br /><br />КӨШБАСШЫ. Бұл «лидер» ұғымының тіліміздегі зорлап енгізілген баламасы. Бірақ «лидердің» басшы мен бастыққа ешбір қатысы жоқтығын аңғармай-ақ қойдық. Оның орнына әйтеуір «қазақша болсын» деген ұранға бой ұрып отырмыз. Шын мәнінде, «лидер» сөзі белгілі бір үдерістің не топтың, лектің басы дегенді білдіреді. Бұл сөз,тіпті адамға ғана емес заттық тұлғаларға да қатысты, мысалы мына сөйлемде: «Астана – құрылыс қарқыны бойынша Евразиялық лидер». Ал, бізде қалыптасқан «елбасшы» (мемлекет басы), «қолбасшы» (әскер басы) сөздерінің ізімен орныққан қағиданың енді быт-шыты шықты. Басқа жұрт лидер деп бейресми адамды түсінсе, біз оны бастық не басшы ретінде ұғатынымыз сондықтан. Оның үстіне тілдің аталмыш жүйесі бұзылды. Енді «қолбасшы» мен «көшбасшы» сөздерінің жасалу жолдары жөнінде тілші ғалым не айтарын білмейді. Өйткені, «қол» қазақ тілінде әскерді білдіргенімен, «көш» үдерісті не топты, лекті білдірмейді. Бұл жерде ең дұрысы «баскер» деген сөз еді, яғни, лидер - әлдебір үдерістің не топтың басы болуға қабілетті адам немесе нәрсе деген сөз. Мұндай сөзжасам арқылы біз тілдің лингвистикалық жүйесін жеке жасанды сөздердің табиғатына бағындырып отырғанымызды сезбейміз. Тіпті, кез келген жаңа сөз тіл қағидасын дамытпаса, толықтырмаса, болмаса оған бағынбаса, тіл табиғатына дұшпандық сипат сіңіретінін байқайтын уақыт келгелі қашан.<br /><br />ОРАЛМАН. Бұл сөз талай талқыға түсті. Онан да әдебиетіміздің қос классигіне сөз берсек, бәрі де орнына түсе қояды:<br /><br />Ескі бише отырман бос мақалдап,<br />Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап. (Абай)<br /><br />Алдыңа келіп тұрмын деп,<br />Ар-намысым қашырман!<br />Бұлтқа жетпей шарт сынбан!<br />Айта келген сөзім бар,<br />Не қылсаң да жасырман! (Махамбет)<br /> Осы мысалдардан соң, қазақ тілінің бұйрық райлы етістікке «ман», «бан», «пан», «мен», «пен» жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалатын кері мағыналы етістік түрлерін қағидалаймыз ба, әлде тіліміздің табиғатына кесір болып отырған жалғыз «оралман» сөзі үшін арнайы ереже шығарамыз ба? Біз «оралмаймын!» дегенді білдіретін сөзді ХХІ ғасырда «оралман» деген зат есімге айналдырып жібергенімізді жалған патриоттарды былай қойғанда, тілгерлеріміз түсінуі керек еді. Енді қазақ тілінің қағидалық әлеуетін әлсірету емей бұл немене?! Орыс тілінің басты шырмайтын «исключениелері» осындайдан шыққан жоқ па? Ал, бұл шындығына келсек, тілдің емес тілгерлердің бейшаралығын көрсетеді. Одан да тілімізге залалсыз «реэтнопатриант» сөзі әлдеқайда жақсы еді. Бұған жарайтын бауырлас, қандас сөздері екібастан жетіп артылады.<br /><br />КӨРСЕТІЛІМ. Қазақ тілінің табиғатына бұл сөздің жасамы да қайшы! Жалпы, тілімізде «ым», «ім» жұрнақтарының бұйрық райлы етістікке жалғануы арқылы жасалатын сөздер бар, ал «ылым», «ілім» арқылы туылатын сөздер жоқ! Оны тағы да осы ғасырда қолдан жасадық, бірақ ол тілді шұбалаңқылыққа апармаса, пайда беріп тұрған жоқ. Оның мысалдары жетеді:<br />Көрсет+ілім, таныстыр+ылым, жаса+ылым, қой+ылым, түрт+ілім. Енді бұлардың тілде орныққан нұсқаларына келсек: өл, бөл, ал сөздерінен сәйкес түрде: өл+ім, бөл+ім, ал+ым шықпады ма?! Бұдан бүгінде баламасы табылмай жүрген «убииствоның» қазақшасы шыға қояды - өлтір+ім! Сондай-ақ: көрсет+ім (показ), таныс+ым (знакомство), таныстыр+ым (ознакомство) жаса+ым (изделие) секілді тың сөздер туыла алады: қой+ым , түрт+ім.<br />Қазақ тілінің бұл қағидасы әу баста бұйрық райлы етістікті платформа етіп, бірнеше сөзжасам мүмкіндігін ашқан әлеуетіміз болатын: <br />көрсет+пе, таныс+па, қой+ма, түрт+пе, қаңтар+ма; бұлар қайшы мағыналы етістіктер ғана емес, зат есімдік мынадай тұрпаттағы сөздердің жасалу жолдары: көрсет+кі, таныс+қы, қой+ғы, түрт+кі, қаңтар+ғы. Осындай жолдармен кәзіргі дағдарып тұрған мына сөздердің қазақы баламасы оп-оңай жасалады: индикатор – көрсеткі, экспонат - көргі, рандеву - танысқы, автомойка – автожуғы (автожуу емес), штамп – мөргі (мөртабан емес, штамповать, печатать – мөргілеу), паркинг - қаңтарғы т.б. Соңғы сөздердің нұсқалары белгілі бір құрал-жабдыққа, сайманға тән бола алады.<br /><br />ЗАҢНАМА. Бұл сөзді ХХ ғасырда «летописьтің» баламасын «жылнама» етіп алудан туындаттық. Бірақ бұл өзін өзі ақтап тұрған, тілге деген жауапкерліктің жоғары кезінде жасалған неологизм. Ал, енді осыны негіз етіп, талай қисынсыз сөздерді қоздатқанымызға жөн болсын! Соның бірі – заңнама. Бұл – «законодательствоның» баламасы. Шын мәнінде, парсының «намасына» жүгінбей–ақ, қазақ тілінің өз әлеуетіне қол арту керек еді, оның ешбір сөкеттігі болған емес: заң – закон; заңдату – узаконить; заңдама – законодательство, заңдамашы – законодатель. Бұған «наманың» ешбір қатысы бар ма?! Жоқ! Тіпті, бұны одан әрі «дамытып» «рұқсатнама» дегенді де шығарғанымыз бар! <br /><br />ЕЛОРДА. Тілімізде екі зат есімнің кірігуінен туылатын сөзжасам мүмкіндігі бар: атамекен, атажұрт... Осындай қисыннан «елорда», «ханшатыр» сөздері де туындады, ешбір дөрекілігі жоқ. Алайда, бұл сөзжасамның табиғатын бұрмалау кесірінен оның айтылымы да бұзылып, «Қазақстан» телеарнасының ауа райын (аталмыш заңдылықпен «ауарай» атайтын да мезгіл жетті) сөз қыларда «ел ордасы» деп қақсауға негіз болуда. Шын мәнінде, аталған жолмен жаңа сөздің туылуында бір гәп бар: мысалы, «атамекен» сөзі «атаның мекені» дегенді емес «аталық мекенді» білдіреді. Сол секілді «елорда» - елдің ордасы емес, «елдік орданы» білдіріп, кемелденген түрде сөздік нұсқаға айналған логизм. Сондай-ақ, «ханшатыр» - ханның шатыры емес, «хандық шатыр», яғни хандық мәртебелі, құнды шатыр дегенді білдіреді. Осыдан келіп, орысша «законопроект» – заңжоба болып шыға келеді, оны «заң(ның) жобасы» түрінде шұбатпай-ақ қоюға әбден болады.<br /><br />Сан – цифр ма? Қазақ тілінің лингвистикалық әлеуеті мен жүйесі паршалануды (айтпақшы, славяндық «борщ» сөзі «баршалаудан» шыққан) бастан кешуде. Мәселен, [зат есім]+ды (ді,лы,лі,ты,ті) формуласы бойынша жасақталатын сын есім мен [зат есім]+ дық (дік, лық, лік, тық, тік) формуласымен анықталатын сын есімнің айырмасы жер мен көктей болатын. Кәзір бұлардың арасына «=» белгісі қойылыпты да, мына лингвистикалық формалар да теңесіп кеткен: <br />Электронды үкімет - правительство с электроном = электрондық үкімет;<br />санды технология - технология с числом = сандық технология-числовая технология. Алайда, бүгінгі өркениетте әзір санды да, сандық та технология жоқ! Оны сан мен цифрды ажырата алмай жүрген қазақ журналистері «туғызып» алған. Сонымен, цифровая технология - цифрлық технология («цифрлы технология» – «технология со цифром» да емес).<br /> <br />Телім – участок пе? Соңғы кезде «земельний участок» тіркесін «жер телімі» дейтін сырқатқа ұшырадық. Жоғарыда көрсетілген заңдылық бойынша тел+ім дегендегі «тел» сөзі етістік, телі - қос, біріктір дегенді білдіреді, ал осыдан «тел» сөзі бірігіңкі, қосыңқы ұғымын бермек. Сонымен бірге, оның тілімізде орныққан сын есімдік тұлғасы да бар: «тел өскен» - бірге өскен. Бұдан басқа толып жатқан қолданымдары, мысалы: төлі өлген ұрғашы малға өзге төлді телу, яғни, бұл жерде кіріктіру деген мағына да бар.Демек, осындай жолмен телінген төлді телім дейтін болар еді, бірақ оны кездестірмедік. Ал, енді осы сөзді «участоктың» баламасы етіп қалай алдық?! Шамасы, «тілім» деген сөзді бұрмалап түсініп алып жүрген секілдіміз. Дұрысы - «жерпұшпақ» деп немесе «жердің пұшпағы» ретінде алу еді. Ақыры, жасанды да, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын «телім» учаскенің баламасы болды да шықты! Бұл - баяғы «аптекарьды» «дәрігер» деудің орнына, оны «врачьтың» баламасы еткеніміз сықылды.<br /><br /> Кейде, орпоэфиялық бұзылыс тілге заңдылық жасап жатады, оның мысалы бүгінде ұшан-теңіз. «Оларды» «одар» деушілерді былай қойғанда, «раз» бен қазақтың «ретін» будандастырып «рез» деушілер көбейіп барады. Міне, әлгі «телімді» шығарушылар да осылардың қатарында. Ал, біз оны талғамай-ақ қылғытушылар қатарындамыз. Айта берсек, сөз де, тіл жүйесін пышырату да аяқ алып жүргісіз бола бастады. Біз соның кейбіріне ғана тоқталдық. Тілдің өзі жүйе екенін мойындасақ, ол бұзылса, оны қолданудан бас тарту оп-оңай болмақ! Сонда тілім-тілім тілмен қайда барамыз?! Өзгенің тілін телиміз бе?<br />С.ЕрғалиELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-80851617075988323612008-12-29T19:54:00.000-08:002008-12-29T19:58:00.727-08:00КӘЖ деген немене?Көшпелі заманда қазақтың әр ауылында бір бай болғаны бар. Ол ауылдың экономикалық білегі де, әлеуметтік тірегі де сол бай болатын. Сондықтан да әр бай мырза болуға да, сараң болуға да қақысы бар еді. Мырза болатыны – «у ішсең - руыңмен іш», «өле жегенше – бөле же» деген антирыйноктық ұстанымды ұстамау, кәзіргідей аумақтық-әкімшілік бөлініске емес, рулық-ағайындық бөлініске негізделген қазақ қоғамының іргесін шайқалтумен парапар жәйт. Ал, «сараң» болмасаң, жылдап жыйнаған байлықтан күндеп айырылып қалудың қатері және бар. Оның үстіне маңдай терімен таппаған табысты иеленген пенденің байлық қадырын білгені шамалы. Айтып-айтпай не керек, қазақтың байында бүгінде көп айтылатын әлеуметтік жауапкершілік болған жоқ деуге ешкімнің дәйегі жоқ.<br />Сол дәстүр сабақтастығы бүгінгі Қазақстанда бар ма? Әрине, бар! Бірақ оны «кәсіпкерліктің әлеуметтік жауапкершілігі», яғни – КӘЖ дейтін болдық. «Бақсақ - бақа екен!» демекші, халықаралық «стандарт» бойынша бұл ұғым мүлде басқаша аталады екен: <strong>Корпоративтік Әлеуметтік Жауапкершілік</strong>, бірақ бұл да – <strong>КӘЖ!</strong><br />Сонда қазақстандық пен халықаралық КӘЖдің айырмасы неде, міне, қызық сонда! Біздегі КӘЖ бойынша кәсіппен айналысатындар (бірақ ол күнкөріс пе, әлде кәсіпкерлік пе, оны да ажырата қойған жоқпыз-ау) әкімнің иек қағуымен болмаса ықпалды партияның ымдауымен әлдебір «мемлекеттік маңызы бар» шараны қаржылауға тиіс болып шығады. Әгәрәки, қарсылық болса - жақсылық күтпе! Қоғам алдында әлеуметтік жауапкершіліктен жұрдай кәсіпкер ретінде «жауап» бересің. <br />Бірақ, отандық КӘЖі ойдағыдай кәсіпкерлердің ұтылып жатқаны жоқ: олар бере жүріп, алудан қағыс қалмайды. Мәселеңки, өзіне болмаса туысына мемлекеттік құйқалы жерден лауазым тиетіні елімізде кәдімгідей табиғи заңдылыққа айналған жәйт. Тіпті, болмаса өзі Мәслихаттың не Мәжілістің мандатын иеленеді дегендей. Ондай болмаған жағдайда аспандағы ай құлағандай, аңырып қалатын әдетіміз бар. Ал, шетелдік инвесторлар да өз КӘЖдерін жасақтап алған. Мәселеңки, елдің батысындағы шығыстық ірі компания әлеуметтік саланы тек қана облыс әкімі арқылы қаржыландырады, ұсақ-түйек, улап-шулаған қоғамдық ұйымдарға көз қырын да салмайды. Олар солай қазақ үкіметімен келісіп, ара-жігін ашып алған. Біздің үкімет пен жергілікті билікке де керегі сол, шетелдік инвестор ақшасын өз қалтасынан шығарғандай елге міндетси мақтанып PR жасауға шебер болып алған. Сондықтан ол жердің қай жерінде КӘЖ, қай жерінде «мазь» (жағар май) барын болжап немесе көріпкелдердің көмегімен білуге болады. Сондықтан да әлгі шығыстық айдаһар фирма жергілікті азаматтардың айлығын бірнеше есе, аз беруге «құқылы», олардың әлеуметтік қажеттеріне қарайламауға «құзырлы». Тіпті, жергілікті жұмысшыларды өз елдерінің әнұрандарын айтқызып, басынуға да мүмкіндіктері мол. Мұның бәрі орын алып, кәдімгі көз бен құлақ үйренген жәйттер. Ал, оны қорғай алатын жергілікті үкіметтік емес ұйымдардың халдары мүшкіл, сыздықтатып, тыйын татыратын әлгі әкімдерге кіріптар. Тиісті құқық күзететін мемлекеттік органдары да көздерін жұмып отыруға мәжбүр. Осылайша, КӘЖ мәселесі түгіл, кей жағдайда мемлекеттік құзырдың өзі кейбір инвесторларға әлі келмейді.<br /> Қойшы, біздегі КӘЖ нұсқасының соншалықты адам шошырлықтай түрі жоқ, керісінше, әлеуметтік алшақтық пен құлдыраудың алдын алу құралына айналғандай сипаты орнығып-ақ қалды. Қысқасы, «береген қолым - алаған» ұстанымының жүйесі орнығып, қоғамымыз сонымен «зырғып» келеді.<br />Ал, КӘЖ мәселесі дамумен дандайсыған елдерде қалай? Оларда КӘЖ дегеніміз - күрделі! КӘЖдің америкалық, ебропалық жапандық, үнділік секілді ұлттық түрлері бар екен, олардың өздеріне тн ерекшеліктері тағы жетеді. Дегенмен, әлем мойындаған КӘЖге тән ортақ нәрсе – оның тек қана кәсіпкерлерге емес, билікке де жауап жүктейтіні. Сөйтіп, басқа жұрттарда <strong>әлеуметтік жауапкершіл билік </strong>(ӘЖБ) деген ұғым бар екен! ӘЖБ бойынша, билік бизнеске үлгі көрсетіп, елдегі ең ірі жұмыс беруші болып табылады және ашық түрде сатып алу мен тендер өткізіп, оған мөлдір сипат береді. КӘЖді басып-жанышпайды, ынталандырады, сонымен бірге жыл сайын әлеуметтік сараптамалық есеп жариялайды т.т. Бұған қоса, өзін өзі әлеуметтік жағынан қамтыған қалалар санын көбейтумен тағы айналысады екен. Осы жерде қолжайды болған шағын қалаларымыздың жайы амалсыз еске түседі. Ал, оның әрбір ахуалы әлемде өлшеніп-пішілген дәстүр екен.Тіпті, үкімет елдегі әрбір ұйымның КӘЖін бақылауға алады болмаса нығайтуға шешім қабылдайды. Сөйтіп, сол ұйымдарға қатысты <strong>әлеуметтік жауапкершіл ұйым </strong>(ӘЖҰ) деген тағы бір ұғым шығады.<br /> <br />Қорыта келгенде, КӘЖ дегеніміз - қоғамға ортақ жауапкершілік болып табылады, оны кәсіпкердің жеке міндеті ету биліктің жауапсыздығы болар еді.<br />С. Әбдірешұлы.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-73162253641127945362008-03-11T02:44:00.000-07:002008-03-11T02:47:25.069-07:00НАУРЫЗ – ТҮРКІЛІК ЖЫЛ БАСЫ <em><strong>Пайым</strong></em><br /><br /><strong>Жаңажылдық алуандық</strong><br />Біздің дәуірімізде көптеген ұғымдар мен құндылықтар шатасып қана қоймайды, араласқан күйінде жүзеге аса береді. Мәселен, бұған кәзірдегі жаңа жылды мерекелеуді алуға болады. <br />Кәзіргі әлемде дүниенің әр түкпірінде жаңа жыл түрліше аталып өтеді және алуан мағанаға ие: <br />- шығыста о бастан жаңа жыл астрологиямен байланыста және айлық күнтізбеге сәйкес мерекеленеді;<br />- батыстағы жаңа жыл Исус Христың туылған күніне орайластырылған;<br />- бұрынғы кеңестік елдерде жаңа жыл күнтізбелік жыл басы ретінде аталып өтеді...<br />Әрине, аталған үрдістердің араласын былықтан гөрі мәдени араласым деген дұрыс болар, тарихи үдеріс барысында әрбір ел өзіне сай дәстүрді әлгі араласымға негіздеп қалыптастыратыны белгілі. Алайда, соның бәрі белгілі бір тарихи тамырға негізделіп жатады. Дегенмен де, бірінші қаңтар дүние жүзінде жаңа қаржылық-экономикалық жыл мен күнтізбелік жыл басы болып саналады. Ежелгі Ұрымда жыл басы наурыз айында аталып өтсе де, Рим империясы Григориан күнтізбесін жасап, уақытты өлшеу басын қаңтардан бастауды енгізді. Ал, Бірінші Петр патшаның жыл басын қаңтарға ауыстырғанға дейінгі жарлығына шейін, Ресейде де жыл наурызда өзгеріп келді. Өз кезінде кеңестер одағы бірінші қаңтарға арнайы мағана беріп, жыл басы етіп канондады. Бұл мән бірте-бірте түрлі атрибуттармен толығып, бірінші қаңтар жер шарының алтыдан бір бөлігі үшін нағыз жаңа жыл басы болып кірікті. Соңғы ондаған жыл ішінде кеңестік кеңісте бірінші қаңтарға байқаусыз түрде астрологиялық мән де тықпаланды, яғный, шығыста туындаған он екі жылдық астрологиялық мүшелдің бірінші қаңтарға қатысы болмаса да, сол күннен бастап енгізіле бастады. <br />Жыл басын мерекелеуді Наурыз айында өткізу дәстүрін адамзаттың алтың мың жылдық тарихын ұйыстырған ежелгі Месопотами жерінің тұрғындары қолға алғандығы тарихшылар арасында дәйекті пікірге айналуда. Ал қос өзен мәдениетінің пайда болып орнығуына ебразиялық көшегендердің арғы бабалары болып табылатын метал өндірісін игерген ежелгі тұрандықтардың тікелей қатысы барлығы да байсалды ғылыми тақырыпқа ойысты. Бұған қазырғы қазақтардың ата-бабаларының тікелей қатысы болып отыр.<br />Жылдық алмасым Тибетте қаңтардың ортасында, Жапанда, Қытайда, Кәрейде т.б. елдерде ақпанда, орталық Азияда наурызда алмасады. Ресейді қойғанда, өзінің жаңажылдық тарихы мен ежелгі дәстүрі қалыптасқан Қазақстанда кәзіргі кезде күнтізбелік жылдың астрологиялық мүшелмен яғни тарихи жаңа жылмен сәйкестелуі қайран қалдырады. <br /><br /> <strong>«Ну ырыс» – жыл басы.</strong><br />Қазақстанда (Орталық Азия деуге болады) ежелден-ақ, астрологиялық мүшел наурыз айынан басталатын. Бір қызығы, кеңестік адамдардың мерекелеп жүрген жаңа жылының барлық атрибуттарының түбі Наурыз екенінде ешкімде күмән туатындай түрткі қалмаған: әшекейлі шырша, сыйлық дорбалы аяз ата т.т. Ал Батыстағы Санта Клаус бейнесі ойдан шығарылған, ебропалық сергітуші кейіпкер екені сірәдән белгілі. Дегенмен, оның арғы мәнінде бұрмаланған шығыстық періште кейпінің жатқаны тағы айқын.<br />О баста жыл мен мүшелдің қабат алмасуы қарастырылған ежелгі түркілік мағанасында, мереке «ну ырыс» аталса керек. Бірақ «ну» (кейінірек кәзіргі қазақы «нау» нұсқасына айналған) о баста соны, тың, жас, жасыл деген ұғымдардың жыйынтығын білдірсе керек. Өйткені, ежелгі адамдарда «жаңа» ұғымы болды деу қыйсынға келмейді. Ал, түркілерде кез келген үдерістің басы сонылық, жастық ретінде мойындалып, жаңа құбылыс есебінде қабылданған. <br />Жалпы, «ну» сөзі, кәзіргі «жаңа» ұғымын білдіретін әр тілдегі нав, новь, нью, нов, ноу, новь т.б. сөздердің арғы атасы болғандығы тілгерлердің тақырыбына айналғалы біршама уақыт болды. Мұны этнолингвистика саласында дәлелдеуші ғалымдар жеткілікті. Кәзіргі кезде «ну» сөзі «ну орман» тіркесінде «қалың» мағанасын беріп жүр, алайда, бұл о баста «жасыл орман» дегеннің бұрмалануы болса керек, себебі, «нулы жер - сулы жер» деген мәтелде «ну» сөзі «жасыл», «көк» ұғымдарын беріп тұр. <br />Енді «ырыс» (ырыз) сөзіне келсек, ол «Жаратқаннан бұйыратын несібе, береке» дегенді білдіреді. Жалпы, ежелгі түркілерде істің, үдерістің басы пір тұтарлықтай нысанға айналған. Оның астарында кез келген құбылыстың барысы оның басталуына байланысты деген түсінік қалыптасқан. Сондықтан да, әдеттегі ырыстан гөрі «ну ырыстың» орны бөлек болса керек. Сол себепті, он екі айлық жылдық мүшел басының «жас ырыс» ұғымын білдіруі заңды еді. «Ырыс» сөзі ежелгі бірбуынды екі сөздің: ыр (іске асырушы) және ыс (іс – жазмыш, Көктің бұйырымы) бірігуінен құралған.<br />Қазығы кезде қазақ тілінде Ырыс ұғым түрінде қалғанымен, бұл о баста бүтін бір табыну мен сенімнің нәтижесі үрінде қалыптасқан ежелгі түркілік дүниетаным көрінісі. Ырыс ұғымы түркілерде Көк пен адамның арасындағы қатынастың нәтижесі болып табылады: «Адам баласы Жаратушы алдында қаншалықты жағымды болса, соншалықты несібеге ие» деген ырымдық түсінік толық қалыптасып қоймай, атрибуттармен толықтырылған. Ырыстың ұлттық деңгейдегі атрибуты – тайқазан, ал ежелгі кездерде әрбір адамға тән ырыстың нышаны ретінде көшегендер белдеріне бес қаруларымен бірге рюмка тәрізді саптыаяқ іліп жүрген. Бұл дәстүр қазырғы кезде құпиясы ашыла қоймаған балбал тастарда қашалған әлгі ыдыс күйінде тарихқа тсжазба ретінде басылып қалған. Мұны кәзіргіше ырысаяқ десе болғандай.<br />Сөйтіп, әдеттегі мойындалған «наурыз сөзі парсының «нов» - жаңа, «руз»- күн сөздерінен шыққан» дейтін уәжіне басқаша қарауға тура келеді. Өйткені, «наурыз» сөзінің «жаңа күн» ұғымын білдіретіндей байсалды дәйек керек, ал бұған жай ғана уәж жеткіліксіз. Оның үстіне, «жаңа» ұғымы туғанға дейін адамзат «соны» (свежий) ұғыммен біршама уақыт кешкеніне күмән жоқ. Себебі, «соны» ұғымы адамзаттың табиғатқа байланысты түсініктен, ал «жаңа» түсінігі жасампаздықтан туындайтынын ескерген жөн. Олай болса, адамзаттың мыңдаған жылдар бойы табиғатпен етене тірлік ете отырып, «жаңадан» гөрі «соны» ұғымын ерте қолданғанын ескерсек, кемінде алты мың жылдық тарихы бар рәсімге байланысты «жаңа күн» тіркесінен гөрі о баста «ну(соны) ырыс» тіркесі алғаш ауызға іліккен болар деуге негіз бар. Басқаша айтқанда, «жаңа» ұғымынан гөрі «соны» ұғымы барынша ежелгі. Себебі, отырық сана барынша нақты болса, көшегендік сана барынша абстрактылы келеді, ал «жаңа» ұғымы - «соны» сөзінің нақтыланған нұсқасы. Ендеше, «руз» сөзінің өзі ырыздық таратылатын «жаңа күн» ұғымы ретінде «ырыс» (ырыз) сөзінен туындауында шүбә аз.<br /><br /><strong>Наурыздың туындауы</strong><br />Наурызға байланысты тағы бір «Оның жер өңдеуші жұрттардың санасында қалыптасқандығы» жөніндегі уәж шындыққа сәйкесе ме? Шын мәнінде, «Наурыз» ұғымын он екі мүшелдік астрологиялық уақыт өлшемінен тыс алып қарау қыйсынсыз. Өйткені, Наурыз мерекесінің өзі - жерөңдеушілік сананың емес, космогониялық, абстрактылық сананың жемісі. Ал, ондай санаға көшегендер ғана ие. Ежелгі Тұран мен Иранның қоңсылас, тіпті туыс халықтардың мемлекеттері екендігін ескерсек, Наурыз мерекесі осы екі халық арқылы бірдей аталатын адамзаттың бір мерекесінің екі нұсқасын дамытқандай әсер бар: парсылар отырық жұртқа тән, ал тұрандықтар көшегендік нұсқаны таратқандай. Оны Наурыздың үш категориясының бірі, адамға тән жаратқандық ырыс болып табылатын, мәні бір Дәмді екі халықтың екі түрлі әзірлеуінен де көруге болады. Қазақтар наурызкөже ретінде жеті дәмді біріктіру арқылы Ғарыштың аңыздық бастапқы күйін, ғаламның бір қауызға кірігуін мәндеген. Мұның астарында (алуан) Түрдің Мәнге айналуын (бірегейленуін) паш ету жатыр. Ал, ежелгі парсылардың наурыздық дәстүрін жалғастырған өзбектер, «сүмелек» (сумаляк) аталатын асты отырық жұрттарға тән дақыл өскінін көгерту арқылы әзірлейді. Алайда, бұл да «ну» (жас, соны) талабын жүзеге асыру болып табылғанымен рәсімге тән принципті толық аңғартпайды, тек қана «нулық» пен «жаңалықты» ғана паш етеді. Ал, ирандықтар «ш» әрпінен басталатын атауы бар жеті тағамды даярлау арқылы, әлгі наурызкөжелік жеті дәм талабын өздерінше жүзеге асырады. Демек, бұл жағынан Иран мен Тұран жұрты бір мәнді екі түрлі жолмен ғана іске асырып отыр. Бұған қарап, кейбіреулер тұжырымдап жүргендей, Қорасанда пайда болған 3000 жыл бұрынғы диқандықпен Наурыздың туындау тарихын шектеу мүмкін емес. <br />Адамзаттық алтын тарихи діңгек ретінде танылып отырған батыс Азиялық Убейд, Шумер мәдениеттерінің көрінісі «Наурыздың мерекеленуін отырық дихан тұрғындар туындатты» деген уәжге итермелейтіндей негіз емес. Өйткені, аталған мәдениеттердің өзі кәзіргі қазақ даласынан барған көшпелі жұрттың тікелей араласуымен басталғанын дәйектейтін ғылыми уәжге тиек болуын санадан аластай алмаймыз. «Мәдени көшкіннің» осыдан кемінде жеті мың жыл бұрын басталып, үздіксіз жүріп отыруына көз жеткізе бастаған тарихи ғылымдық пайымға («Аркаим – очаг мировой цивилизации, созданный прототюрками», А.К.Нарымбаева, 2007ж) қарсы тұру қиянат. Өйткені, бұл уәж ғылыми дәйектен гөрі ресми қалыптасқан еброцентристік көзқарасқа негізделген «түрі индоебропалық, мазмұны адамзаттық» мәдени бастаудың қаншалықты рас екендігіне күмән туғыза бастады. Ендеше, іргетасын күмәнді осы тұжырымға бекіткен ежелгі гректік, парсылық мәдениеттердің дербес туындауы үлкен дүдәмәл күйінде қалып отырғанда, Наурыздың туындауын күмәнді негізге бекіту қаншалықты кінәсіз, қаншалықты күнәсіз болар еді?<br /><br /><strong>Наурыз – түркілік күнтізбенің басты рәсімі</strong><br />Наурыздың туындауы мен оның мәнін зерттеу үшін, оны құрайтын көріністер мен атрибуттарды қалпына келтіріп, зерделеген жөн. Осы жағынан қарағанда, Наурызды он екі мүшелдік түркілік күнтізбеден тыс қарау мүмкін емес. Өйткені, 90 күндік қыс шығатын 13 наурыз (бұрынғыша - 1 наурыз) күні ескі жылды шығарып, батыс аймақтағы қазақтар бірін біріне «Жыл құтты болсын!» айтады, арапша (хамал) ай атымен жаңғырған наурызды «Амал туды» деп көрісіп жатады. Демек, Наурыз жаңа жыл мен ескі жылдың межесі, жыл басы болып табылады. <br />Жалпы Наурыз мерекесінің сол аттас космогониялық үдерісті паш ету дәстүрі екенін ескерсек, онда оның негіздемесі мен өзіне тән тұжырымының да болғаны. Ол негіздеме ежелгі түркілік дүниетаным мен дүниесезімге тікелей қатысты. Мұны ежелгі түркілік дүниетанымның негізін құрайтын тәңірлік тұжырымдамадан тыс қарау да мүмкін емес. <br />Тәңірлік дүниетаным кәзіргі кезде дау тудырып жүрген, шешімі табыла қоймаған тақырып. Әсіресе, оның діндік сыйпатына келгенде пікірталас жеткілікті. Десек те, бұл дүниетанымды кәзіргі діни канонға жатқызу мүмкін емес, ол адамзаттың басқа дәуіріне қатысты көшегендік дүниесезімнің туындысы және кәзіргі адамзатқа тән көптеген діндер мен дүниетанымдардың төркіні деуге болар еді. Сондықтан да тәңірлік дүниетаным бүгінде өз бетінше дамуға бет алған танымдық сыйпаттарға жем болып, солардың негізін қалаған дүниетанымның күйін кешті, өзге танымдардың ошағын маздатып отын болды. Тәңірлік ырымдар мен ұғымдар, рәсімдер мен атрибуттар өзге діндерге негіз болып қаланды. Былайша айтқанда, тәңірлік дүниетаным балалады. <br />Наурыз да сол танымның бір сәттік рәсімі ғана болатын. Шын мәнінде, аталмыш мереке аталық ұлы негіз КӨК (Тәңір – ғаламды жарықпен жарылқаушы) пен аналық ұлы негіз Жер (Ұмай – берекелеуші, басталған үдерісті молайтушы) екеуінің қабысу сәтін, тұтастану, бірегейлену мезетін паш ету болып табылады. Кәзіргіше айтқанда, ғарыштық ауқымдағы «махаббат» көрінісі. Бұл үдеріс ғарыштық ауқымнан бастап, оның әрбір құрамтасы болып табылатын жандар мен жәндіктерге дейін жандылар мен жансыздарды қамтыйды деген пайым жатыр. Бұл сәтте дүниені екіге бөліп тұрған аталық пен аналық негіздердің бір сәттік тұтастануынан жаңа ғаламша туындайды деген таным бар. <br />Бұл сәтті қазақ күні бүгінге дейін «Самарқанның Көк тасы еритін күн» (ғаламдық балалау сәті) деген бір сөйлеммен бейнелеп келеді. Ал, Наурыз күні әрбір адам өзгемен көкірек түйістіре әлгі сәтке өз үлесін қосады: өз ниетін өзгемен қосу арқылы бүкілғаламдық бірігісті қостайды. О дүниеге көшкен жандарға жеті шелпек пісіру арқылы екі (О мен Бұ) дүниенің біртұтастығын мойындайды.<br />Наурызды ежелгі түркілік он екімүшелдік күнтізбеге қатыссыз қарай алмаймыз. Бұл мерекелік рәсім аталған дүниетанымға негізделген Уақыт пен Кеңісті әмбебап он екі мүшелдік жүйеге жіктеудің бір көрінісі. Бұл жүйе бойынша адам мен айуанның денесінің он екі мүшеден тұруы ғаламдық құрылымның он екілік жүйесінен алынған. Бұл - кеңістіктің ағза түріндегі он екілік мүшеге жіктелуі болса, соған сәйкес уақыт та он екі ай мен он екі жылдық мүшелге жіктелетіндігі әйгіленген. Тіпті, он екі мүшелдік айналымның өзі он екі мүшені айғақтайтын айуандардың бейнесі ретінде қолданысқа түскен, өсімдік пен минералтекті нәрселерге орын қалмаған. <br />Жалпы, скифтер мен сақтардың «айуандық стилі» көшегендердің зергерлік, мүсін өнеріндегі айуандарға деген ерекше құрмет қана емес, олардың дүниетанымдық мәдени көрінісі. Ал, мүшелдік күнтізбеге арқау болған айуандық бейнеленім болса, бұл - олардың дүниетанымдық көрінісінің өмірге тығыз енгізілу дәйегі, бейнелеу өнеріндегі олардың дүниетанымдық параллелінің жаңғырығы. Міне, Наурыздың мәйегі де осы айуандық бейнеленім түріндегі табиғи, ғарыштық құбылысты дәріптеу, паш ету.<br />Мүшелдің бір де біріне өсімдік бейнесі қатыстырылмайды. Өйткені, өсімдік әлемі төменгі сатыдағы әлемдік деңгей, ғарышты жаңартушы емес, жаңару көрінісі ғана. Ендеше, мұның барлығы тек қана аңшылық-көшегендік санадан туындайтын нәтиже еді. Егер де Наурыз бірыңғай дихандық тірліктен туындағанда, онымен байланысты мүшел ұғымы да дихандық көріністі паш еткен болар ма еді. Мүшелдік сыйпаттың көшегендердің өмірінде зор орын алғандығы сондай, олар, тіпті, мемлекеттік құрылымның өзін он екімен шектеуге болмаса соған жеткізуге тырысқан: он екі сақ, он екі ата байлы (байұлы емес) т.т... <br /><br /><strong>Наурыз – космогониялық рәсім қоры</strong><br />Наурыздың бүгінге соншалықты әлсіреп жетуі, рәсімдер мен атрибуттан жұрдай болуы, тек қана тарихи таластың нәтижесі емес, оның аса ежелгі тұрпатының да белгісі. Тарихи нысан неғұрлым ежелгі болған сайын ол жұрнақ күйінде ғана талықсып жететіні табиғи жайт, ол үшін біреуді жазғыру дұрыс болмас. Тіпті, оның туындауына да таластың болуы сол себептен. Сонымен, Наурыз неден жұрдай болды? Наурыз о бастағы бірегей тұжырымынан ажырап, оларды әркімге діни, рәсми атрибуттар ретінде таратып бергендей күй кешуде.<br />Наурыздың тіні үш санаттан (категория) тұратын және үш принципке негізделген болмысын жоғалтқан деп пайымдауға болады. Оның үш принципі: құбылыстың, жылдың және маусымның басы екендігі; үш санаты: дәм, үн және түс. <br />Наурыздық санаттар о баста Құбылысты құрайтын құрамталар ретінде мойындалған болуы керек. Құбылыс ретінде санаға бағынышсыз үдеріс (процесс) барысындағы белгілі бір нәтиженің туындауын қабылдауға болар. Ежелгі түркілер ондай құбылыстың белгілі бір қорегі (дәм), үдерістің дыбысы (үні) және нәтиженің өңі (түсі) болады деп мойындаған. Осыдан келіп, Наурыз Құбылыс басы ретінде қабылданады да, барлық істің бастауы есебінде қайырым мен жақсылықтың нышанындай бұлақ көзін ашу, дақыл (сүмелек), гүл мен ағаш егу, болашақ ұлы істі бастау, бойжеткен мен ержеткенді қосуға итермелейтін ойындар мен кештерді ұйымдастырып, «ұйқыашар» ырымдарын жасауға, «селтеткізер» (сюрприз) сыйлауға т.б. бастамаларға орын берілген.<br />Наурыз Құбылыстың басы болғандықтан, оның санаттарының жетік те кемел болуы ойластырылған және іске асырылған. Сол себептен Наурызда біртекті дәм емес, жетітекті наурызкөже пісірілген. Тіпті, мұндағы «көже» сөзінің өзі ең ежелгі тәңірлік танымның терминдерінің жұрнағы болып табылады: кө – Көк, же – ас, «Көктің ырқына сәйкес киелі ас» деген мағана сыйып тұр.<br />Наурыз рәсімінің шарықтау шегі болып табылатын күн мен түннің теңелу сәтін білдіретін таңғы сәулені қарсы алу кезінде ауылды азан-қазан қылатындай жастардың дауылпаз ұрып, қоңырау соғып, кернейлетіп, сырнайлату арқылы түрлі дыбыс пен үнге ерік беруі Ұлы күнді үдеріс ретінде мойындаудың бір көрінісі және құбылыстың Үнін жетік етуден туатын ырым. Бұл - қуаныштың, жақсылық пен қайырымның үні ретінде қарсы да кері үнді қашыру, жағымсыздыққа жол қалдырмау әрекеті. Бәлкім, бүгінде қолданысы тым тарылған қазақтың жетіген аспабының о бастағы шығуы осы сәттен бастау алуы ғажап емес. Оның үстіне «жетіген» сөзі «жетіг үн» тіркесінен де туындап тұр. Осылайша бір кезде кең қолданылған бірнеше (жеті) қоңырау тағылған сылдырмақ аспабы да шығуы кәдік. <br />Наурыздық түс санатына келсек, ол да жеті бойаумен анықталады. Аспандағы алғашқы көктемгі жеті түсті көпірқосақтан («көмпір» сөзі бұзыла келе «кемпірге» айналған) бастап, жер бетіндегі бірыңғай ақ түсті қардың кетуінің өзі жер бетін талай түске бойайтыны, мереке күнгі түрлі түсті киім-кешек пен үйдегі алуан түсті заттарды жайу көріністері жетік түсті принципті қанағаттандыру болып табылады. Ежелгі түркілердің түсінігінде әр түстің өзіне тән құбылыстық сыйпаты бар: солғын жасыл түс балаңдық пен бастау түсі; ақ түс кемелдіктің, қартайудың белгісі болып табылады. Сондықтан да келіннің шымылдығын, жас жұбайлар отауын әлем-жәлем етіп, алуан түспен жасандырса, қария бейітінің басына шыққан қасиетті ағашқа ақ орамал байлау оның кемелдігін мойындау болып есептеледі.<br />Кәзіргі «ёлка» (йолка) сөзі орысқа тиесілі болғанмен, ол Жер мен Көк арасын қосатын жол ұғымын беретін ежелгі түркілік «йол» (жол) сөзі. Жердің мифтік бейнесі «Ұмай» болса, Көктің бейнесі «Тәңір» аталғаны белгілі. «Жолдың» материалдық бейнесі қарағайтекті, шырша сықылды мәңгі жасыл ағаштар таңдалып, оны айналдыра 365 адамды ән шырқату - бізге жеткен наурыздық рәсімнің бірі. Бұл «айналайын» үрдісі арқылы болашақ жаңа жыл күндерін ғарыштық уыз қуатқа кенелту, жаңа жылды алдын ала жағымды жасампаз қуатпен «зарядтау» дәстүрі еді. О баста бұл жай ғана айналу емес, жылға мадақ айту секілді жамырай ән шырқау үдерісі болған. «Хор» сөзінің өзі түркілік біріктірінді деген мағананы білдіретін бүгінде қазақша қор, қорық секілді сөздердің арғы атасы. Бертін келе, ресейлік жаңа жыл мерекесінің атрибуты болды да, «хоровод» аталатын ғұрыпқа айналды, ал ежелгі дәстүрінен түркілер ажырап қалды. Алайда, оның жарапазан түріндегі нұсқасы әлі де бар.<br /> Наурыздық рәсімдердің бүге–шүгесіне дейін ойластырылғаны қайран қаларлық. Әсіресе, тазалықты басты талап қылу нәтижесінде Аластау рәсімі дүниеге келген. Ластықты кері кетіруші құбылыс ретінде таныған түркілер оны өзге оң құбылыстық апатпен (стихия) жоюды ойластырған. Ол апаттың аты – от. Оң құбылыстық апат болғандықтан да отты қадырлау көшегендерде ерекше маңызға ие. Алайда, ол кәзіргідей діни негіздегі отқа табыну деген сөз емес, оны қадыр тұта отырып, қолдану тәжірибесі орныққан. Отпен материаның қандай күйдегі ластығын да жоюға болатынын білген. Соның ішінде ақпараттық ласты да өртеуге болатындығы шырақ жағу рәсімінен көрініс табады. Ал, «алас» терминінің түбірі ежелгі от ұғымын білдіретін «ал» сөзінен туып тұр. Ежелгі түркілердің табиғи панасы болып табылатын Алтай тауының атауы да сол түбірден туындаған. Шамасы, Алтай тауы әуелгі замандарда басында от лаулаған жер бетін аластаушы ұлы шырақтың рөлін атқарған болуы да ықтимал.<br /><br /><strong>Аяз атаның «тегі»</strong><br />Наурыз мейрамы мемлекеттік ауқымда мерекеленгелі оның атрибуты ретінде түрлі ертегілердің кейіпкерлері телініп келеді, алайда жасандылық ешуақытта баянды болған емес, ертегілермен Наурызды байыту жүзеге аспай-ақ қойды. Шын мәнінде оны соншалықты байытудың қажеті де жоқ еді, өйткені, Наурыз о бастан-ақ қаһармансыз, кейіпсіз емес, тек оны жаңғырта, орнықтыра білу керек еді. <br />Қаһарман дегенде, Наурыздың тұжырымынан туындайтын Көк пен Жердің кейіптері Қыдыр ата мен Ұмай ананың дайын бейнелері бар. О баста, Қыдыр ата Көктің періште өкілі ретінде құт таратушы міндетін атқаратындай киелі тұлға. Тіпті, «қыдыр» сөзінің өзі түркілік «құд» және «ыр» (гір, ғыр, ғар, гер жұрнақтарының арғы түбі) тіркестерінен туындап, «құт үлестіруші» мағанасын білдірсе керек. Бұл қаһарман міндетінің астарында терең таным жатыр: түркі сенімі бойынша, әрбір жан өзінің ниеті мен еңбегіне орай Жарылқаушыдан сәйкес түрде несібе алуға мүмкіндігі бар. Ал, құт дегеніміз – Жарылқаушының киелі де баянды ету құдыреті. Бұл сөзбен Ебропада «гуд» түрінде Жаратқанды атайды. Ал, орыстың жыл ұғымын білдіретін «год» сөзі де жұмсарған «құд» ұғымының уақытты мөлшерлеу нұсқасы. Қазақтар бүгінде бірін бірі «Құтты болсын!» тіркесімен құттықтауында «жақсылықтың баянды болуы Жаратқанның бұйрығымен бекітілсін» деген тілек жатыр. <br />Қыдыр кейпі басқа діндерде де орын алған. Алайда, Қыдыр міндеті тәңірлік дүниетанымның төл туындысы екенін жоққа шығару қыйын. Көк пен оның туындысы болып табылатын адамзат арасында құт пен құрбандық түріндегі алым-берім қатынасы мыңдаған жылдар бойы орныққан. Ебразиялық алқапты жайлаған бұл қатынас, тіпті, кеңес өкіметі тұсында да аталмыш «дәстүрді» Қыдырдың Аяз ата бейнесінде дорбашамен сыйлық таратып, жалғастыруына ешбір кедергі болмады.<br />Жердің рухы ретіндегі Ұмай ана Көктің дарытқанын молайтушы, құтты (баталық ақпаратты) материалдаушы бейне. Береке аталатын көбею мен молдықтың басы – Наурыздың материалдық мәні болып табылады. Берекенің белгісі – көктің бүршік атуы мен төлдің туылуы. Наурыз айының малдың төлдеу науқанына сәйкес келуі де құбылыс пен көктемгі маусымның көрінісі, жаңа жылды лайықты қарсы алудың нәтижесі болып табылады.<br /><br /><strong>Наурыз – түркілік жаңа жыл</strong><br />Наурыздың рәсімін бейнелейтін үрдіс қазақтың қазырғы «жыл» сөзінің астарында жатыр. «Жыл» сөзі кәзірде Жердің Күнді айналатын уақыт өлшемінің бірлігін білдіргенімен, оның ежелгі түркілік нұсқасы: йыл. Бұл сөздің екінші мағынасы «жыйыл» үдерісін білдіретін ұғым болып табылады. Басқаша айтқанда, кәзіргі «жыл» сөзі о баста Уақыт пен Кеңістің жыйылу сәтін бейнелейтіндей, ғаламның «тарының қауызына сыйу» немесе ғарыштың бастапқы қалпына келу үдерісін көрсететіндей ұғымды білдіруден шыққан. Сөйтіп, ол үдерісті әлгі «Жолағашты» (Йол) өзек ету арқылы оған Уақыттың өлшем бірліктерінің бейнесін жыйып, рәсімдеу мен ритуалын қалыптаған. <br />Басқаша айтқанда, Наурыз мерекесі Ғарыштың старттық күйге түсу рәсімі болып табылады. Сондықтан да Наурызды түркілік айуандық мүшелдік күнтізбеден бөлек қарау мүмкін емес. Әрқайсысы айуанмен бейнеленген он екі жылдық мүшел, о баста Уақыт ағынын мөлшерлеу үшін ғана емес, оны үйлестіру мен ритуалдық нысанға айналдыру үшін, болашақ Уақытты сыйпаттау мен жүйелеуден және келешекті болжау үрдісінен туындаса керек. Сондықтан да күн мен түннің теңелу сәті өлара мезет ретінде Кеңісті «тарының қауызына сыйғызу» және «Уақыт ағынын қасқағым сәтке жыйу» деген ырымнан туылған «ЙЫЛ» (жыйыл) рәсімін жасауға итермелеген. Күні бүгінге дейін елдің батыс аймағындағы қазақтар бір біріне «жаңа» анықтауышын қоспастан «Жыл құтты болсын!» айтысады. Мұндағы «жыл» сөзі ежелгі «йыл» ұғымын білдіреді.<br />Сөйтіп, ежелгі «йыл» рәсімі Наурыздың әмбебаптық мына сыйпатын аша түседі: Наурыз – Кеңіс пен Уақытты (бір нүктеге, бір сәтке) жыйу құбылысының сәті, Жыл мен маусымның (көктемнің) басы. <br />Бір қызығы, Наурыз рәсімі қазақ халқында барлық жыйылу әрекетінен тұрады: дәмнің жыйылуы – наурызкөже; түстің жыйынтығы – адамдар мен айналаны жасандыру, безендіру, әшекейлеу көрінісі; дыбыстың, үннің жыйылуы – адамдардың қосыла ән шырқауы (хоровод), адамдардың көкіректерін түйістіру арқылы ниеттерді біріктіруі, малдарды бақыртып-өкіртуі, алуан күй аспаптарының тартылуы т.т. Мұның барлығы жыйылып келгенде ғарыштық Кесапатты болдырмаудың алдын алу рәсімдері болып табылады.<br /><br /><strong>Наурыздың кемелдік пен тұтастық сыйпаты</strong><br />Ежелгі түркілерде жеті саны Ғарыштың кемелдік күйінің сыйпырлық мәні ретінде мойындалған. Сондықтан да «жеті» сөзінен «жетік» түріндегі кемелдік сыйпаттың мәні аңғарылады. Бұл сөз о баста астарында «кемел» ұғымы секілді сын есіммен қатар, діттеген мақсатқа жетуді көздейтіндей құбылыс пен әрекеттің де мағынасы болған «жет» (йед) түрінде болса керек. Түркілік «жеті» сөзі тәңірлік әмбебап терминдердің бірі. Оның түбірі кәзір бұйрық райлы «жет» болғанмен, ол о баста әрі етістік, әрі зат есім, әрі сан есім мен сын есімдік сыйпатта қатар болған. Осыдан келіп, кемелдікті, дамуды білдіретін ұғымның сыйпырлық мәні «жеті» болып туындаған және кез келген нәрсенің кемелдігі оның жеті сатыдан өтуін талап еткен. Сөйтіп, Наурыздың санаттары да жетілік санмен қамтылса керек.<br />Даму құбылысының түркілер өмірінде маңыздылығы сондай, ол адамзаттың игілігіне жарап отырған талай таңбалардың да өзегіне айналған. Латын тілі арқылы дүние жүзіне «зет» (йед, жед, жет) аталатын әріп те соның бірі: Z . Біздің ойымызша, бұл төменгі және жоғарғы көлденең сызықшалардың ортасын қыйғаш сызықпен қосудан тұратын, сәйкес түрде «Жер мен Көктің арасын қосатын жол» деген мағынаны білдіретін ежелгі таңба болса керек. Оның атауы да соны меңзеп, «Жет!» деп тұрғандай. Қыйғаш сызық болса, өрлеуге, эволюциялық дамуға тән жолдың тұрпаты. Кәзірде бұл дыбысты бейнелейтін әріп болғанмен, о баста ол адамның ғарыштық даму сатысын көрсететін тұжырым болған деп топшылаған мақұл.<br />Енді осы Z –тің астыңғы сызықшасын алып тастасақ, кәдімгі 7 сыйпырын аламыз, мәні – қазақша «жеті». Бұл таңба шын мәнінде, жер бетінің қым-қуыт тірлігінен ада, кемелдігі «Көкке жеткен» жанның белгісі, тіпті, Кемел рухтың таңбасы деуге болар. Ондай рухты Наурызға қатысты алсақ - Қыдыр ата! Ол - Көктен Тәңірдің бұйрығы бойынша түсіп, жерлік жандарға тиесілі ырыздығын таратушы. <br />Басқа жағынан қарағанда, 7 таңбасы (сыйпыры) асатаяқтың нышаны іспетті. Ал, асатаяқ қазақ ұғымында аңызға толы рухани қуат пен сыйқыр иесі, кемел адамның қасиетті құралы.<br />Ежелгі түркілік Ғарыштың кемелдік сыйпаты үш категорияның жеті еселенуімен анықталады: жеті дәм (наурызкөже); жеті түс (әшекей, киешек); жеті үн (жетіген, жеті дауылпаз немесе жеті адамның хоры).<br />Наурыз Құбылыстың басы болғандықтан, оның санаттарының жетік те кемел болуы ойластырылған және іске асырылған. Сол себептен Наурызда біртекті дәм емес, жетітекті наурызкөже пісірілген. Тіпті, мұндағы «көже» сөзінің өзі ең ежелгі тәңірлік танымның терминдерінің жұрнағы болып табылады: кө – Көк, же – ас, «Көктің ырқына сәйкес киелі ас» деген мағана сыйып тұр.Наурызкөжеге жеті дәммен қатар ескі жылдан қалған соғымның, басқа да дәмнің араластырылуы Жыйыл принципін қанағаттандырудан шыққан. Тайқазанға бір астың пісірілуіне түрлі уақыттағы алуан тұрпатты дәмдердің салынуы Уақыт пен Кеңістің бір сәттік және бір қауыздық мәнге ие болу сыйпатын паш ету болып табылады. <br />Бояудың кемелдік сыйпаты түркілердің түсінігінде ақ түс болып табылады. Сондықтан да ақ түс қарттықтың нышаны. Ал, қыс - Жылдың қартаю кезеңі (маусымы). Сол себепті кемеліне келген адамның бейітіне ақ шүберек байланады да, ал той-думанда жас-кәрісіне қарамастан қазақтар қызылды-жасыл (ақ пен қара түстен өзге) алуан түсті киім киінеді. Бұл – мерекелік мәнді жеті бояулы принципті қанағаттандыруға тиіс Көк шартына бағындыру белгісі. <br />Наурыз мерекесінің жеті үндік принципін Жаңа жылдың алғашқы таңын қарсы алу кезінде таңмен таласа қыз-бозбалалардың ауылды бастарына көтеріп, құлын-танаға қоңырау байлап, азан-қазан, у-шуға бөлеу дәстүрі болғандығы көрсетеді. Ал, ежелгі замандарда, бәлкім, жеті түрлі аспап тартып, адамдар хормен ән шырқау дәстүрі болуы әбден мүмкін. Бұған ежелгі Шумерде жасанып киінген жұрттың дауылпаздатып шеруге шығу көрінісін алуға болады. Әсіресе, қазақтың жетіген аспабының қолданылуы да Наурыздың бас таңын қарсы алу кезінде тартылуы ғажап емес. «Жетіген» сөзінің «жетіг+үн» тіркесінен шығуы да соны айғақтайды. Ал, бүгінде хордың көптеген діндердің басты ритуалы болып сіңірілуінде де Наурыз мерекесінің ежелгі сілемі жатқаны анық.<br />Бір қызығы, көшегендерде ән-күй өнері негізінен жекедаралық сыйпатқа тән болғанмен, мереке кездерінде Жыйыл принципіне бағындырылуы, Наурыздың әлдебір киелі қасиетіне сенуден және ешкім де қасиетті сәтте өзінің жекедаралығын көрсетуге тиісті еместігінен туындаса керек. Бұл дәстүр, сондай-ақ, көшегендердің салтанатты сәттерінде қолға алынған үдеріс екендігін, жуырдағы көрсетілген қытайлық «Шыңғыс хан» тарихи филмі алдымызға тағы жайып салды.<br /> <br /><strong>Наурыздық принциптер мен дәріптер</strong><br />Соңғы кездері Наурыздың принциптері аяқасты етіліп, оны тек қана күн мен түннің теңелуіне байланыстырумен шектеле бастадық. Шын мәнінде Наурыздың мерекелік сыйпатын ашатын үш мән бар:<br />- Құбылыс басы;<br />- Жыл басы;<br />- Маусым басы. Құбылыс дегеніміз – Дәмнің, Түстің және Үннің үйлесімдік көрінісі. Ғарыштағы болатын кез келген құбылыстың дәмі, үні мен түсі болады деген сөз. Осыған орай, түркілер ниет пен іс-әрекеттің нәтижесіне тән дәмнің, бояудың және дыбыстың болатынын түрлі жолдармен ашып келген. Болашақ күндердің баянды болуын жақсы ниет пен аталған негіздерді дұрыс қолдану арқылы жағымды іске (жазмышқа, тағдырға, пешенеге, бұйрыққа) жол ашу құпиясын ашқан секілді. Сондықтан да ежелгі түркілер жыл сайын ғаламдық осы негіздердің Наурыз кезіндегі үйлесімді көрініс табуын баянды бастама ретінде маңызды шараға есептеген.<br />Тіпті, күн мен түннің теңелу сәтін ғарыштық өлара мезет, жыларалық меже ретінде таңдауы да бекер емес, оны ежелгі түркілер Уақыт ағынының үзігі ретінде таныған. Наурыздың Жыл мен Көктемнің басы болуы сол себепті. Аталмыш өлара апта наурыз айының кәзіргіше 14-20 (ескіше 1-7) аралығын қамтып, жеті күнге созылса керек. Сонда Наурыздың шарықтау шегі күн мен түннің теңелетін 21-22-сі. <br />Алайда, күн мен түннің теңелуі мерекеге мәйек емес, мәселе оның Құбылыс пен Жылдың, Көктемнің басы ретіндегі маңызында. Бәлкім, моңғолдар мен ебірейлер өздерінің жыл басын күзгі күн мен түн теңелуіне сәйкес 22 қыркүйекте атауы да сондықтан болар.<br />Бүгінде аталып өтілуі түрлі пікірталас туғызып отырған, өзіне тән мерекелік атрибуттар мен рәсімдерден ажыраған Наурыз мерекесі біршама тоқырауды бастан кешуде. Мұның төркіні өзіміздің Наурыз жөніндегі тарихи тұжырымымыздың тарихи талай қатпардан ажыратылмағандығынан, нақтыланбағанынан және оны өзге рухани деңгейдегі құрсаудан шығара алмай отыруымыздан көрген дұрыс. Этностық, тарихи, танымпаздық әрі жасампаздық болмысымыздың көрінісі болып табылатын Наурызды тоқыраған танымнан арашалап, өз деңгейінде паш ететін күн туды. Ол үшін, 14-20 наурыз аралығын ескі жылмен қоштасу кезеңі ретінде жариялап, 21 наурызды да демалыс күні ету арқылы 22 наурызға қараған түнді Қыдыр түні ретінде Ырыс таңын қарсы алатындай рәсімдермен толықтыратын кез келді. Әсіресе, өзге ертегілік персонаждармен былықтырмай-ақ, оны фольклор мен этнографиялық еске алу күніне айналдырмастан, Наурыздың өзіне тән Ұмай ана бастаған он екі жылдық кейіпкерлерді қатыстыра отырып, «Аластау», «Ұйқыашар», «Селтеткізер» секілді ежелгі дәріптерді заманға сәйкестендіріп жаңғыртатын жағдайымыз бар. <br />Алайда, танымы мен тағдыры аса күрделі Қыдырды Аяз ата мен Санта Клаустың кейпіне, пенделік бейненің деңгейіне түсірмей-ақ, Ырыс таңында Құт үлестіруші ретінде мифтік бейнесінен ажыратпағанымыз дұрыс. Өйткені, ол – кісі бейнесінде келбеттенуге тиісті емес Жаратушының басты «қызметшілерінің» бірі, рухани әлемдегі шынайы Рух. Тіпті, аса қабілетті жандардың оны көретіні де рас. Ал Ұмай ана - Жердің киесі, жыйынтық бейнесі, сондықтан ол адамзатты жамандықтан аластаушы, жер бетін ластан тазартушы және тайқазанға ие боларлық берекелеуші қаһарман ретінде Наурыздың басты көрнекті персонажы болуға лайық.<br />С.Ерғали, мәдениеттанушыELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com3tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-65067363225160247372008-03-04T22:02:00.003-08:002008-03-04T22:08:04.629-08:00Көшегеннің құрым киізінен жиренеміз де, отырықтың пластикалық көрпесін жамылуға құмармызБелгілі саясаттанушы, мәдениеттанушы, тәуелсіз журналист Серік Ерғалимен сұхбат<br /><br /><strong>- Секе, «Азат» қозғалысының негізін қалаушылар арасында саясатшы болып бастап, саясаттанушы ретінде қалыптасып қалдыңыз. Оған соңғы жылдары жарияланған талай көсемсөздеріңіз куә. Ал, соңғы кездері сіз мәдениеттанумен де айналысып жүрген жайыңыз бар. Осылардың барлығы менің сізден «Егемен болған қазақ халқы неге рухани жағынан абдырап қалды?» деген сауалға жауап алуыма мүмкіндік беретін сияқты...</strong><br />- Аса күрделі де маңызды мәселе... Бұл ұлттың тағдырын қазып қарайтындай тамырлы сұрақ. Сұрағыңыз орнымен қойылып тұр және ұлтымыздың рухани абдырағаны рас, бірақ тоқыраған жоқ, соғылысқан сең арасынан аман қалуды ойлап бас қатыруда. Бұл сауалға жауап іздеу үшін қазақтың тарихи болмысына назар аударып барып, ұлттың бұрынғы құндылығы мен заман талабы аталып жүрген тез деген құралды безбендеу керек. Сонда біз алаш деген алыпты аңтарған жайтты сезінеміз.<br />Қазақты өзге ұлтпен салыстырғанда мәдениет жағынан тек қана моңғолмен шендестіруге болар, бірақ тағдыр жағынан қазақтың көрмеген ауртпалығы тағдырлас моңғолға қарағанда аз емес. Өзіміздің қырғыз да қазақтың қалқасында біраз дауылдан аман қалды. Таудың баурайындағы қырқа секілді немесе үлкен діңгекке біткен бұтақтай. Ал, қазақ дегеніміз – түркі деген нәсілдің де, көшпелі өмір салтының да басты діңгегі болатын. Сондықтан да қазаққа ғасыр да, тасыр да өш. <br />Біздің халық мыңдаған жылдар бойғы өмір салтын, тозған киім секілденген көшегендікті тек қана ХХ ғасырда қыймай тастады. Онда да қызыл империяның зорлауымен, еріксіз түрде миллиондаған адамды құрбан ете отырып, бір ғасырда төрт қоғамдық формацияны шекпен шешкендей айырбастады. Бір ғасыр ішінде мұндай дүрбелеңді бастан кешкен халық бар ма? Моңғолдар әлі күнге көшегендіктен ажыраған жоқ, олар біз секілді өз құндылығын өздеріне дұшпан еткен зәбірді көрген жоқ. Ал, өзіміздің өзбек бауырымыз өзімізбен бірге зобалаңды көрсе де, өмір салты өзгермеген күйі келеді. Өмір салты дегеніміз – ұлттық құндылықтың көзі де, өзегі де. Бұл арада көшпелі құндылық пен отырық құндылықты айтып отырмын. <br />Қазақтар көшпелі өмір арқылы адамзаттың аталық негізіне сүйенген мәдениетті тұтынып келген халық. Ал, отырық елдер аналық негіздің құндағында қалыптасқан мәдениеттің көзі ғой. Сөйтіп, біздің халық қазыр еркектің өз жынысын айырбастағандай халды бастан кешуде.<br />Көшегендікке не тән? Отырық мәдениет сықылды жасампаздық емес, бастампаздық тән. Жер бетіндегі барлық өркениет ошақтарының пайда болуына, туындауына көшегендердің бірден бір қатысы бар. Бұл көп ұзамай мойындалатын шындық. Мен өз бетімше далалық көшегентанумен айналыса келе осындай тұжырымға келдім.<br />- <strong>Сонда адамзатта екі-ақ мәдениет бар ма?</strong><br />- Мен екі супермәдениет бар деп есептеймін. Жалпы «Мәдениет» деген ұғымға әлі күнге тұрақты анықтама жоқ, соның өзі де адамзаттың басты екі түрлі өмір салтына бөлінетінін ескермеуден туып отырған мәселе. Мәдениет дегеніміз – ең бірінші, басты құндылықтар көзі. <br />Жер бетінде екі супермәдениет, бірақ бірнеше өркениет бар. Қазыр мойындалып отырған әрбір өркениеттің әрқайсысына көшегендік ортаның бірден бір ықпалы бар. Былай айтқанда, екі мәдениет екі жыныстың көрінісі де, өркениет солардың туындылары. Тіпті, қытайдан шықты делінген қағаз, қарындаш, кеме секілді өркениет туындылары көшпелі ортадан бастау алып барып, кейін отырық қытайда орнығып, даму сатысына түскен және отырық ортаның орнықты пайдасына жарап кеткен. Ал, әрі туымпаз, әрі кертартпа көшпелі ортада даму топырағы жоққа тән. Көшпелі қоғам бастауға міндетті, ал отырық орта оны дамытуға тиісті. Сондықтан көшпелі мәдениет - Уақыттың қожасы, бірақ Кеңістің құлы. Ал, отырық мәдениет - Уақыттың құлы, Кеңістің қожасы. Көшегендер уақытпен санаспайды, бірақ кеңістік жоқ жерде өледі, ал отырықшылдар уақыттың әрбір сәтіне жармасумен күн кешеді, алайда, әрбір сүйем жерді өзіне құл етіп пайда табады. Міне, осы негіздерге сәйкес пайда болатын екі түрлі құндылық бар және осы қайшылықтан құндылық тайталасын да сезу керек!<br /> Қазақтың қазырғы тағдыры да осы тайталастың майданына айналғандығында. Қазақ отырықтануды бітіре алмауда: өмір отырықтанды, ал сана көшегендік қалыпта. Сондықтан да біздің қазырғы санамызда көптеген қайшылық бар, өзімізден өзіміз жеру бар, өзімізді өзгеден іздеу бар және өзімізді жоққа шығару біздің құндылығымызға айналуда. Бірақ уақыт өткен сайын өзімізді іздеген әлемнен өзімізді таппай, қай халық та өзімен өзі екеніне көзіміз жеткен сайын, не істерімізді білмейтін халға ұшыраудамыз. Сонымызды жуып-шайу үшін «біз - көпұлттымыз» деген ертегіні көп айтатын болдық, сондай демогогиямен біздің төл келбетіміз бен тұрқымызды жоққа шығарып, жер бетін оңды-солды билеген көшеген мәдениеттің бірден бір мұрагері екенімізді мақтан тұта алмайтын пұшайман халымызды арашалағымыз келеді. Яғный, біз көшегендіктен ажыраған, отырыққа айналмаған дүбәрәның күйін кешудеміз. <br /> Ұлтты бұл ауырталықтан құтқаратын мемлекеттік кірісім (подход) болмай отыр. Бұл үдеріс – қазақ үшін бірнеше мың жылда келетін бір-ақ шаруа. Біз соған назар салмай отырмыз.<br />- <strong>Назар салғанда не істеу керек дейсіз?</strong><br />- Қазақ халқының көшегендік санадан отырық санаға сырқаусыз өту үдерісін қолға алатын идеология, саяси жүйе мен мәдени құрылым жасақталу керек еді, соған сай құндылық шайма да көкезу ертегіге емес, шынайы болмысымызға негізделуі қажет еді. Ал, біздің қазырғы мәдени тұжырымдамамыз бен құндылығымыз Батысқа құлдық ұру, өзіміздің көшегендік болмысымызды тәрк ету, менсінбеу, өзімізден өзіміз бас тарту, өзіміздің руханиятымызды ебропалау арқылы шетке жағыну, өзіміздің даму сатымыздың жалғандығын сол арқылы бүркемелеу, өзімізді азиаттық ретінде қорсынып, ебропасыну секілді құлдық көзқарасқа негізделген. Сондықтан да біздің елде ебропаның бір саздық аспабына сарай салына береді. Ал, елді ауызына қаратып жүрген жырға, термеге, айтысқа арналған бір де бір өнержай жоқ, тіпті, дамуын қолға алатын құрылым жоқ. Қысқасы, біз көшегеннің құрым киізінен жиренеміз де, отырықтың пластикалық көрпесін жамылуға құмармыз.<br />- <strong>Өнержай демекші, сіз осындай бір ғыймараттың жобасын ұсынып біраз жүгіріпсіз, бұл осы қыңырайған мәдени тұжырымдамамызға ықпал етуден туындаған ниет пе?</strong><br />- Дұрыс байқап отырсыз, сол пыйғылдан туындаған. Оны біраз адамға алып ұшып жүгіргенмен ештеңе өнбеді. Жалпы, біздің қоғамда өнер мен мәдениет саласы қоғамның сұранысын жеке бастың мүддесіне бағындыруға бағытталған. Ал, Ресейде жеке бастың мүддесі қоғамның игілігіне айналатындай шебер қолданыс қалыптасқан. Сондықтан біз дарындарымызға көңіл бөлмей, ресейлік әншілерге ақша жұмсауды мақтан тұтамыз.<br /> Менің әлгі жобам мәдениет саласындағы жасаған бірнеше жобамның бірі. Өкінішке орай, оны да біреу–міреу ұрлап-жырлап, ағызып-тамызып іске асыратын шығар. Ал, менің ойым, жай ғана қазақтың фольклорлық өнеріне сарай салу емес, фольклорды классикалық өнерге айналдыру мүмкіндігін жасаудан туылған идея болатын. Фольклор үшін продюсураны қалыптастыру еді. Классикаға айналған фольклор ғана әлемді ауызына қаратып, таңырқатады, ұлттың мерейін өсіреді. Ал, біз мерейі онсыз да өсіңкі әлемдік өнерге өзімізді құл етуге құмармыз. Ебропаның операсы мен балеті бізсіз де дамый береді, оны меңгерген қазақ бәрібір италы бола алмайды, ұшпаққа шықпайды, ал италыдан Сүгір шықпайды. Әзірге біз ебропалық классикаға айналған дайын өнерге құмырай қауып, Батысқа жақсы атты болуды ғана қолға алып отырмыз. Бірақ оны түсінетін әзірге жеке тұлға болғанмен, тиісті органдар болмай тұр.<br />Бізде жалпы, фольклорды таза қазақы ғана өнер, ал оның заман талабына сәйкестендірілуі өнерімізді бұрмалау, нұқсан келтіру деген жабайы түсінік бар. Мен мұнымен келіспеймін, біздің «көшті доғарғанымызға» бір ғасыр болды, ал өміріміз бен өнерімізді сол көшегендіктен айырғымыз келмейді. Енді Бұхардың да, Құрманғазының да болуы мүмкін еместігін ескеретін уақыт келді. Олардың дарыны суалмас, бірақ оны әшекейлеп тауарға айналдырмасақ, бізді ешкім түсінбейді, біздің ешкімге керегіміз жоқ, ал шет өнерді меңгергеніміз таңсық болып жарытпайды, ондай мықтылық -олар үшін де, біз үшін де құндылық емес. Олар бізге экзотика ретінде ғана назар салуы мүмкін. Ал, экзотикалық көзқарас тұтынатын тауарға емес, қызықтайтын сувенирге ғана тиесілі. Біз өзімізге деген сувенирлік көзқарастан бас тартып, өтімді тауар екенімізді көрсететіндей іске жұмылуымыз керек. Мысалы, Батыстың қаптамасына (упаковка) орап, күйлерімізді Асылбек Еңсепов, «Ұлытау» тобы көп пайда келтіруде. «Көшпенділер» филмі секілді өзімізді ойыншық пен күлкіге айналдырғаннан гөрі, батыстық Боратқа жауапты осылай беру керек! Жириновский тіліміздің жоқтығын бетімізге қалай басып еді? Ал, соған біз қалай жауап берудеміз? Бұл – құндылық жайындағы мәселе!<br />- <strong>Бірнеше мәдени жобаңыз жөнінде айтып қалдыңыз. Айтпақшы, айтыс жөнінде де басыңыз дауға қалып еді ғой...</strong><br />- Дауға қалмағанмен, дауласу бола жаздағаны рас, тек мен тарапынан ол арандатуға барудан бас тарту болды. Мұны таратып айтайын. 2001 жылы елде Мәдениет жылы деген мәртебе берілгені белгілі. Сол жылы мен екі жобаны жүзеге асырдым. Біреуі – туған ауылым Қаражарда 90-жылдары 5000 теңгеге сатылып кеткен ауыл клубының ғыймаратын қайта салдырдым. Оған АҚШ-тың 5000 доллары ғана кетті және ол ақша халықаралық қоғамдық ұйымның берген гранты еді. Құрылыс материалдары сатып алынып, жергілікті билік пен тұрғындарды жұмылдырудың арқасында жүзеге асты. Осы жобаны да министрлікке беріп қаншама жүгірдім - ештеңе шықпады. Бұл жоба арқылы Қазақстандағы қыйраған ауылдық клубтарды бас-аяғы екі-үш жылда қалпына келтіруге болатын. Сонымен бірге сол ауылдарда клуб, кітапхана, медпункт, пошта жұмыстарын бірден іске қосуға болар еді. Қаншама адам жұмысты болып, ауылдарға қандай қызметтер көрсетіле бастар еді, шіркін!?<br />Жобаның енді бірі айтыс қой. Оған келсек, былай. 2001 жылы «Айтысты жаңаша ұйымдастыру ережесі» деген құжатты дәйектеп, зияткерлік өнертабыс ретінде арнайы тіркеп, куәлік алдым. <br />- <strong>Мұндағы мақсатыңыз не? Қалайша жаңаша өткізуді ойладыңыз?</strong><br />- Мақсат – айтысты техникалық мүмкіндіктерді пайдаланып, халықтық өнер ету, айтысты ұйымдастыруды сол кезге тән кейбір кемшіліктерден, оны жеке бастың табыс көзі болудан және субъективизмнен құтқару, заман талабына сай шоусыйпатты тележанрға айналдыру еді. Сол кезде де, кәзірге де тән мына кемшіліктерді айтуға болады:<br />- сахнаға айтыс емес, сыйлықтардың шығып кетуі;<br />- айтыстың барысынан гөрі сыйлықты бөлісу үдерісінің басты назарда болуы;<br />- айтысты бағалаудағы субъективизм мен әділетсіздіктер;<br />- айтыстың халықтық сыйпаттан жұрдай болуы;<br />- айтыскерлердің артистік кейіпке ұрынуы;<br />- айтыс тақырыбының тайыздығы мен ақпаратсыздығы және сауатсыздығы;<br />- айтыстың архаистикалық тұрғысы;<br />- айтыстың ұлтты жіктеуге ұрындыруы;<br />- айтыстың әкімшілік қолындағы ойынға айналуы;<br />- айтысқа деген жас көрерменнің құлықсыздығы т.т.<br />Осыларды ескере келіп, ережеде «айтыскер», «кеңескер», «жек пе жек айтыс», «жақ-жақ айтыс» т.т. ондаған терминдер мен ұғымдар пайда болды. Айтысты бағалаудың бірнеше түрі мен сыйпаты жасалды. Бұларды қалай ұйымдастыру және айтысты қалай дамыту тетіктері анықталды. Мұның барлығы қағаз жүзінде емес, 2001 жылы ақтөбелік РИКА телеарнасында наурыз-маусым аралығында облыстық деңгейде жаңа ереже бойынша айтыс ұйымдастырылып, көпшіліктің қолпашына ұсынылып, сынақтан өткізілді. Бірақ одан әрі жолы болмады, қаржы да, назар да болмағасын, «бәлду-бәлду бәрі өтірік» дегендей күй кештік. Екі аптадан соң, 2001 жылы 30 маусым күні жобамыз «Хабар» телеарнасында тікелей эфирде жарқ ете қалды, ұйымдастырушы - Жүрсін ағамыз. <br /> Әрине, мен наразылық білдіріп, талай хат жаздым, басылым бетіне шықтым. Құқымды қорғауды ойлағанмен, сотқа сенбедім. Мені қалың қазаққа айтысты жекешелеп алған әумесер етіп, кейбір айтыскерлер күлкі қылды. Өздерінің сауатсыздығын халыққа құндылық етті. Жүкең бір жыл бойы әлгі жобаны әурелеп, ақырында өзінің баяғы нұсқасына қайта көшті. Жүзеге асыра алмады. Ал, идея тәрк етілді. Егер екеуміз бірігіп қолға алғанда басқаша болар ма еді?! Сөйтіп, «ұмытылған» істі «Қазақстан» телеарнасының Нұртілеу Иманғалиұлы басқарған кездегі командасы тағы қолға алды. Олар бұл жолы спортқа айналдырып, «Айтыс -Қазақстан чемпионаты» деген жұмбақ атаумен шықты. Өнердің спорт еместігі және онда чемпион болмайтындығы ескерілмеді. Сосын жоба «Аламан айтыс» деген бәйге спортының сәйкеспейтін терминін арқалап тағы жол тартты. Тым жақсы идеяға негізделген жап-жақсы жоба, біресе спорт, біресе атжарыстың кебін киюде. Бір қызығы, аталмыш телеарна бұл жобаны авторсыз өткізуде, ал әлемдегі телеөнімдерде авторсыздық ұрлықпен бірдей бағаланатын жайт. Қысқасы, біздегі құндылық талан-таражға түсетін болмаса көкпарға тартылатын көк серке тәрізді.<br />- <strong>Дегенмен, осы жобаның кісіні қызықтыратындай қауқары бар секілді?</strong><br />- Ол рас. Өйткені, о баста адамды қалай, немен және қайтып қызықтыру мен тартудың жолдары ойлап табылған еді.Соның біршама көрінісі «Қазақстандағы» айтыста бар екені рас. Бұл жобаны бұдан үш жыл бұрын сайттарға және ішінара сұхбаттарымда сыйпаттап жариялап жіберген болатынмын. Сол идеялар сол күйінде көрініс тауып отыр. <br />Бірақ автор ретінде, бір жағынан жоба идеясының діттеген мақсатқа жеткеніне рыйзамын. Айтыс ұйымдастырудағы монополия жойылды, халық ненің жақсы, ненің нашар екенін таңдайтын халға тап келді. Айтыс шал-кемпірдің қарайтын өнері болудан гөрі, қазақтілді ортаның қызықтайтын телеөніміне айнала бастады. <br />Алайда, бұл «аламан айтыста» қате мен кемшілік жеткілікті. Соның бірі телефон арқылы дауыс беруде. Жуырда телефонмен дауыс беріп көрсем, «Дауысыңыз қабылданды, енді таңдаған айтыскерге тағы бес дауыс үстеме бергіңіз келсе, мына нөмірге хабарласыңыз, құны - бәлен теңге» дегендей хабарламаны естігенде, аң-таң қалдым. Соған қарағанда, дауыс беру дұрыс жолға қойылмаған, бір көрермен қалаған айтыскеріне отырып алып, ондаған дауыс беруіне болады деген сөз. Қол телефонмен хабарлама арқылы берілетін дауыстың да шынайылығы күдік келтіреді. Өйткені, бір телефоннан қайталап дауыс қабылдамау сүзгісі жасалмаған. Яғный жұртты алдау тоқтамай отыр. <br />- <strong>Жалпы, кәзіргі айтыстың сапасы жөнінде не айтар едіңіз?</strong><br />- Жалпы, Жүкең айтысты аман алып қалуға еңбек сіңірген кісі. Ал, айтыстың сапасы оны ұйымдастыруға тәуелді. Жүрсін ағамыздың айтысы кеңқолтық, уақытты көп алатын нұсқа және жанр мен түр, сапа дегендерге жол аз қалған. Әйтеуір, сыпыра айтыс. Таптаурын. Арналған тақырып та жайына қалады, тігілген жүлде ойналса, жеткілікті секілді. Дегенмен, айтыскерлердің таланты ол кемшілікті қымтап, жуып-шайып жатады. <br />Ал, тікелей эфирдегі жек пе жек айтыстың біршама сапасы бар. Қайым айтыс көз алдымызда даму жолына түсе бастады. Уақытқа байланысты айтыскердің де шыйрауы пайда болды. Поэтикалық сапа да бар. Тақырыпты ашуға тырысу жақсы.<br /> Айтысты бұдан да әлдеқайда дамытудың жолы бар. Ол үшін айтыс өнеріне құрылым мен зерттеме керек. Еңбек болмаса, айтыскерлерге семинар ұйымдастыру қажет. Мұның бәрін мен айтыскерлер одағын құру арқылы қолға алуға болатынын айтып келемін. Сол арқылы айтысты жеке бас пен субъективизмнен құтқаруға болар еді. Алайда, оны арнайы білім ордаларындағы оқуға айналдыру кәзір дұрыс емес. Ондай деңгейге айтыс жөніндегі білім мен зерттеме жүйеленбеген, бағдарлама жоқ, осындайда оны оқу нысаны етсек, айтысты біреулердің табыс көзіне тағы айналдыратын болармыз. <br />Тіпті, айтыстың қандай өнер екені әлі нақтыланған жоқ деп есептеймін. Бұған дейінгі қалыптасқан «Айтыс – қазақ ауыз әдебиетінің айырықша түрі» деген уәждің барған сайын дұрыс еместігі айқындала түсуде. Меніңше, айтыс - әдебиет емес, журналистикаға әлдеқайда жақын нысан, дәлірегі – поэтикалық журналистика. Өйткені, әдебиет - өмірді философиялық тұрғыдан бейнелейтін мәдени туынды болса, журналистика - өмірді шынайы көрінісі. Қысқасы, айтыстың әдеби туынды болуынан гөрі, оның шара ретіндегі ықпалы басым және оған барды - бар, жоқты - жоқ деуге бейімделген поэтикалық тілі бар журналистік тәсіл тән. Айтыс өнімін ешкім де әдеби мұра ретінде (зерттеушілер болмаса) оқи қоймайды, оны тек қызықтайды. <br />Айтысқа әдебиеттің бір бөлігі болмаса поэзияның бәсекелесі деп қарау түбірімен дұрыс емес. Дұрысында, айтыс - поэтиканы ерттеп мініп, музыйканы серік еткен, әлеуметтік мәселені ақтаруға арналған, сыни көзқараспен азықтанған журналистика. Сондықтан да жазба ақындар мен жазушылар бұл өнерге шошына қарайды, ал халық шындық іздеумен әуре. Сол себепті де, айтыстың «тұзы жеңіл», тағдыры ауыр. Сондықтан да айтыскер мен ақынның арасында айырмашылық жер мен көктей; айтысты «ақындар айтысы» дегеннен гөрі, жай ғана «Айтыс» деген дұрыс. Айтыскердің бәрі поэзияның өкілі бола алмайды, ал ақынның бәрі айтыскер болуды міндетсімейді.<br />Жалпы, кәзіргі айтыс – біздің көшегендіктен отырық өркениетке алып кірген сәйгүлігіміз, сондықтан да оған жаңаша ұйымдастыру мен жаңа көзқарас керек, сәйкес бап қажет. Әркімге көрсетіп көрімдік сұрағаннан опа таппаймыз, оны шынайы даму жолына салу керек. Бұл тұжырым біздің бар рухани саламызға тән болғаны жөн.<br />- <strong>Секе, жуырда жаңа әліпби тұжырымдамасын жарияладыңыз, бұл қандай мақсатты көздейтін еңбек?</strong><br />- Тіл мәселесіне көңіл бөліп жүріп, кәзіргі әліпбидің қазақ тіліне қатыстылығы шамалы екеніне көзім жетті. Сөйтіп жүріп, бұл жайындағы көп әңгімеге қатысқаннан гөрі нақты нәрсе жасайын деген ниетпен осы «Жаңа әліпби тұжырымдамасын» дәйектеп шықтым, Бұл - ресми бекімеген, авторлық жоба. Мақсатым – болашақта болмай қоймайтын ұлттық әліпбиімізді жасаушыларға ой тастау және тұжырымдарды қазақтілді ортаға жария ету еді. Алайда, біздің қазақы орта ондай жаңалықты қаузауға шорқақ па, әлде құнтсыз ба, ешқандай реакция жоқ. <br />Бұл әліпби негізгі төрт принципке негізделген:<br />- қазақ тілінің конституциясы болып табылатын Үндесім заңдылығына;<br />- әліпбиде қарастырылған дыбыстардың қазақ тіліне сәйкестігіне;<br />- қазақ әліпбиінің ежелгі руникалық нұсқасының сыйпатына байланыстылығы;<br />- харып (шрифт) таңдаудағы уақыт пен техникалық талаптарға сәйкестілік. Жаңа емле ұсынылып отыр. Ол бойынша жазу 20-25 пайызға қысқарады. Меніңше, біз тілді сақтағымыз келсе, әліпби мен емлені барынша қарапайымдатып, заманға сәйкестендіруіміз керек.<br />- Пікіріңізге көптен көп рахмет, Секе!<br /><br />Сұхбаттасқан – Б. ҚайратұлыELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-71685931132752725732008-03-04T21:58:00.000-08:002008-03-04T22:01:05.527-08:00ЖЕКСҰРЫН ШӨЖЕ<strong>Х. АНДЕРСЕН</strong><br /><br />ЕРТЕГІ<br /><br />Қала сырты рахат! Жаз келіп, қара бидай сарғайды, сұлы көктеп, жағалай шөмеле қаптады; көгалда ұзын сирақ ләйлек құс ойқастап жүріп, мысырша шатпақтап сөйлеуде – оны енесінен үйренген еді. Атырап пен көгалдың арғы жағы алма-кезек тоғай мен көлдерге ұласқан. Қала сыртында бұдан артық не керек! Айнала арықпен қоршалған ескі мекен күнге шыжығандай сиықта; шарбақтан арыққа дейін ірі жапырағының астына сәби жасырынатындай болып түйежапырақ қаптай өсіпті. Жиі өскен түйежапырақ та өзінше ну ормандағыдай тымтырыс әрі нағыз жабайы көрініс орнаған, міне, сондай бір жерде жұмыртқа басып бір үйрек жатты. Оның жұмыртқа басқанына сонша көп уақыт болса керек, ол жалығып бітті: өйткені, өзгелері онымен бірге барқылдап жатқаннан гөрі арық қуалап жөндерінде жүзіп жүр.<br />Ақырында жұмыртқа қабығы шытынай бастады. «Шиқ! Шиқ!» деп жұмыртқаның сары уыздарына жан кіріп, жарықтан титтей тұмсықтар шыға бастады. <br />- Тірі! Тірі!- деп барқылдаған үйректі айнала жұмыртқадан жаңа шыққан сары үрпектер айнала аңқиып, көздеріне алғаш түскен түйежапыраққа барлай қарауда; енесі еркіне қоя берді – жасыл түс көздеріне пайдалы.<br /> - Дүние қандай байтақ! – десті шібилер.<br />Әрине! Мынау дегенің өздері шыққан қабық ішінен әлдеқайда кең ғой. <br />- Сендер дүниенің небәрі осы деп тұрсыңдар ма? – деді енесі, - Жоқ! Бұның шегі жоқ, анау бақтан ары, тіпті, сонау тақуаның алаңынан да ары қарай созылып жатыр, бірақ мен туғалы онда болған емеспін!.. Қане, түгелсіңдер ме? – деді де ол түрегелді. – Жоқ,түгел шықпапсыңдар! Ең ірі жұмыртқа бүтін күйінде екен. Бұның ақыры бар ма, тіпті, жалығып кеттім! <br />Ол амалсыз әлгі жұмыртқаны басып жата кетті.<br />- Қалай, сенің халың? – деп оған кәрі үйрек сығалай қарады.<br /> - Әлі бір жұмыртқа қалып тұр! – деді жас үйрек. – Басуымда кем жоқ, шығатын емес! Басқасына қараңызшы! Сүйкімді-ақ! Әкесінен аумаған неме, мынау бір! Ол оңбаған маған бір рет те жолықпады! <br />- Былай тұршы, мен қарап жіберейін жұмыртқаңды! – деді әже үйрек. - Мүмкін бұл күркетауықтыкы болар! Мені солай бір рет сорлатқаны бар! Күркелілерді басып шығам деп сондағы сорлағанымды білсең! Ол құрғырлар судан өлердей қорқады ғой; мен оларға барқылдадым да, шақырдым да, суға итердім де, тіпті, баспады! Қане, қарайын! Айттым ғой! Мынауың күркетауық жұмыртқасы! Таста да өзгелерін жүзуге үйрет, құрысын бұл!<br /> - Аздап басайын енді! – деді жас үйрек. – Қырқына шыдадым, енді біреуіне шыдайын.<br />- Өзің біл, қарағым!- деді де кәрі үйрек жөніне кетті.<br />Ақырында ең ірі жұмыртқа да шытынады. «Шиқ! Шиқ!» деп одан сұрықсыз балапан ақтарылып түсті. Үйрек оған зер сала қарады. <br />- Масқара, ірі екен! – деді ол.- Басқаларына ұқсамайды ғой! Неғып күркетауық болмақ? Итеріп түсірсем де, мұны суға салармын!<br />Келесі күні ауа райы сондай жайлы болды, күн сәулесіне түйежапырақ жайылған жасыл алқап малынып тұрды. Үйрек бала-шағасымен арыққа шұбырды. Күмп! – етіп үйректің өзі судан бір шықты.<br />- Қане, еріңдер маған! – деп балапандарын шақырды, үрпектер соңынан бірінен соң бірі суға күмп беріп жатыр.<br />Әуелі олардың басы судан көрінбеді, сосын шібилер айналасын тамашалау үшін бастарын шығарып жүзе бастады. Бәрі де табаншаларын тынбастан сермеумен болды, сұрықсыз сұры шіби де басқасынан қалар емес.<br />- Мынау қайдағы күркетауық болсын? – деді үйрек өзінен өзі. – Табаншаларын қалай сермейді, өзін қалай тіке ұстай біледі! Жоқ бұл өзімнің ұлым ғой! Өзіне дұрыстап қарасаң, сонша жаман емес! Қане, қане, ерің маған! Мен сендерді қазір қауымға апарайын – кеттік құс қораға. Бірақ біреу тапап кетпесін, маған жақын жүрің, әсіресе, мысықтан абай болың!<br />Олар құс қораға да жетті. Туһ! Не деген абыр-сабыр, айқай-шу! Екі жанұя бір жемге таласуда еді, ақыры ол мысыққа бұйырды. <br />- Көрдіңдер ғой, бұл дүниеде не болып жататынын! – деді де үйрек шешей тұмсығын жалап бір жұтынды,- дәмді жемнен оның да татқысы келді. – Қане, табандарыңды қозғап, анау үйрек әжейге барқылдап сәлем етің! Олар бұл маңдағы бәрінен де абыройлы үйрек! Ол испан нәсілді, сондықтан да сондай семіз. Көрдіңдер ме, оның табанындағы қызыл қиықты? Қандай әдемі! Ол белгіге сирек үйректер ғана ие болады. Адамдар бұл белгімен бағалы үйректі жоғалтып алмаудың қамын жасайды; мұндай белгіні адам да, жануарлар да бірден таниды. Қане, тезірек! Табандарыңды қатар ұстамаң!Тәрбиелі үйрек екі табанды әр бөлек ұстап, әке-шешесі секілді табандарын жазып жүзеді! Міне, былай! Қане, енді иіліп, барқылдаңдар! <br />Балапандар айтқанды істеді; ал басқа үйректер бұларға қарап, былай деп жатты: <br />- Ал, міне, тағы да қаптады! Бұларсыз аз едік! Ана біреуі қандай сыйықсыз! Қандай ұнамсыз!<br />Бір үйрек жалмажан жетіп келді де, сұрықсыз балапанның мойнын қыршып алды. <br />- Тимеңдер оған! – деп ара түсті үйрек-шеше. - Ол сіздерге не істеп еді! <br />- Тиіспегені рас, бірақ ол сондай ірі де ерсі екен! – деді әлгі сотқар үйрек. – Оны жүндей түту керек!<br />- Сенің шібилерің сондай сүйкімді! – деді балағына қызыл қиық шүберек байланған үйрек әжей.- Бәрі де сондай жағымды, ана біреуінен басқасы... Сәтсіз шыққан! Өзін қайта жаратар ма еді!<br />- Ештеңесі де жоқ, құрметтім! – деп қарсыласты үйрек-шешей. – Ол сұрықсыз, бірақ ол қайырымды, жүзе де біледі, тіпті бәрінен де жақсы жүзеді. Меніңше, ол өскен сайын жақсарып, тұрқы кішірейеді. Ол жұмыртқада көбірек жатып қалғасын, осындай кейіптес болып қалған. – деді де ол ірі шібиін тұмсығымен сипап өтті. – Оның үстіне ол болашақ қораз, сондықтан оған әдемі болу қажетсіз. Өскен сайын ол ержетіп, өз жолын өзі-ақ тауып кетеді!<br />- Дегенмен, басқалары сондай сүйкімді-ақ! – деуін қоймады кәрі үйрек. – Жарайды, өз үйлеріңдей көріңдер, жем қараңдар, маған әкеліп берулеріңе де болады.<br />Үйрек-шешей балапандарымен құс қораны өз үйіндей сезіне бастады. Тек жұмыртқасынан кешігіп шыққан сұрықсыз бейшара шібиді үйрегі де, тауығы да шоқып, күлкіге айналдырумен болды. <br />- Мынау аса ірі ғой!- десті бәрі де, ал өзін әмірші санайтын тепкі тырнақты үнді қоразы кеменің жел үрген желкеніндей қомпайды да, сұрықсыз шібиге қопаңдап келіп, одырая қарап, қанатын қомдады; бар қаны айдарына шапшығандай, өрттей қызарып шыға келді. Бейшара балапан не істерін білмей, сүмірейді. Ол өзінің сұрықсыздығынан құс қорадағы барлық жұрттың күлкісі мен түрткісіне айналды.<br />Осылайша алғашқы күн өткенімен, бұдан арғы күндер оған тіпті ауыр болды.Оны бәрі қуғынға салды, тіпті ұяластары да оны жек көре:<br />- Сен секілді кемтарды мысық алып кетпейді екен! – деді.<br />Ал шешесі оларға қосылып: <br />- Көзіме көрінбесең екен! - деді.<br />Үйректер оны шоқып, тауық біткен шымшып, ал жемдеуші қыз аяғымен тебетін болды.<br />Бұл қорлыққа шыдамаған жексұрын шіби, алды да шарбақтан қарғып кетті! Одан қорыққан ұсақ - түйек құстар шоршып кетті.<br />«Олар мен сондай жексұрын болғасын шошып кетті!» - деп мұңайған бала үйрек, басы ауған жаққа кете барды. Ол жүгірген бетімен жабайы үйректер тұратын батпақтан бір шықты. Әбден қалжыраған ол жабырқаған күйі түні бойы осында болды.<br />Ертеңгісін ұяларынан ұшқан үйректер бейтаныс жолдасты көрді.<br /> - Сен кімсің? – деп сұрады олар, ал үйрек шіби жауаптан жалтарумен болды. – Сен қандай сұрықсыз едің! – десті жабайы үйректер. - Әй, бізге бәрібір, бірақ бізбен туыстасамын деп ойлама!<br />Бейшара! Ол туыс болуды қайдан ойласын! Тек оны қуғындамай, құрақты балшықта отыруға мұрсат беріп, шөлін қандыруға мүмкіндік берсе болғаны. Ол екі күнді батпақта өткізіп еді, үшінші күні екі жабайы қаз балапаны пайда болды.Олар жуырда ғана жұмыртқасынан шықса керек, өздерін сонша маңғаз ұстайды екен. <br />- Тыңда, тамыр! – десті олар. - Сен сондай сұрықсыз екенсің! Бізбен бірге ұшып, еркін құс болғың келе ме? Осыған таяу батпақта қайырымды жабайы бойжеткен қаздар тұрады. Олар: «Қаңқ,қаңқ!» деп сөйлейді. Сен өзің сұрықсыз болғасын, бәлкім жолың болар! <br />«Гүрс! Гүрс!» - етіп батпақ үсті жаңғырып кетті де, әлгі екі қаз балапан да қамыс ішіне оқ тиіп серейіп түсті; суға қанды бояу жайылды. «Гүрс! Гүрс!» - деп тағы дыбыс шықты, қамыс арасынан бір топ жабайы қаз дүр етіп аспанға көтерілді. Оқ жауып кетті. Аңшылар батпақты жан-жақтан қоршап тастаған; кейбіреуі батпақ үстіне төнген ағаш бұтағына шығып кетіпті. Ағаш біткенді көгілдір түтін басып кетті де, су бетіне тұтасып қалды. Батпақты аңшы иттері шылпылдатып кезіп кетті; қамыс біткен ырғалуда. Бейшара үйрек бала қорыққанынан басын қанатына тықпалады, қайда қараса да, көздері жанып ырсалаңдап, тілі салаңдаған ит келеді екен. Ол үйрекке жақындап, азуын біледі де, былш-былш етіп жөніне шауып кетті.<br />- Жаратқанға шүкір!- деп шөже үйрек. – Шүкір! Шүкір! Менің сұрықсыздығым сондай, ит те тістеуге жеркенеді!<br />Ол қамыс арасына жасырынды; оның үстін ала бытыралар гулеп ұшып, мылтық дауысы шығып жатты.<br />Атыс кешке қарай ғана саябырсыды, бірақ үйректің тырп етуге жүрегі дауаламады. Ол есін жинап, орнынан қозғалып, көгал мен атырапты аралап кеткенше, бірнеше сағат өтіп кетті. Соққан желдің күштілігі сондай, үйрек шөже орнынан зорға жылжыды. <br />Түнге қарай сұрықсыз үйрек жадау үйшікке келді. Үйшіктің титықтағаны сондай, қай жағына құлауын білмегендіктен амалсыз тұрғандай екен. Үйрек шөжені ұшырып кетердей дауыл өршелене соққасын, ол жерге жамбастай қалды.<br />Құйын төніп келді; бейшара балапан қайтсын? Бағы бар екен, ол бір топсасы сынып, қисая жабылған үйшік есігінің саңылауынан кіруді ойлады. Ол сөйтті.<br />Үйшікте мысығы мен тауығы бар кемпір тұрушы еді. Мысықты ол ұлына балайтын; ол арқасын иіп керіліп, пырылдай алатын және жүнінің жатысына қарсы тараса, ұшқын да шығаратын. Ал кішкене ғана қысқа аяқты тауықты Келтеаяқ деп атайтын; ол жаңылмастан күніге жұмыртқалағасын кемпір оны қызындай көрді. <br />Олар келімсекті ертеңгісін байқады; мысық пырылдап, тауық қытқыттай бастады. <br />- Не бар анда? – деп сұрады кемпір, айнала қарап үйрек шөжесін көрді де, көзі дұрыс көрмейтін ол үйінен адасқан семіз үйрек екен деп ойлады.<br />- Олжа деген осы! - деді кемпір. - Енді менде үйрек жұмыртқалайтын болды, егер бұл аталық болмаса. Не болса да сынап көрейік! <br />Сөйтіп, үйректі сынауға кірісті,бірақ ол үш апта өтсе де бір рет жұмыртқаламады. Отағасы мысық еді де, ал отанасы тауық болатын, олардың екеуі де: «Біз бір төбе, қалған дүние бір төбе!» дейтін. Олар өздерін дүниенің ең жақсы тең жартысына теңеді. Ал, үйректің бұл жөніндегі пікірі мүлдем басқаша еді.Тауық болса, оның бұл пиғылын жақтырмады.<br />- Сен жұмыртқалай аласың ба? – деп сұрады ол үйректен.<br />- Жоқ!<br />- Ендеше ауызыңды жап! Ал, мысық өз сұрағын былай қойды: <br />- Сен өз арқаңды бүге аласың ба, пырылдау мен мамығыңды ұшқындату қолыңнан келе ме?<br />- Жоқ!<br />- Ендеше ақылды жандардың қасында өз пікірің өзіңе.<br />Осылайша үйрек бір бұрышта сүмірейіп отыратын болды. Кенет оның есіне таза ауа мен күн сәулесі түсіп, жүзуге сонша ынтықты. Ол шыдай алмастан бұл тілегін тауыққа айтты. <br />- Саған не болған өзі?!- деді ол. – Еріккеннен ойыңа не болса сол келеді екен! Онан да жұмыртқа тап болмаса пырылда, бәлкім, есіргенің кетер!<br />- Шіркін, суда жүзгенге не жетсін! – деді шөже үйрек. – Ал, тұңғиыққа сүңгігенді айтсайшы! <br />- Жетер осы рахаттанғаның! – деді тауық. - Сен жынданғансың ба? Мысықтан сұра, одан ақылды жоқ, ол жүзуді ме, әлді сүңгуді ұната ма екен! Мен өзім жайында айтпай-ақ қояйын! Тіпті, дүниедегі ең ақылгөй, біздің қожайын кемпірден сұра! Қалай ойлайсың, ол жүзуге ме, әлді сүңгуге ме, құштар?<br />- Сіз мені түсінбей тұрсыз! – деді үйрек.<br />- Егер сені біз түсінбесек, кім түсінер екен! Сен немене, мені айтпағанда, мысық пен қожайын әжейден ақылдымын деп тұрсың ба? Есірме, одан да сен үшін бәрін қарастырған Жаратушыға алғыс жаудыр! Өзіңді паналатып, есіркеп отырған айналаңдағы қауымнан көп нәрсені үйренуіңе болады ғой, бірақ сен - топассың, сенімен сөйлесудің мәні жоқ! Шындығында, мен саған қайырым тілеймін, «Дос жылатып, дұшпан күлдіріп айтады» деген бар! Ең болмаса жұмыртқалауды болмаса пырылдауды не ұшқындатуды үйренсеңші! <br />- Меніңше, ең дұрысы - маған басым ауған жаққа кету! – деді үйрек балапан.<br />- Бар, жолың болсын! – деп жауап берді тауық.<br />Жексұрын шөже жолға шықты. Ол жүзсе де, сүңгісе де хайуан біткен бұрынғыша оның сұрықсыздығын жаратпады.<br />Күз түсті; ағаштардың жапырақтары сарғайып, күрең тарта бастады; жел оларды көтеріп алып, шыр айналдыратын болды; биіктеген сайын ауа салқындап, салмақтанған бұлттар мұзбұршақ пен қар себелейтін болды, ал шарбақ үстіне қонып алып, тамағына салқын тиген қарға қоймастан қарқылдайды. Қарр-рық! Суық туралы ойлаудың өзінен бойың салқындайды! Бейшара үйрекке ауыр күндер туды.<br />Бірде кешқұрым, күн шырайланып барып батты да, бұталардың арғы жағынан әлемет ірі құстардың тобыры көкке көтерілді; үйрек шөже мұндай кербез құстарды жұмыртқадан шыққалы көрмеген: түстері тегіс қардай аппақ, мойындары ұп-ұзын! Бұл аққулар тізбегі болатын. Олар таңғажайып дыбыс шығарып, керім қанаттарын құлаштай сермеп, көк теңіздің арғы жағына салқын тартқан шабындықты тастап жылы жаққа қарай ұшып бара жатты. Олар көктің төріне көтерілген сайын, үйрек байғұстың іші аласапыран күйге түсті. Ол су бетінде зырылдақ ойыншықтай шыр айнала жүзді, мойнын созып, бұл да қатты дауыстап оғаш қиқулады да, онысынан өзі шошып кетті. Ғажап құстар оның ойынан кетер емес, олар көз ұшынан көрінбей кеткенде, ол тұңғиыққа сүңгіді де, іші алай-дүлей болып қайта шықты. Үйрек шөже әлгі құстардың қалай аталатынын және қайда кеткенін білмесе де, оларды бұған дейін ешкімге бүлк етпеген сезіммен ұнатып қалды. Олардың сұлулығын қызғанған жоқ; оларға ұқсау оның ойына да келген жоқ; ол өзінің ең болмаса үйректерге жек көрінішті болмауына риза болар еді. Бейшара сұрықсыз шөже!<br />Ал қыс болса, қаһарына міне түсті. Үйрек шөжеге су қатпас үшін толассыз жүзуіне тура келді, бірақ түн сайын мұз қатпаған су беті тарыла түсті. Аяздың күшейгені сондай мұз қабаты жарыла бастады. Үйрек болса, шаршамастан табандары толастамады, ақырында әбден қажып, жүзуді қойды да, тұла бойын үсік шалды. <br />Таңертең ертелетіп, бір шаруа өтіп бара жатып, мұздағы бүрсиген балапанды көрді де, ағаш кебісімен мұзды ойып, үйрек шөжені үйіне әкеліп әйеліне берді. Ол балапанды жылытты. <br />Балалар мұны қызық көріп, ойнауға құмартты, бірақ әркімнен зәбір көріп қалған ол қорыққаннан ыршып түсіп, шелектегі сүтті төгіп жіберді. Әйел ойбай салып, қолын сермеді; одан үріккен шөже май толы шараға қойып кетті де, одан ұн салған бөшкеге түсті. Масқара, сондағы түрін көрсең! Әйел ойбайлаумен қолына көсеу алып, оның соңына түсті, балалар бір біріне соқтығысып, шиқылдай күліп мәз болысуда. Есіктің ашық болғаны қандай жақсы, үйрек алды да бұталардың арасына қойып кетті, жаңа жауған қарға түскен ол есін жия алмай ұзақ жатты.<br />Үйрек шөженің қыста көргенін баяндаса, сондай қайғылы оқиға болып шығар еді. Күн шығып, жер бетін қыздыра бастағанда, ол қамысы қаулаған батпақта жатқан-ды. Тырналар тыраулап, көктем де жетті-ау. <br />Есейген үйрек шөже қанатын қақты да ұша жөнелді; бұл жолы оның қанаттары ауамен үйкеліп шуылдады әрі бұрынғыдан гөрі мықтырақ еді. Ол есін жинап үлгерместен, үлкен баққа жолыға кетті. Алма ағаштарын гүл қаптапты; қош иісті сирен өзінің ұзын да жасыл бұтағын иреңдеген арықтың үстінен асыра иіп тұр. <br />Шіркін, көктемнің жұпар иісі аңқыған бұл маңда қандай жанға жайлы еді! Кенет тұтаса қаулаған қамыс арасынан үш бірдей аққу жүзіп шыға келді. Олардың жеңіл де жатық жүзгені сондай, су бетінде сырғанап келе жатқандай еді. Сұрықсыз шөже бұл әсем құстарды бұрыннан білетін,содан ба, оның бойын беймәлім мұң биледі.<br />«Қанеки, мен бұл кербез құстарға қарай ұшайын, бәлкім, олар менің сұрықсыз болғаным үшін өлтіріп тастар. Мейлі! Үйректер мен тауықтардың шоқуы мен құс қорадағы тәлкекті бастан кешіп, қыстағы суық пен аштық азабын тартқаннан, бұлардың мені өлтіріп тастағаны жақсы!»<br />Ол суға қонды да, бұны көріп ұмтылған сұлу аққуларға қарай қарсы жүзді. <br />- Өлтіріңдерші мені!- деп бейшара ажалды тосып, басын төмен салды, бірақ ол айнадай таза судан басқаны көрді. Ол өз бейнесін көрген еді, бірақ бұрынғыдай қошқыл сұры құсты емес, нағыз аққуды көрді! <br />Егер аққудың жұмыртқасынан шықсаң, үйректің ұясында дүниеге келу бәле емес екен ғой!<br />Ол өзінің соншама қайғы мен азап тартқанына риза еді, - өйткені, ол енді өзінің бақыты мен айналасындағы сұлулықтың құнын жақсырақ кәдірлейтін болды. Үлкен аққулар оны айнала жүзіп, тұмсықтарымен аймалады.<br />Баққа балақайлар жүгіріп келді; олар аққуларға нан қиқымын тастай бастап еді, олардың ең кішісі айқай салды: <br />- Жаңа, жаңа аққу!<br />Оны басқасы жалғастырды:<br />- Иә, анауысы жаңа ғой, жаңа! – қуанғаннан қолдарын шапаттап, секіре жөнелді; әке-шешелеріне жүгіріп барып, қайта оралып, тағы да нан қиқымы мен тәтті нан тастады. Бәрі де жаңа аққудың басқасынан сұлуырақ екенін айтумен болды. Сондай кішкентай, сүйкімді-ақ! Естияр аққулар да оған бастарын июмен болды. Ал ол болса, неге екенін өзі де білместен, ұялғаннан басын қанатына жасырды. Ол тым бақытты сезінді, бірақ тәкәпәрсымады – оның жайсаң жаны өркөкірек емес еді, - ол өзін жұрттың жек көріп, қудалағанын ұмытар емес. Енді жұрт оған ғажап құстардың ішіндегі ең ғажайыбы дейтін болды! Сирен ағаш судағы бұған өзінің жұпар бұтақтарын иді, күн сәулесін септі... Оның сымбатты мойны созылып, қомдаған қанаты шулап, кеудесінен шабытты дыбыс лықсыды:<br />- Жексұрын үйрек шөже кезімде, мен мұндай бақытты армандай алар ма едім!ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-23729537220234067592008-03-04T21:52:00.000-08:002008-03-04T21:55:33.122-08:00Қазақтар Өріске қалай басып кірді<strong>Серик МАЛЕЕВ</strong><br /><br />Тарих оқулықтарын тағы да қайта жазуға тура келер. Әсіресе, Бату хан бастап, кәзіргі моңғолдардың ата-бабасы Өріске (Русь) басып кіргендігі жөніндегі бөлігі. Өйткені, бұл басып кіруге моңғол дегеннің қатысының жоқтығынан. Бұл - кәзірде ешбір дауы жоқ, ғылыми дәлелді дәйек. <br />Алайда, мұндай уәждің болуы неліктен орын алды? Себебі, Бату қолының басында тұрған найман тайпасы моңғолдық болып есептелді. Осыған сәйкес қорытулар да қоздады. Бұлайша қоздату, ерте ме, кеш пе, әйтеуір, орын алуға тиісті жайт жарқ еткенше ғана жүрді. Ақыры, моңғолтанушы-оқымыстылар алдына бұл тайпаның ежелгі түркілік бабақазақтық тегі жөніндегі бұлтартпастай дәйекті жайып салынған еді. Бұдан былай, дәлірегін айтақ, 2001 жылдан бастап, найман, қоңырат, меркіт түрік тайпаларына жатқызылды. Ал, шын мәнінде Шыңғысханның өзі шыққан қиятты қосқанда төрт тайпа 1206 жылғы құрылтайда өз қаһандарын таңдаған еді. <br />Одан әрі не болғаны белгілі. Шыңғысхан қолы Қытайды, Қорезмді, Иранды жаулап алып, әлемдегі енапат империяны құрды. Одан әрі ұлы қолбасшының немересі Батудың қол астына біріккен қазақ тайпалары: найман, керей, қоңырат, меркіт, арғын, жалайыр, қыпшақ, дулат, алшын, ошақты, ысты, шапырашты, барлас, татарлардың қолдауымен Өрісті(Русь) жаулауға бет алды. Сондықтан да Батудың Өріске жорығын орыс жеріне басып кірген моңғолдық емес, қазақ-татар басқыны деп өз атымен атаған дұрыс.Егер шындықтың соңына түскіміз келсе, әрине.<br />Өзімізден қосарымыз, ол кезде орыстар өз тарихына сәйкес алсақ, бірімен бірі қырылысып жататын. Сондықтан да православ шіркеуіне сүйенген әрі католиктік Папаның қолдауымен бір бірімен ырғасқан, өзара қарсы одақтас орыс кінәздерінің қолдарын оп-оңай ғана талқандап, біртұтас орыс мемлекеттігінің негізін ұзақ ғасырларға бекітіп берді.<br /> Бірақ мұны бәріміз де білеміз. Мәселе басқада: әлгі жаңа ілім негізінде моңғолтанушылар өз ұстанымдарын қалай қорғауда? Олар кәзір найман, қоңырат және меркіттердің көне қазақ тайпалары екендігі жөніндегі бұлтартпастай дерек пен дәйектің қыспағында қалып отыр емес пе? Енді олар Шыңғысхан шыққан қият руының моңғол екендігін қасарысқан түрде бекіте түсумен әуре болуда. <br />Әрине, оларды бір жағынан түсінуге болады. Өйткені, бұл - олардың бүгінгі қорғанатын жалғыз қалқаны. Тірек бекінісі. Бұл - олардың ғылыми абыройдан жұрдай болса да, барын салып қорғануға көшкен шебі. <br />Алайда, моңғолтанушылардың қорғанысы барлық тігіс бойынша сөгіле түсуде. Ол бейшараларды майданда да, тылда да талқандауда. Барлық жағынан боршалауда. Бейне бір алдымызда бас шабуыл тұрғандай секілденеді. Олардың маңдайын қасқайтып тұрып соққылауда. Моңғолтанушыларға мынадай сұрақ қойылуда: – «Егер қытай жылнамаларына сенсек, Шыңғысханның жорығына неге бір де бір моңғол емес, кілең түрік тайпалары қатысқан? – Олар болса, партизан секілді үнсіз. Неліктен – түріктік мемлекеттік құрылым орын алған? Шыңғысхан түріктерді ғана барша қолдауға алады, ал тарихта неге моңғолдар турасында ештеңе жоқ? – Моңғолтанушылар болса, тағы үнсіз. Сол кезде бүгінгі халха-моңғолдардың арғы бабалары секілді Бұғы анаға табынбай, Шыңғысхан моңғол болса, өгей түріктің Тәңіріне табынған. – Неліктен? – деп құмартушылар тағы мазалайды. Моңғолтанушылар тарапынан тағы да көрдегідей тыныштық орнаған. Дәл солай. Мен қателеспеппін. Естеріңізде ме, ежелгі түріктік Тәңірге қатысты «ұлтшылдық» ұранның бар екені: «Ей, түрік билері! Көк айналып Жерге түскенше, Жер қақ айырылып, жоқ болғанша, естеріңде болсын, түрік ұлысы, түрік мемлекеті, түрік шаңырағы жоғалмас. Қанымыз өзен болып тасыса да, сүйегіміз тау болып үйілсе де, тізе бүкпеңдер! Ей, түрік ұлысы, осыны есіңде ұста, мадақ тұт!» <br />Әлгі сауалдарға жауап бермесе де, олар, моңғолтанушлар, бірдеңені бықсытып ойнағысы келеді. Өздеріне ғана мәлім карта ойыны. Оларға мынаны: <br />– Ежелгі «Оғызнама» жырының жазбасында, белгілі ресейлік шуаштекті оқымысты Бичуриннің біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда делінетін ежелгітүріктік Қият руы туралы мынадай аңыз бар: «Рубасы аса мерген садақшы болған, ол қиялап атса да, нысанаға дәл тигізеді екен. Сондықтан да рубасы Қият деген лақап атқа ие болған.» айтса, біздің моңғолтанушылар былайша дүрсе қоя береді:<br />– Бұл - жалған нәрсе. Шыңғысханды түріктерге жатқызу үшін жасалған айла-шарғы. <br />Мәссаған?! Жалған нәрсе?! Енді жүздеген жылдар кейін болмақшы оқиғаны біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда жазылған жылнама алдын ала бұрмалап жазып қойғаны ғой!!! Ал, саған керек болса! Міне, кеңестік дәйек деген! <br />Айтпақшы, тағы да біреулер үшін жағымсыз бір тарихи шынайы жайт бар. Мәселен, ХХ ғасырдың басына дейін, дәлірек айтқанда, 1921 жылға дейін кәзіргі Моңғолия аумағы неліктен Түркістан аталған? <br />Демек, о бастан бұл аумақ көшпелі түріктердің жері болған да, XIII ғасырда олар Шыңғысханмен бірге кәзіргі қазақ жеріне, өздері құрған империяның қақ ортасы ретінде орын ауыстыруға мәжбүр болған, жауланған енапат аумақты басқаруға қолайлы болуы үшін. Бұл енді қыйсынға әбден келетін нәрсе. <br />Бұл даудағы біздің соңғы дәйегімізді келтірейік. Кеңестік мектептің моңғолтанушылары Шыңғысханның моңғолдық тамырын іздей жүріп, «Моңғолдардың құпия шежіресінің» орысша аудармасына сілтеме жасауға әуес. Ал, бұл аударманың КСРОның сол кездегі жалғыз одақтасы болған Моңғол халық республикасының жиырма жылдығына Сталин жолдастың жарлығы бойынша, тарихшы С.А.Козиннің қолымен тәржімаланғаны ескерілмейді. Сондықтан да, онда бұрмаламдар жеткілікті. Ал, моңғол тарихшыларының өздері «Моңғолдардың құпия шежіресі» мәтінін түпнұсқадан емес, кәзіргі тілдеріне бұрмаланған орыс нұсқасын алады да, ауытқыған мәтінге өздерінің тазартпаларын қосқылайды. Бұған дәлелдер қазақстандық белгілі тарихшы әрі жазушы Қалибек Данияровтың кітабында келтірілген. <br />Тіпті, мұның КСРОны өзге әлемнен бөлген темір перде кезеңіне қатысты екенін ұмытпағанымыз абзал. Ол кезде тарих Сталинше айтқанда, «өткен шаққа бағытталған саясат» болғаны рас болатын. Бұл жағдайда да кеңес өкіметі, ресейлік самодержавие секілді далалықтарға олардың аңызға айналған шежіресін жасыруға мүдделі еді. <br />Ал, енді перде жойылған жоқ па? Бүгін де тарихшы Қалибек Данияровтың қыруар еңбегіне сәйкес қазақтілді және орыстілді оқырмандар ортасы «Шыңғысханның батырлық жырын» түпнұсқадан оқуға мүмкіндік алды. Ежелгі жылнаманың түпнұсқасы дәл осылай аталған. (көрдіңіз бе, кеңестік мектептің моңғолтанушылары әуелгі көздеректің атауына дейін адам танымастай еткен). Бұл жерде де, ежелгі моңғолдық жазбадан «Шыңғысханның батырлық жырын» латыншаға мүлтіксіз түрде аударма жасаған батыстық ғалымдарға риза болмау мүмкін емес. <br />Бізді енді тағы бір таңқаларлық ашылым күтіп тұр. Данияровтың «Қазақстанның жаңа тарихы туралы» кітабында «Шыңғысханның батырлық жырынан» латынша қарыппен үзінді келтіріліпті: <br />– Erte udur – ece jeeinjisun okin-o<br />Onketen; ulus ulu temecet<br />Qasar qoa okid-i<br />Qaqan boluqsan – a taho<br />Qasaq terken – tur unoiju<br />Qara buura kolkeji<br />Qataralsu otcu<br />Qatun saulumu ba<br />Ulus irken ulu te temecet ba<br />Onke sait Okid-iyen ockeju<br />Olijke tai terken-tur unouliu<br />Ole buura kolkeju<br />Euskeju otcu<br />Undur saurin-tur<br />Orecle etet sauqui ba<br />Erfenece Kunqirat irket. <br />Көз алдымызда «Шыңғысханның батырлық жырынан» келтірілген, Есугеймен келісу үстіндегі Бөртенің әкесінің кішкене Теміршінге өз қызын беруге дайын екендігін айтқан әңгімесінен үзік қана. Жырдың пайда болуынан кейін сандаған ғасырлар өтсе де, тіл өзгерсе де, көптеген сөздер сол күйінде жылы ұшырасады. Қалибек Данияров келтірген кейбір сөздерді көрейік: <br />– Qacar – ғасыр; Qatun – қатын; Okid-i – оқыйды; Qaqan – қаған; Boluqsan – болсаң; Kunqirat – қоңырат; Qasaq terken tyr – қазақ төркін тұр; Erfenece kunqirat irken – ертеңнен қоңырат еркін. <br />Ежелгі моңғол тілі осындай болған ба? Бұл, өзіміздің нағыз ет жақынымыз – ғасырлар түкпірінен сол күйінде бұзылмастан жеткен қазақ тілі емей немене! <br />Шыңғысханның туыстары, әйелдері, батырлары мен нойондарының есімдері барынша қазақша айтылуы енді түсінікті болды. Егер Шыңғысхан мен оның айналасы тек қана осы тілде сөйлессе, басқаша болуы мүмкін емес еді. <br />Сонда, Шыңғысхан өз айналасына ылғый қазақ тайпаларын шоғырландырып, қазақ мемлекеттігін құрып, қазақ Тәңіріне сыйынып, қазақ әйелдеріне үйленіп, қазақша сөйлеп, өзінен кейін қазақша жырланатын «Шыңғысханның батырлық жырын» қалдырса – оның қазақ болмай, кім болғаны? Жоқ! Дұрыс айтасың! Дәл солай – моңғол болғаны...<br />«Как казахи вторглись на Русь,<br />или Об альтернативной истории, ставшей отныне безальтернативной», <br />№ 2 (367) от 21.01.2008 «МЕГОПОЛИС»<br />Орысшадан қотарған – С.ӘбдірешұлыELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-46814285485352473952008-02-05T20:29:00.000-08:002008-02-05T20:41:12.968-08:00 БҰЛБҰЛХ.Андерсен<br />Ертегі<br /><br />Қытайда ол кезде әмірші де, оның бағыныштылары да– қытайлар еді. Бұл оқиға ертеде болыпты. Сондықтан да ұмытылмай тұрып, оны тыңдап алған мақұл! Ол кезде дүниеде қытай әміршісінен басқа жақсы сарай болмаған еді; ол түгелдей қымбат кәрленнен салынған екен, бірақ уатылғыш болғандықтан, оған тиіп кетудің өзі қатерлі еді. Бақта таңғажайып гүлдер өсті; олардың ішіндегі ең көрнектісіне күміс қоңыраушалар байланды да, гүл маңынан өткен жан қарамай өтпес үшін олар ылғи да сыңғырлап тұрды. Қалай қитұрқы ойлап табылған десеңші! Бақтың үлкендігі сондай, бағбанның өзі оның шетіне жеткен емес. Бұл бақтан ну тоғайға қалай тап болғаныңды білмес едің; жалтыраған терең көлдер көк теңізге ұласып жатты. Кемелер өтетін су жолына төне өскен ағаштардың бұтақтарында сайраған бұлбұлды тыңдаған адам қайғысын да ұмытып кететін; тіпті, кедейліктен титықтаған бейшара балықшы да елтіп тыңдайтын. «Қандай керемет еді!» - деген сөз балықшының ауызынан еріксіз шығып кететін де, ол бұлбұлды жайына қойып, өз ісіне кірісетін де, келесі түнде тағы да елти тыңдап: «Қандай керемет еді!» деп бас шайқайтын. <br />Әміршінің астанасына дүниенің түкпір-түкпірінен саяхатшылар келіп жатты; олардың бәрі де ғажайып сарай мен баққа қайран қалып, ал, бұлбұлдың сайрағанын тыңдап: «Мынау бәрінен де ғажайып!» десті.<br />Елдеріне қайтқан саяхатшылар көргендерін таңдана әңгімелейтін; оқымыстылар да астананы суреттей жазып, әміршінің сарайы мен саябағын ұмытпайтын, ал бұлбұл жайында арнайы әңгімелеп, оны ғажаптың ғажабы санады; көк теңіздің жағасындағы тоғайда тұратын әлгі сандуғашқа ақындар керім өлең арнайтын. <br />Өлең басылған кітаптар дүниенің төрт бұрышына тарап жатты; сол кітаптардың біршамасы әміршінің назарына ілікті. Ол өзінің алтын тағында отырып, кітапты оқығанда мезет сайын басын изеп есі шықты– оған өзінің астанасы мен сарайын, бағын мақтау сондай жақты. «Бірақ, бұлбұл бәрінен де ғажайып екен!» – деген тұжырым болды кітапта. <br />- Не дейді? – деп таңырқады әмірші. - Бұлбұлы несі? Мен оны неге білмеймін! Менің елімдегі жеке бағымдағы таңғажайып құс туралы ештеңе естімеппін! Ол жайында біреудің кітабынан оқу сұмдық қой! <br />Ол жалма-жан өзінің ең жақын нөкерін шақырып алды; мансабы төмен бұ кісі өзімен сөйлесуге батылы барған біреуге болмаса әлдене сұрай қалған жанға, маңғаздана қалып: «Ыһы!» дей салатын, ал, бұнысынан бірдеңе ажыратып көр! <br />- Біздің бағымызда таңғажайып бұлбұл бар көрінеді. Оны жұрт менің байтақ елімнің басты көрнегі дейді екен! – деді де әмірші. – Ол жөнінде маған неге ештеңе айтпағансың? – деп сұрады. <br />- Мен, тіпті, ол жайында білген емеспін! – деп басын ала қашты басты нөкері. – Ол бұлбұлдың ешуақытта сарайға қатысы болған емес!<br /> - Мен оның бүгін кешкісін осында болып, менің алдымда сайрауын қалаймын!- деді әмірші.- Ол туралы бүкіл әлем біледі, ал мен өзім білмеймін, не масқара!<br />- Ондай құс жөнінде естісем бұйырмасын, тақсыр! – деуін қоймады бас нөкер. – Бірақ мен оны табайын! <br />Әрине, уәде беру оңай! Қайдан табар екен, тағы құсты? <br />Бас нөкер баспалдақтан жоғары төмен жүгіріп, сарайдың барлық бөлмесі мен дәлізін шарласа да, кездескен ешбір жан бұлбұл туралы ештеңе естімеген болып шықты. Амалы құрыған бас нөкер әміршіге жүгіріп келіп, бұлбұл туралы кітап басушылар ойлап шығарған болар деді.<br /> - Мәртебелі тақсыр, кітапта жазылғанның бәріне сене беруге болмайды: оның бәрі әншейін ертегі, адамды арбайтын көзбояушылық!<br /> - Бірақ, бұл кітапты маған Жапонияның құдіретті әміршісі арнайы жіберген, мұнда жалғандық болуы мүмкін емес! Мен бұлбұлдың сайрауын тыңдағым келеді, сенің былшылыңды емес! Мен оған деген марқабатымды жасырмаймын! Егер ол дер кезінде мұнда болмаса, мен кешкі астан соң сарай қызметшілерінің бәрінің қарындарына дүре соқтырам! <br />- Ләббай!- деді де бас нөкер тағы да баспалдақпен жоғары-төмен зыр жүгіріп, сарайдың бар бөлмесі мен дәліздерін шарлады; онымен бірге сарайдағы бар игі жақсылар жүгірісті,- ешкім де қарынына дүре соқтырғысы келмеді. Бәрі де бүкіл әлем білетін, ал сарайда ешкім білмейтін бұлбұлды ойлап бас қатырды. <br />Ақырында асханадан бір бейшара қызбала табылды да былай деді:<br /> - Бұлбұл дейсіздер ме! Мен оны білем. Қалай ғажап сайрайды десеңдерші! Мен ылғи да кешкісін кедей шешеме астың қалдығын апарушы едім. Анам теңіздің тап жағасында тұрады, қайтарда мен тоғайда отырып, тынығам, сонда ылғи да бұлбұлдың сайрауын тыңдаймын! Көздерімнен жас парлап, анам аялағандай жаным жадырап қалады!.. <br />- Ыдыс жуушы! - деді бас нөкер. – Егер сен бізге бұлбұлды тауып берсең, мен сенің қызметіңді жоғарлатып, әміршінің тамақтануын қараушы етемін! Бұлбұл бүгін кешке сарайға шақырылды! <br />Бәрі жабылып бұлбұл сайрайтын тоғайға аттанды; тоғайға сарай қызметшілерінің жартысына жуығы кетті. Жүріп келеді, жүріп келеді, кенет, сиырдың ыңырсығаны естілді.<br />- Міне! – деді жас қызметшілер. – Тап сол! Күші қандай еді, өзінің! Мынадай ыңырсу жұдырықтай жаратындыға тән болғаны ма! Бірақ біз мұндай дыбысты бұрын да естіген секілдіміз!<br /> - Бұл ыңырсыған сиыр ғой! – деді қызбала. – Бізге әлі бірталай жүру керек.<br /> Тоғанға келгенде бақалар бақылдады.<br />- Ғажап дыбыс! - деді сарай тақуасы. – Мен бұлбұлды естіп тұрмын! Біздің ғибадатханадағы қоңырау дыбысынан аумайды екен!<br /> - Жоқ, бұл бақалардың дауысы! – деді қызбала. – Міне, тыңдаңдар, бұлбұлдың нақ өзі! – деді де ол бұтаққа қонған кішкене ғана сұрғылт құсты нұсқады.<br /> - Рас сол ма! – сеніңкіремеді бас нөкер. – Бұлбұлдың мұндай екенін кім білген! Түрінде ешбір ғажаптық жоқ қой! Ол шынында да, соншама сарай маңғаздарының алдында жұпыны көрінді.<br /> - Бұлбұлтай! – деп айқайлап жіберді қызбала. – Біздің қайырымды әміршіміз сенің дауысыңды естігісі келеді!<br />- Өте қуаныштымын! – деп сайрағанда, дауысы керемет шықты.<br /> - Шыны қоңыраудың сыңғырындай секілді екен! – деді бас нөкер. – Қараңдар, мына бір титтей кеңірдектің сайрауын! Мұны бұрын қалай естімегенбіз! Бұл сарайдың сәні болатын болды! <br />- Әміршіге арнап тағы да шырқайын ба? – деді бұлбұл. Ол осында әміршінің өзі де тұр деп ойлады.<br />- Теңдессіз бұлбұлтай! – деді бас нөкер. – Маған сонша маңызды тапсырма беріліп, сені бүгінгі кеште болатын мерекеге әмірші сарайына шақыра келдім. Сенің әміршімізді таң-тамаша қалдыратыныңа менің күмәнім жоқ! <br />- Менің әнімді ну тоғайда тыңдаған әлдеқайда жағымды! – деді бұлбұл, бірақ ол әміршінің сарайға келуін қалайтынын біліп, баруға қуана келісті.<br />Сарайда мерекеге қызу әзірлік жүріп жатты. Сарайдың едені де, қабырғасы да кәрлен болғандықтан, оған мыңдаған алтын жылтырақтар шағылысады; дәлізге қазқатар етіп күміс қоңыраулы керемет гүлдер қойылған, олар жүгіріскен қызметшілердің лебінен сыңғырлап, адам дауысын естіртер емес. Әмірші отырған кең залдың ортасында бұлбұлға арналып, алтын сырық қадалған. Сарай қызметшілерінің құрамы толық жиналды; босағаға ыдыс жуушы қызбаланың да тұруына рұқсат етілді, - енді ол сарай аспазы болып тағайындалған болатын. Киімдері жайнаған кілең жақсылар мен жайсаңдар өнеріне әміршіні риза еткен жұдырықтай сұрғылт құстан көз алмады. <br />Бұлбұлдың тамаша сайрағаны сондай, әміршінің көзінен жас парлап, бетін шылады. Бұлбұл онан сайын шырқады; оның сайрауы жүректі шымырлатты. Аса риза болған әмірші бұлбұлдың мойнына алтын кебіс ілетінін жария етті. Бірақ бұлбұл сыйлықтан бас тартып, құрметке онсыз да риза екенін жеткізді. <br />- Мен ризашылықтан әміршінің көзінен шыққан жасты көрдім, одан артық маған марапат керек емес! Әміршінің көз жасында ұлы күш бар! Жаратқан көріп тұр ғой – мен асыра марапатталдым!<br />Ол керемет дауысымен тағы да шырқай жөнелді.<br /> - Қандай қылымсу! – деді сарай бикештері, - мұның мәнін олардан артық білер ешкім жоқ еді, бикештер біреумен сөйлескенде бұлбұлша сыңғырлау үшін ұрттарына су толтырып алатын болды, су бүлкілдеп дауысты өзгертеді. Бұлбұлға, тіпті, қызметшілер де ризалықтарын жасырмады: өйткені, сарайдағы осы топтың көңілін табу қиын еді. Сөйтіп, бұлбұл ешкім жетпеген жетістікке жетті.<br />Бұлбұлға арнайы бөлме бөлініп, оны сарайға алып, оған күндіз екі рет, түнде бір рет он екі қызметшімен бірге баққа серуендеуге рұқсат етілді; қызметшінің әрқайсысы бұлбұлдың аяғына байланған жібек таспаны ұстап жүрді. Мұндай серуеннен барлығы да рахаттанды! <br />Әнші құс жайында бүкіл қала гуледі, егер көшеде екі таныс кездесе қалса, біреуі «бұл» десе, екіншісі оған қоса тағы «бұл» деп, олар сөйтіп, бірін бірі оңай ұғысатын болды. <br />Ұсақ-түйек сатушы саудагер өзінің он бір баласының әншіліктері болмаса да, есімдерін бұлбұлдың құрметіне қатыстыра қойыпты.<br />Бірде әміршіге «Бұлбұл» деген жазуы бар үлкен қоржын әкелді.<br />- Міне, біздің әйгілі құсымыз туралы тағы бір жаңа кітап шығыпты, - деді әмірші.<br />Бірақ бұл кітап емес, әзілді әрекет еді: қорапта жандыдан аумайтын жасанды бұлбұл жатты, үстіне гауһар, маржан, лағыл тастар себіліпті. Әлгі құсты алып қоттап жіберіп еді, алтынмен аптап, күміспен қапталған құйрығын бұлғаңдатып, нағыз бұлбұлдың бір әуенін алды да шырқай жөнелді. Жасанды құстың мойнындағы таспаға «қытай әміршісінің бұлбұлымен салыстырғанда, жапон әміршісінің бұлбұлы аянышты» деп жазылыпты.<br />- Қандай керемет! – десті де сарай маңындағылар, құсты әкелген жапон әміршісінің шабарманына «әміршінің бұлбұлмен төтенше қамтушысы» деген атақ берісті. <br />- Енді екі бұлбұл қосылып шырқасын да екілік құрсын!<br />Бірақ бұл пиғыл іске аспады: нағыз бұлбұл өзінше шырқады да, ал жасандының бұрамалы шырылдақ аспаптан айырмасы болмады. <br />- Бұл оның кемшілігі емес! – деп өзеуреді ән баптаушы. – Ол менің тәсілімді бұзбастан, әуеннің бабын сол күйінде орындап тұр.<br /> Жасанды бұлбұлдың өзін шырқатты. Ол нағыз бұлбұлдан қалыспады, бірақ қымбат тастары жарқылдап әшекейі асып түсті!<br />Жасанды бұлбұл бір әнді отыз үш рет қайталаса да шаршамады. Тыңдармандар әлі де тыңдай берер еді, бірақ әмірші енді жанды бұлбұлды тыңдауды бұйырды. Бірақ ол сарайда жоқ болып шықты. Ашық терезеден ұшып шығып, тоғайға тартып тұрғанын ешкім де байқамай қалған еді. <br />- Оған не болды, мұнысы несі! – деп абыржыды әмірші, ал қызметші біткен бұлбұлды қайырым білмес қайырсыз екен десті.<br />- Қолымызда жақсы құс бар, несіне сасамыз! – деді де, жансыз бұлбұлға отыз төртінші рет бір әнді қайталатты. <br />Бірақ, әлгі әуенді ешқайсысы есіне сақтай алмады, әуен сондай ауыр еді. Ән баптаушы жасанды құстың тек қана әшекейімен емес, нағыз бұлбұлдан ішкі қасиетімен де асып түсетінін айтып, мақтауын жетістірді.<br />- Ал, жанды бұлбұлды алсақ, мәртебелім және қайырымды мырзалар, оның алдын ала не шырқайтынын біліп болмайсың, жасанды бұлбұлдың жайы белгілі ғой! Тіпті, жасандының өнерін талдауға және оны қақыратып ішкі құрылымын да көрсетуге, әрі оның адам ақыл-ойының жемісі екенін әйгілеуге болады!<br />- Мен солай ойлаймын! - деген пікірді әрбір қатысушы мақұлдап жатты да, ән баптаушы жасанды бұлбұлды келесі жұмада бұқараға көрсетуге рұқсат алды.<br />- Бұқара да оны тыңдап, бағасын берсін! – деді әмірші.<br />Бұқара жасанды құстың дауысын тыңдап, қытай шайына елтігендей болды. Шаттанған қарапайым жұрт жабылып, қытайша «О!» деп, бас бармақтарын көтеріп, ризалықтан бастарын изеді. <br />Ал, нағыз бұлбұлды тыңдап қалған кедей балықшылар былай деп жатты:<br />- Бұлбұлға ұқсағанымен, әуенге бірдеңе бәрібір жетіспей тұр!Не жетпейтінін өзіміз де білмейміз!<br />Жанды бұлбұлды мемлекет аумағынан аласталған құс ретінде жария етілді.<br />Жасанды бұлбұл әмірші төсегінің қасынан жібек тысты жастық үстінен орын алды. Оның айналасына асыл бұйымдардан ағыл-тегіл шашу шашылды. Оны енді «әміршінің түнгі үстеліндегі сол жақ басты шырқаушысы» деп атады. - әмірші оны өзінің жүрек жақ тұсына жайғастырды. Ән баптаушы болса, жансыз бұлбұлдың өнері туралы қытайдың оқымыстыларының пікірін жинап, небір ес тандырар әсем сөздермен әспеттеп жиырма бес том кітап жаздырды.<br />Алайда, сарай маңындағылар оның көңілі үшін оқып шығып, амалсыз түсіндік деп салқын ғана мақұлдап шықты, әйтпесе, оларды топас ретінде кінәлап, қарындарына дүре соғар еді.<br />Осылайша бір жыл өтті; әмірші өзінің сарай қызметшілерімен бірге, тіпті бұқараға дейін жасанды бұлбұл әуенінің әрбір нотасына дейін жатқа айтатын болды, енді олар құсқа қосыла шырқайтын болғасын оның әнін барған сайын ұнатты. Көше кезген балақайларға дейін: «Шиқ-шиқ-шиқ! Шоқ-шоқ-шоқ!» деп шуласатын болды. Әмірші де солай әнге басты.Оның қай жері керемет екенінде ешкімнің де шаруасы болмады.<br />Бірақ бір күні төсекте жатқан әміршіге сайрап тұрған жасанды құстың ішінде әлдене ыжылдап-быжылдап, әлдебір дөңгелек шыр айналды да, әуен шорт үзілді.<br />Әмірші ұшып тұрып, дереу емшіге адам жүгіртті, бірақ ол жансызға не істесін! Сағатшыны шақыртты, ол да шұқылап-шұқылап ілекерлеп жөндеді де, оны абайлап ұстау керектігін жеткізді: қырықаяқ дөңгелегінің тістері желінгенін, ал жаңа қырықаяқ салу мүмкін еместігін айтты. Бұл бір сұмдық болды! Енді жасанды шырқауықты жылына бір рет қоттау мүмкін еді. Бұл ауыр жағдай болды, ән баптаушы қысқа да нұсқа сөзбен құстың жаман жасалмағанын жеткізді. Солай болса, солай шығар. <br />Бес жыл өткен соң, ел қайғыға тап болды: әміршіні бәрі де құрметтейтін, ол болса өлім халында жатты. Болашақ жаңа әміршіні жария етсе де, халық топ-тобымен бас нөкерден қарт әміршінің халын сұраумен болды. <br />Ол болса - «Ыһы!» - деп басын қиқаң еткізетін еді.<br />Қарт әмірші өзінің ғажайып төсегінде қаны қашып, денесі мұздап жатты; сарай маңындағылардың бәрі оны өлдіге санап, жаңа әміршіге жағуға тырысты. Қызметші еркектер әрі-бері жүгірісіп, қауесет тасумен болса, қызметші әйелдер уақытты шай сораптап өсек соғумен өткізді. Бөлме мен дәліз біткенге аяқ дыбысы естілмес үшін кілем төселгендіктен, сарайда өлі тыныштық орнаған. Алайда, әмірші әлі көз жұмбаған еді, алтынмен апталып, күміспен күптелген құс төсекте ол қаны қашып сұлқ жатқан-ды. Ашық терезеден әлсіз әмірші мен бұзық жасанды құсқа толған ай сығалайды. Бейшара әмірші кеудесінде біреу отырғандай тынысы тарылып жатыр. Көзін ашып еді, кеудесіндегі Ажал екенін көрді. Ол басына әміршінің тәжін киіпті, бір қолына оның алтын қылышын, екінші қолына оның әсем кестеленген байрағын ұстапты. Мақпал шапанының қыртысынан алуан түрлі оғаш әлпеттер сығалады: біреуі жексұрын, енді бірі сүйкімді. Бұл Ажалдың әмірімен сүйретіліп шыққан әміршінің өміріндегі атқарған зұлым және қайырымды істері еді.<br /> - Мынау есіңде ме? – деп олар кезек пе кезек сыбырлады. – Анау ше? – деп олар бірінен соң бірі жарыса әңгімелегенде, әміршінің маңдайынан салқын тер шыпылдады.<br />- Мен білмеймін, - деп беріспеді әмірші. - Әуен керек, әуен! Үлкен қытай дауылпаздарын тартыңдар! Мен мыналардың әңгімесін естігім келмейді.<br />Бірақ,аналар оған тоқтайтын емес, ал, Ажал болса, қытайға тән әдетпен басын шұлғумен болды.<br />- Әуен керек, ойбай әуен! – айқай салды әмірші. – Ең болмаса сен шырқашы, қайырымды алтын құсым! Мен сені алтынмен аптап, күміспен күптеп ем ғой, мен сенің мойныңа алтын кебісті ілдім, шырқасаң нетті! <br />Бірақ құстан дыбыс шықпады – оны қоттамағасын, ол шырқай алмас еді. Ажал әміршіге үлкен үңірейген көз ұясымен қарай берді. Бөлмеде құлаққа ұрған танадай тыныштық орнаған. <br />Кенет терезенің арғы жағынан таңғажайып әуен естілді. Бұл әміршінің сырқат екенін естіп, көңілін сергіту үшін келген жанды бұлбұл еді. Ол шырқаған сайын әміршінің бетіне қан жүгіре бастады; Ажалдың өзі еріксіз тыңдап қалды да: «Шырқа, шырқай түс, бұлбұлтай!» – деді.<br />- Ал, сен маған әнім үшін алтын сапты қылышты бересің бе? Әсем кестеленген байрақты ше? Тәжді ше? – деп Ажалдан сұрағыштай берді.<br />Ал Ажал болса, амалсыздан бұлбұл сайраған сайын асыл бұйымдарды бірінен соң бірін бере берді. Міне, ол тірілердің өлгендерді жоқтап, тамған көз жасынан айналасына ақ раушан шешек атқан, шөбі жайқалған тымтырыс мола туралы сайрады… Кенет Ажал өзінің бағын аңсап кетті де, аппақ салқын тұманға айналып, терезеден шығып ғайып болды.<br />- Рахмет, рахмет, саған қайырымды сандуғаш! – деді әмірші. – Сен менің есімдесің! Мен сені елден қуған едім, сен менің төсегімнен сұмдық елестерді, тіпті, Ажалдың өзін қудың! Сені немен риза етсем екен!<br />- Сен мені мәңгіге риза еттің! – деді бұлбұл. – Мен сайрағалы сенің жанарыңнан алғаш рет көз жасын көрдім, - мен мұны ешқашан ұмытпаспын! Көз жасы - әнші үшін баға жетпес марапат. Енді ұйықта да, сауығып, сергіп оян! Мен сені әніммен әлдилейін! <br />Әмірші сергек те рахат ұйқыға шомды.<br />Ол ұйқысынан оянғанда, күн нұрын төгіп тұрды. Қызметшілерінің бір де бірі бас сұқпады; барлығы да оның сауалуынан үмітсіз еді, тек жалғыз бұлбұл ғана шырқай берді.<br /> - Сен менің қолымда өмір бойы қалуың керек! – деді әмірші. – Сен өз қалауың бойынша сайрайтын боласың, ал мен ойыншық құсты быт-шыт қыламын!<br />- Олай істемегін! – деді бұлбұл. – Ол қолынан келген пайдасын тигізді ғой! Ол бұрынғыдай сенде қала берсін! Ал мен сарайда тұра алмаспын. Маған өз қалауымша келіп-кетуге мүмкіндік бер. Сонда мен күн сайын кешкісін келіп, шырқап берем; менің әнім сені шаттандырады, әрі ойға жетелейді! Мен саған өз айналаңдағы бақыттылар мен бақытсыздар туралы, қайырым мен зұлым жайында жырлаймын. Жұдырықтай сандуғаш сенен жырақтағы кедей балықшы мен шаруаның лашықтарына да барып шырқауы қажет. Мен сені тәжіңнен гөрі сезімтал жүрегің үшін ұнатамын. Дегенмен сенің тәжің сондай ерекше қасиетті әсерге толы! Мен саған ылғи да келіп шырқайтын болам. Бірақ бір нәрсеге уәде ет!..<br />- Мақұл! – деді де әмірші өзінің үйреншікті патшалық кейпіне ене қалды; ол өзінің әміршілік киімі мен қолына алтын сапты қылышын қыса ұстай қалыпты.<br />- Бір нәрсені ғана өтінем – сен ешкімге де барлығын баян ететін кішкентай құс барын айта көрме. Сонда шаруаң тезірек оңғарылады!<br />Бұлбұл өтінішін айтты да ғайып болды.<br />Қызметшілер өлі әміршіні қарауға барды да, табалдырықта сілейген күйі сап түзеп қалды, әмірші болса, оларға былай деді: <br />- Аман-сау барсыңдар ма!ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-40892347425150932742008-01-21T22:37:00.000-08:002008-01-21T22:39:44.018-08:00«ҚОЗЫ КӨРПЕШ – БАЯН СҰЛУ» КҮМБЕЗІ<strong><em>Тілеген Ахметұлы</em></strong><br /><br />Мавзолей деймiз бе, мазар деймiз бе, кесене деймiз бе қалай атасақ та тақиямызға тар келмейтiн осынау көне жәдiгер ескерткiш күздегi қара дауылдың, көктемгi нөсер жауынның астында қалып неге құлазып, неге иен тұр. Неге?<br />2000 жылы Шәкәрiм атындағы Семей мемлекеттiк университетiнде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» жырының 1500 жылдығына орай дүбiрлi халықаралық конференция өтiп, онда елiмiзге ғана емес, күллi түркi халқына танымал ғалым, филология ғылымының докторы академик Рахманқұл Бердiбаев ағамыз сөздiң майын тамызып баяндама жасап, одан әрi фольклоршы ғалымдар баяндаманы байытып бiр шықты дерсiң. «Е, осымен жырдың 1500 жылдығы тәмам болды» - деп ойлаған-ды қалың жұрт. Бақсақ бұл ой күпiрлiк екен. <br />Үкiметiмiз кезiнде «2001-2002 жылдар кезеңiнде республикалық деңгейдегi өткiзiлетiн мерейтойлар мен атаулы күндер тiзбесi» бойынша «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының 1500 жылдығын өткiзу жөнiнде Қаулы шығарды.<br />Пәлi деген! Жыр туралы зерттеулер жазылып, ұзақ таңға баяндамалар жасалсын-ақ, белгiленсiн-ақ, ал, жырға тiкелей қатысы бар махаббат күмбезiнiң хал ахуалы нешiк, оған күтiм, жөндеу, кем-кетiгiн түзеу, ретке келтiру бар ғой.<br />Бұл жай да тек қағаз жүзiнде тiркелiп, мазарға барар жолдағы өзенге көпiр салынып, Таңсық ауылымен екi ортаға асфальт төселiп, күмбез iшiндегi атбесiк жаңаланып, ерте заманда-ақ ұры-қарылардың қолында кеткен мазар маңындағы Ай, таңсық, т.б. бейнеленген балбал тастарды жаңғыртып қайтадан қалпына келтiру сияқты дүниелер көрсетiлген-дi. Үкiмет тарапынан қаржы бөлiнген. Бұл iстердi түгелдей дерлiк Аякөз аудандық әкiмшiлiгi атқаруы тиiс едi. Сол кездегi аудан әкiмi Марат Әкiрамов мырза «қатырамыз жасаймыз» деп бөлiнген миллиондаған теңгенi жоқ қылды. Өйткенi, жоғарыда аталған бiрде-бiр шара iске аспады.<br />Тек «күрiш арқасында күрмек су iшiптi» дегендей, Таңсық ауылындағы мектеп-интернат жаңаланып қалыпты. Оның өзi де мазар басына тәу етушiлер келгенде жатып тынығатын қонақжай ретiнде. Ал конференцияға қатысушылар мазар басына барып тәу ете тұрып, мазардың тозып кеткендiгiне, иесiздiгiне бас шайқасты.<br />Сол бiр дүбiр конференциядан соң бұл жайға оралып соққан ешкiм жоқ. «Жабулы қазан жабулы күйiнде» кеттi.<br />Жауһар жырды жырлаған Сыбанбай, Бекбай, Жанақ, Шөже, Шәкiр (Әбенов) нұсқаларының жиырма түрi болса, ескерткiш туралы Ш.Уәлиханов, А.Пушкин, Әлкей Марғұлан, ал ғалымдар В.Кастанье, Г.Потанин, В.Радлов, Н.Абратов т.б. назар аударған.<br />Тарихтан белгiлi болғандай А.Пушкин 1830 жылы жыр мазмұнын жаздыртып алып, оны шығыстың Ромео-Джульеттасына теңеген. Ол тiптi шығарма да жазбақ болған деген де дерек бар.<br />Ал Шоқан болса, ескерткiштi өзеннiң арғы жағында тұрып-ақ көзiмен көрiп, суретiн салған. Ал академик Әлкей Хақанұлы жыр кейiпкерлерiнiң өмiр сүрген заманы сақ дәуiрi деп анықтап кеттi.<br />Шоқан салған суретте бейнеленген мүсiндер бұл күнде күмбез басында жоқ. Оны немiс ғалымдары 1860 жылдары Германияға алып кетiптi-мыс. Тiптi жарайды, солай-ақ болсын делiк, ескерткiш тонауға ұшырап, қолды болып кеткен күннiң өзiнде, қандай болды дейтiн емес, суреттер бар ғой. Соны негiзге алып, сол бейнелердi жаңғыртып, тастан қайта қашап, неге қалыпқа келтiрмеске.<br />Тап осы жерде менiң ойыма жазушы Оралхан Бөкейдiң оралғаны ғой. Неге дейсiз ғой? Университетте оқыған жылдарымызда Орағаңмен кездесу соңы әрқашан да оның Б.Майлинның «Шұғаның белгiсi» повесiнен кәнiгi әртiстерше нақышына келтiрiп, үзiндi оқитыны есiмде қалыпты. «Әне, - дедi жолдасым, - әне Шұғаның белгiсi көрiндi... Ой, өзi де Шұға десе Шұға едi-ау!» - деп қойды. Сол жарықтық айтқандай, Таңсық стансасы тұсынан өткенiмiзде бiлетiн жандар әне, Қозы Көрпеш-Баян сұлу мазары, махаббат күмбезi, - деп бұрыннан бiлетiндер бiр-бiрiне көрсетiп жатқанына сан мәрте куә болдым.<br />Түк табылмағандай Семей педагогикалық институты студенттерiне күмбездi жөндеу турасында әлдеқандай реставрацияны әлiптi таяқ деп бiлмейтiн дүмше бiреулер әлемдiк жауһарға тең ескерткiштi «түзеуге» емес, «бүлдiруге» пәрмен бередi. Ол жарықтықтар өгiздiң мұрнын жұдырықпен тескендей етiп, сыны кетсе де сыры кетпей, өзi-ақ ансамбльдiк қалпын сақтап, ғажап үйлесiм тауып тұрған Арғанаты тауының ерекше жымдасып тұрған Қайрақ тастарын цементтеп алабажақ етiп сылап шыққан. Онымен де қоймай, мазардың алдына ескерткiштiң сынын кетiретiн табалдырық қалаған. Ішiне ат бесiк жасаған. Сөйткен де жөндедiк, әрi қатырдық деп пәленбай мың теңгенi қалтаға басып тайып тұрған.<br />Мiне, сол кездегi құзырлы мекеме басшыларының iсi осындай «орашолақ», «солақай» болған. Болмаса кәнiгi сәулетшiлер мен реставраторлар құрып қалған жоқ едi ғой. <br />Сол жылдары Арқат тауларында «Жаушы» көркем фильмi түсiрiлгенi баршамызға белгiлi. Әлдеқандай кадр керек болады да «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» мазарының темiр шарбағы қайтадан қиратылып тасталады. Фильм түсiрiлiп болған соң түгiне де түсiнбеген таңсықтықтар шарбақтарды қайта қалпына келтiрiп қоршап қояды.<br />Ақын Несiпбек Айтұлы айтады: Көршiлес қырғыздар «Манас», өзбектер «Алпамыс» жырларының 1000 жылдықтарын кезiнде қалай дүркiретiп өткiзгенiн ойласаң iшiң қыз-қыз қайнайды.<br />«Балық басынан шiридi» дейдi. Болмаса жырдың 1500 жылдығын өткiзуге жауапты комиссия «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» күмбезiнiң он екiде бiр нұсқасы жоқ екенi сол кезде-ақ бастарына неге келмеген. Ай бағып, жұлдыз қараған ба?<br />Баста там-тұмдап айтып кеткенiмiздей не жоспарланған едi? Өзенге көпiр, шырақшы үйiн, мұражай, қонақ үй салу деген сияқты дүниелер қаралған. Сондай-ақ, туристер үшiн арнайы маршрут ашу да көзделiнген. Турист дегеннен шығады, Абай елiндегi әйгiлi ескерткiштер мен кесенелер жолын осы мазармен ұштастыруға болмас па едi.<br />Өкiнiштiсi сол, осы уақытқа дейiн (қазiрде 7-8 жылдың жүзiнен ауып барады) атқарылар шараның бiрде-бiрiне қол тимек түгiлi ұмытылып барады.<br />Істiң осылай аяқсыз қаларын сездi ме, Аякөз қаласының бұрынғы әкiмi Айбек Кәрiмов «қорыққан бұрын жұдырықтайды» немесе «шабан үйрек бұрын ұшадының» керiне бағып шырылдағанмен оның жан айғайын комиссия мүшелерi құлақтарына iлмек түгiлi пысқырып та қарамады.<br />Алайда «Өткелде ат ауыстырмайды» деген орыс мәтелiн құлағына iлмеген жоғарыдағылар той таяғанда әкiмдi ауыстырып, оның орнына Марат Әкiрәмовтi әкеп қонжита салды.<br />Бәлкiм жаңа әкiм «Бастаған iстiң басында болмасаң қасында болма» - дегеннiң керiне салды ма әйтеуiр «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының 1500 жылдығын жетiм қыздың тойындай етiп өткiзе салды.<br />Десек те алғашқыда әкiмнiң эпос тойына деген қарқыны тым серпiндi көрiндi. «Қазақ әдебиетi» газетiне көлдей мақаласы шықты. Сол мақала ортасынан ойып берiлген «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мазары тура осындай болады деген макет суретке қарасаңыз қатып кетедi деп мойындауға ерiксiз мәжбүрсiз. Ия, бұл да көзбояушылық дүние болды да шықты.<br />Сонымен басы таудай болып басталған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» эпосының 1500 жылдығының аяғы қылдай болып бiттi.<br />Мазарды жөндеуге деп бөлiнген қаржы Марат Әкiрәмов мырза айтқандай желге ұшты ма, жоқ болмаса жемсауы мол қарынға түсiп кеттi ме әйтеуiр жым-жылас кеттi. <br />Қазекең айтқыш-ақ халық қой. «Үйрен жақсы әдеттен, жирен жаман қадеттен» дегендi қалай дәл тауып айтқан. Болмаса көршiлес Абай елiнен осы мәселе жөнiнен үйренерiмiз көп-ақ. Бұл ел Абайды, Шәкәрiмдi, Мұхтарды түгендеп болып, ендiгi жерде билерiне, батырларына айта қаларлықтай етiп ескерткiштер соғып жатыр. Аякөзде де мұндай билер-ақындар, әулиелер, батырлар толып-ақ жатыр.<br />Бiр ғана Сыбан елiнен 17 ақын шықты деп күпсiнген ел сол 17 ақынның қайсысын түгендеп үлгердi екен. Бұл жерде әңгiме «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» турасында болып соның жоғын жоқтап, мұңын мұңдап отырған жоқпыз ба?<br />«Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мазары тұрғызылған сан ғасырды былай қойғанның өзiнде, елiмiз тәуелсiздiгiн алғаннан бергi 16 жыл iшiнде республика көлемiнде жүздеген ескерткiштер бой көтердi. Арысын былай қойғанда осы 16 жыл iшiнде «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мазарын оңалтуға, оңдауға шамамыздың жетпегендiгiн, жөндемек тұрмақ ұмытып, естен шығарып алғандығымызды не деуге болады.<br />Жоқ әлде ұялған тек тұрмастың кебiн киiп, «Айтақтай, айтақтай қасқырдан да ұят болды-ау» дегендi өзiмiздiң айтқанымыз, өзiмiз ұялғанымыз жөн шығар.<br />Тiптi кесене басы жоспарлағандай құрылысы аяқталып жайнап тұрса жырдың 1500 жылдығының тұп-тура соның өз басында өткiзiп, ұлттық ойындарымызды (аламан бәйге, жорға жарыс, жамбы ату т.б.) ақындар айтысы, тiптi Абай атындағы облыстық сазды-драма театры апарып қойған «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» пьесасы маң даладағы махаббат мұнарасы қасында қойылса нұр үстiне нұр болар едi.<br />Сол той өткелi 8 жылдың жүзi болды. Аз айтты не, көп айтты не? Өткеннен пайда жоқ. Сондықтан да етек-жеңiмiздi жинап, айтылған сыннан қорытынды шығарып, олқылықтың орнын толтыруды мақсат тұтып, етек жеңiмiздi жинап, махаббат мазарын құлазытпай, мазарды тек жастар баратын орын етпей, оған күллi бойыңда айнымас адал махаббаты бар жұрт баратын, тәу ететiн орынға айналдырайық.<br />Сонда да болса «ештен кеш жақсы» дегендей «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» мазарын ендiгi жерде ұмытпасақ болды ағайын.<br />«Жол түсiп, ұрпақ, <br />Таңсыққа барсаң тегiнде,<br />Бiр соқпай кетпе күмбезге сонау көрiнген.<br />Қазақтың осынау қасқайып тұрған төрiнде,<br />Бабаларыңның махаббаттары көмiлген» <br />- деп ақын Мұқағали бекер қалам тербемесе керек.<br />Айтпақшы, айтылмай қалып барады екен ғой, атымызды қыстырмай кеттi деп өкпелеп қалып жүрер, Шығыс Қазақстан облыстық ескерткiштердi қорғау қоғамы ма, мәдениет департаментi ме – қайсысы болса да өздерi бiлер, солардың «құлағына да алтын сырға» дұғай-дұғай үшбу сәлем.<br />Олар да қалғып, мүлгiп отыратын болса керек, болмаса дәл осы iстiң айқайшысы, шын жанашыры, қамқоршысы солар болуы керек едi ғой, шынтуайтына келгенде.<br />"Дала мен қала" газеті, №02 (230), 18.01.2008ж.<br /><br />Семей.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-54698604487976693512008-01-21T22:34:00.000-08:002008-01-21T22:36:53.634-08:00«ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ҰЛТ» ПЕН «ҮШ ТҰҒЫРЛЫ ТІЛ»ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ <br />ПРЕЗИДЕНТІНЕ,<br />ПАРЛАМЕНТІНЕ ЖӘНЕ ҮКІМЕТІНЕ<br /><br /><br />Елбасымыз Н.Назарбаев ескерткендей, қазақ пен қазақ қазақша сөйлеспесе, оның өкінішті зардабы болатындығы күмәнсіз. Бұған «Қазақ халқын ұлтсыздандыру саясатының қалай жүргені және қазіргі таңда қалай жалғасып келе жатқаны» туралы белгілі ақын, қоғам қайраткері Мұхтар Шахановтың бұрынғы және бүгінгі тарихымызға шолу жасай отырып, телеграфты түрде келтірген мәліметтері жұрттың көпшілігі біле бермейтін, әр тарихи мәліметтің өзіне екі-үштен роман арнаса да аздық ететіндей, қасіретті оқиғалар тізбегі айғақ бола алады. Ұлтымыз басынан кешірген ауыр халдерді сараптай келе, қазіргі билікке мынандай талап қоюға қақылымыз:<br /><br />1. 300 жылдай уақытқа созылған орыстандыру, ұлтсыздандыру процесіне егеменді ел ретінде баға беру. Онсыз рухани тәуелсіздікке қол жеткіздік деп айтуымызға негіз жоқ;<br /><br />2. «Алаш» партиясы көсемдерінің ұлтты сақтау, қорғау жөніндегі жанқиярлық қажырлы күресі жүйелі түрде зерделенбейінше, 20-30-жылдардағы қолдан ұйымдастырылған ашаршылықтан (кейінгі мәлімет бойынша) 4 миллион 100 мыңдай халықтың қырылуы және оған кінәлі адамдардың атында күні бүгінге дейін елді мекен, мектеп атауларының сақталуы – қазіргі тарихымыздың әділетсіз түзілгенінен хабар берсе керек. Белгілі тарихшылардан, мемлекет, қоғам қайраткерлерінен арнайы комиссия жасақтап, осы бүкілхалықтық маңызы зор істі жүзеге асыру;<br /><br />3. Қазақстанда 453 газет-журнал ғана (оның басым көпшілігі сөзжұмбақ, хабарландыру, жалаңаш басылымдар) қазақ тілінде шығады екен. Ал орыс тілінде, 2007 жылғы мәлімет бойынша, республикамызда 2303 газет-журналдың жарық көретінін және Ресейден 5248 басылымның келіп тарайтынын ескерсек, оған қоса қалалы жердегі барлық кітап дүкендерінде 90, 95, 100 пайыз тек Ресей баспалары өнімдерінің сатылуы, қазақ тіліндегі кітаптар мен газет-журналдардың тасада қалуы, сондықтан да «біз осы Қазақстанда тұрамыз ба немесе Ресей Федерациясының құрамына кіріп кеттік пе?» деген сұрақтың алға тартылатыны Шаханов мәліметтерінде дәлме-дәл келтірілген. <br /><br />Әлде бұл Ресей отаршыларының 300 жыл бұрынғы қазақ халқын тілінен, дінінен айыру бағытындағы саясатының жалғасы ма? Телеарналардағы рухсыздық, мемлекеттік тілдегі хабарлардың заңда көрсетілген мөлшерден әлдеқайда азайып кетуі және олардың түн ортасына қарай ысырылуы, тағы басқа толып жатқан келеңсіздіктерді реттеуге Парламенттің, Үкіметтің және тікелей Президенттің араласуын талап етеміз. «Мемлекеттік тіл» туралы арнайы заңның, мемлекеттік тілде тәулік бойы жұмыс істейтін телеарнаның және тәуелсіз қоғамдық телеарнаның шешілер шағы әлдеқашан жетті деп білеміз;<br /><br />4. Бастауын «американдық ұлттан» алатын «қазақстандық ұлтты» «Қазақстан – 2030» стратегиялық жоспарына биліктің қоғамдық пікірмен санаспай, ендіріп жіберуіне не себеп? Кезінде қазақ тілімен қатар орыс тіліне де мемлекеттік мәртебе беру үлкен қарсылыққа жолыққан. Мұның арғы жағында қазақ және орыс тіліне ағылшын тілін қосып, «үш тұғырлы тіл» атандырып, орыс тілін қайта мемлекеттік тіл дәрежесіне көтеру идеясы жатқанын аңғару қиын емес.<br /><br />Сондықтан «қазақстандық ұлтқа» да, «үш тұғырлы тілге» де зиялы қауым өкілдерінің қарсы пікір білдірген хаты Қазақстанның 20-дан астам газет-журналдарында жарияланды. Оны қуаттап, қол қойған адамдардың саны 25 мыңнан асты. Бірақ билік қалың қауымның бұл қарсылығына әлі күнге дейін жауап қайырған жоқ.<br /><br />Осы көтерілген мәселелер төңірегінде Президенттен, Парламенттен және Үкіметтен түбегейлі шешім күтеміз.<br /><br />Амангелді АЙТАЛЫ, философия ғылымдарының докторы, профессор; <br />Мұзафар ӘЛІМБАЕВ, Қазақстанның халық жазушысы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты; <br />Бибігүл ТӨЛЕГЕНОВА, КСРО халық әртісі, Еңбек ері; <br />Тұрсынбек КӘКІШҰЛЫ, филология ғылымдарының докторы, профессор; <br />Мекемтас МЫРЗАХМЕТОВ, филология ғылымдарының докторы, профессор; <br />Мәмбет ҚОЙГЕЛДИЕВ, С.Демирель атындағы университеттің профессоры, тарих ғылымдарының докторы; <br />Ғалым ЖАЙЛЫБАЙ, Қазақстан Жазушылар одағы төрағасының бірінші орынбасары; <br />Бексұлтан НҰРЖЕКЕЕВ, жазушы, «Жалын» баспасының директоры; <br />Дулат ИСАБЕКОВ, жазушы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты; <br />Қоғабай СӘРСЕКЕЕВ, жазушы, «Қазақ» газетінің бас редакторы; <br />Мереке ҚҰЛКЕНОВ, «Қазақ газеттері» ЖШС-нің бас директоры; <br />Рысбек СӘРСЕНБАЙҰЛЫ, «Жас Алаш» газетінің бас редакторы; <br />Айдос САРЫМ, Алтынбек Сәрсенбайұлы қорының жетекшісі; <br />Смағұл ЕЛУБАЙ, «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысы төрағасының орынбасары; <br />Әзімбай ҒАЛИ, саясаттанушы, тарих ғылымдарының докторы; <br />Ханкелді ӘБЖАНОВ, Л.Гумилев атындағы Еуразия университетінің профессоры, тарих ғылымдарының докторы; <br />Ермұрат БАПИ, «Тасжарған» (ДАТ) газетінің бас оқырманы; <br />Мұханбет-Шәріп КЕНЖЕБАЙ, «Халық рухы» демократиялық партиясы төрағасының бірінші орынбасары, доцент; <br />Клара ХАН, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, Корея достық қоғамының вице-президенті; <br />Асылы ОСМАН, Қазақстан халқы Ассамблеясының мүшесі, Әзірбайжан мәдени орталығының төрайымы; <br />Бөріхан НҰРМҰХАМЕДОВ, «Ақ жол» партиясы атынан, партия төрағасының орынбасары; <br />Ғаббас ҚАБЫШҰЛЫ, жазушы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; <br />Марал ЫСҚАҚБАЙ, Қазақстан авторлары қоғамының төрағасы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері; <br />Құман ТАСТАНБЕКОВ, Қазақстанның халық әртісі; <br />Бақтыбек ИМАНҚОЖА, «Желтоқсан рухы» қоғамдық бірлестігінің төрағасы; <br />Сайлау БАТЫРША-ҰЛЫ, ҚР дипломатия қызметінің қайраткері, экономика ғылымдарының докторы, профессор, Астана қаласы «Мемлекеттік тіл» қоғамдық қозғалысының төрағасы; <br />Серік ӘБДІРАЙЫМҰЛЫ, публицист, халықаралық Д.А.Қонаев қорының вице-президенті; Эрнест ТӨРЕХАНОВ, Алматы қалалық «Қазақ тілі» қоғамының төрағасы; <br />Темірхан МЕДЕТБЕК, «Жұлдыз» журналының бас редакторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты; <br />Ұлықбек ЕСДӘУЛЕТ, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторы, Мемлекеттік сыйлықтың лауреаты; <br />Қали СӘРСЕНБАЙ, «Алматы ақшамы» газетінің бас редакторы; <br />Асқар АЛТАЙ, «Арда» баспасының директоры; <br />Серғазы МҰХТАРБЕК, «Қазақстан» газетінің бас редакторы; <br />Шамшиддин ПАТТЕВ, «Түркістан» газетінің бас редакторы; <br />Ертай АЙҒАЛИҰЛЫ, «Қазақстан-Заман» газетінің бас редакторы; <br />Қазыбек ИСА, «Жас қазақ үні» газетінің бас редакторы; <br />Мақсат ТӘЖ-МҰРАТ, «Ана тілі» газетінің бас редакторы; <br />Жүсіпбек ҚОРҒАСБЕК, жазушы, «Тарлан-Үміт» сыйлығының лауреаты; <br />Серік НЕГИМОВ, филология ғылымдарының докторы; <br />Қалдыбек ҚҰРМАНӘЛІ, Ш.Қалдаяқов атындағы халықаралық ән фестивалі дирекциясының бас директоры; <br />Әділғазы ҚАЙЫРБЕКОВ, С.Мұқанов пен Ғ.Мүсіреповтың мұражай кешенінің директоры; <br />Жарылқап ҚАЛЫБАЙ, «Жұлдыздар отбасы» журналының бас редакторы; <br />Әмірқұл ОҢДАСЫН, «Ауыл» газетінің бас редакторы; <br />Б.СҮЛЕЙМЕНОВ, «Құс жолы» журналының бас директоры; <br />Шарафаддин ӘМІР, «Заң» Медиа-корпорация» ЖШС-нің президенті; <br />Әмірхан МЕҢДЕКЕ, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; <br />Құрманғазы АЙТМЫРЗА, Желтоқсан қайраткері; <br />Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ, жазушы; <br />Аманхан ӘЛІМ, ақын, М.Мақатаев атындағы сыйлықтың лауреаты; <br />Жанкелді ШЫМШЫҚОВ, ҚР Ғылым, білім министрлігі Экономика институтының Астана қаласындағы филиалының директоры, экономика ғылымдарының кандидаты, профессор; <br />Шаһизада ӘБДІКӘРІМОВ, ақын, Қызылорда облыстық мәслихатының депутаты; <br />Әлібек ҚАЛАМБАЕВ, ҚР халық ағарту ісінің үздігі, Сарыағаш ауданының құрметті азаматы; <br />Мақсұт ҚАЛЫБАЕВ, Қазақстан Республикасына ерекше еңбек сіңірген зейнеткер; <br />Бостан ШАХМАНОВ, биология ғылымдарының кандидаты, доцент; <br />Қалдыбай ӘБЕНОВ, кинорежиссер, «Аллажар» фильмінің авторы; <br />Дағжан БЕЛДЕУБАЙҰЛЫ, журналист; <br />Хадиша ӨМІРБАЕВА, ҚР Білім беру үздігі; <br />Болатбек ӘБДІКӘРІМ, «Семей-ЯП» қоғамдық қорының төрағасы; <br />Мәрзия АЯҒАНОВА, экономист; <br />Зәкір АСАБАЕВ, жазушы, мәдениет қайраткері; <br />Мыңбай Ілес, журналист-зейнеткер, Қазақстан Журналистер одағы сыйлығының иегері; <br />Серік МАҚЫШ, Қ.Сәтпаев атындағы ҚазҰТУ-нің доценті, экономика ғылымдарының кандидаты; <br />Сайпулла САПАНОВ, ҚазМҰУ-нің доценті; <br />Мамай БЕКҚОЖИЕВ, зейнеткер; <br />Қуандық ТҮМЕНБАЙ, жазушы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; <br />Әлия БӨПЕЖАНОВА, сыншы, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; <br />Зейнеп АХМЕТОВА, жазушы; <br />Жанат АХМАДИ, жазушы; <br />Толымбек ӘЛІМБЕКҰЛЫ, сатирик; <br />Еркін ЖАППАСҰЛЫ, халықаралық «Алаш» әдеби сыйлығының лауреаты; <br />Нұрқасым ҚАЗЫБЕКҰЛЫ, жазушы; <br />Руза БЕЙСЕМБАЙТЕГІ, Павлодар облысы «Ақсусероқорытпа» зауытының жетекші инженері; <br />Алмас КӨШЕРБАЙ, экономист; <br />Клара ШАҒИЕВА, Алматы облыстық №15 мектеп-интернаты директорының тәрбие ісі жөніндегі орынбасары; <br />Әзиза МҰХТАРОВА, Алматы облыстық №15 мектеп-интернаты қазақ тілі, әдебиетінің мұғалімі; <br />Сланқожа ҚАРАҚЫСТЫҚ, ақын; <br />Бақытжан ТОБАЯҚОВ, ақын; <br />Кеулімжай ҚҰТТИЕВ, «Ислам және өркениет» газетінің тілшісі; <br />Әнуарбек ЕРАЛЫ, Астана қаласы «Тіл және мәдениет» қоғамдық бірлестігінің төрағасы; <br />Сәруар ҚАМАЕВА, Л.Гумилев атындағы Еуразия университетінің аға оқытушысы, т.б. <br /><br />Барлығы 103 адам. Қол қою әлі жалғасуда.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-68245091561115608692008-01-21T04:07:00.000-08:002008-01-21T04:08:31.271-08:00ҚАЛТАЛЫ ТЕЛЕФОНҒА ҚАЗАҚЫ ЖОБА ЖАСАҒЫСЫ КЕЛЕТІН ОРАЛМАН БЮРОКРАТТЫҚ БҰҒАУДАН ТҰЙЫҚҚА ТІРЕЛІП ОТЫРБiрде баспасөз мәслихатына барғанымда, «арамызда өнертапқыш азамат та отыр» деп таныстырғаны есiмде. Одан бiрнеше уақыт өткеннен кейiн телефон шалып, «өнерiңiз жайлы «Түркiстан» газетiне айтсаңыз болмас па екен» деп едiм, ол кiсi қуана келiстi. Өйткенi, «Оралман мәселесiн тереңiрек зерттеп жазатын бiрден-бiр газет «Түркiстан» газетi» деп ағынан жарылған Мейрам Қабдырахманұлы «бүгiнге дейiн жаңалықтарым жайында бiлгiсi келген талай телеарна мен газеттен келген журналистерге бөлiспеп едiм. Ендi бүгiн соның сәтi түсiп отырған сияқты» деп қуанышын жасыра алмады. <br /><br />Мейрам Қабдырахманұлы Қытайдан ата-бабасының туған топырағына 2004 жылы атбасын тiреген. Бiрақ ол бәзбiреулер сияқты алақан жайып емес, өнертапқыш қасиетiмен бiрге келдi. Бүгiнде құрқылтайдың ұясындай ғана күркенi жалдап отырған қандасымыз өзiмен алып келген тың идеясын әрi қарай жаңғыртып, дамыту үстiнде көрiнедi. Жоба дайын болғанмен, қаржы мәселесiне бой ұрып отырған жайы бар. Алайда, қанша есiктiң табалдырығын тоздырса да, ешкiмнен қолдау-қолпаштау көрмеген қандасымыз әңгiмесiн осыдан бастап-ақ кеттi. <br /><br />– Қазақ елiнiң ертеңгi даму болашағына бiркiсiлiк үлес қоссам деп, 9 жылдан берi электрондық салада көптеген жаңалық аштым. Қытайда 6 патент құқығын, Қазақстаннан 2 патент, 1 зияткерлiк құқығын алдым. Ұлттық нақыштағы ұялы телефонға арналған корпусты жасау негiзiнде (3 нұсқалы) өнеркәсiп үлгiсiне арналған алдын-ала патентке ие болдым. Мұнымен қоса, электрондық (универсал) бесiк, электрондық домбыра, қазан (киiз үй үлгiсiндегi еттi 30 минутта пiсiретiн) сияқты 20-ға жуық ұлттық нақыштағы жаңалықтарымды елiме тарту етсем деген арманым бар. Халқымыздың киелi шаңырағы үлгiсiндегi шырақты өндiруге және әлем кемесi атты суретiме де патент алу мүмкiндiгi туды. Бiрақ мұның пайдасы шамалы болып тұр. Себебi, оны iске асырудың бәрi қаржыға тiреледi ғой. <br /><br />Мейрам Қабдырахманұлы Шыңжан қаласындағы ұялы телефонның түр-түрiн өндiретiн компанияның мамандарымен бiрге жұмыс iстеп, келiсiмге де келiп, ұлттық маркада тауар өндiретiн болып уағдаласқан. Бiрақ төрт айдан кейiн жергiлiктi мамандар уәдесiнен тайқып: «Бiздiң компания идеяңды жүзеге асырады, бiрақ, Қытайдың отандық тауары ретiнде Қазақстанның нарығына шығарады, келiсесiң бе?» деген уәж айтқан екен. Бұл туралы өнертапқыштың өзi де: «Әрине, ертеңгi күнi идеям Қытайдың отандық өнiмi болып базарға шығады. Үзiлдi-кесiлдi бас тарттым. Бұдан кейiн олар ендi басқа жолды таба бастады. Әрбiр екi патентiңдi 100 мың доллардан сатып алайық, сосын бес жыл Қазақстан азаматтығын алмай тұрыңыз, бiз сiзге ай сайын 2 мың доллардан жалақы ретiнде берiп отырайық» деп идеяны алып қалуға барын салып, жанталасқанын айтады. <br /><br />Әрине, қытайлықтар мұндай пайдаға молынан кенелдiретiн жаңалықтың түбiнде қаншама табыс көзi жатқанын түсiндi. Өнертапқыштың айтуынша, тiптi, 19 млн. тұрғыны бар Шанхай қаласы әкiмiнiң бiрiншi орынбасары арнайы хат жазып: «Қандай талабыңыз бар, бiз бәрiн қанағаттандырамыз, керек десеңiз Шанхайдан төрт бөлмелi үй беремiз деген ұсыныс бiлдiрiптi. Әсте, Қытай ұлттық идеяны өте жақсы бағалайтынын осыдан-ақ аңғартса керек. Тiптi, бұл үшiн өнертапқышқа мiндеттi түрде қомақты ақша төлейтiнi айдан анық. Мiне, осындай мол пайдаға шылқып жатуды ар санап, ұлттық намысының жығылмауын ойлаған ол: «Идеямды Қытайға бермей келдiм. Маған Үкiмет, қалталы азаматтар қаржылай қолдау көрсетсе екен деймiн. Күмән туатын болса, керектi қаржының он пайызын ғана берiп, алдын-ала сынап көрсе. Өйткенi, өзiме, өз тәжiрибеме жүз пайыз сенiмдiмiн. Бәрiнен де отандық өнiмдi жарыққа шығарсақ соның өзi жетiстiк емес пе?!» дейдi үкiлеген үмiтiн арқалап. «Елбасы: «Отандық өнiм өндiрiңдер!» дейдi. Бiз қалай өндiремiз, аз-маз демеп жiбермесе, қолдау көрсетпесе...» <br /><br />«Егер ұялы телефон жасайтын цех ашатын болсам, жалпы 1 млн. 200 мың доллар қаражат кетедi екен. Керек-жарақтың бiрi болса, екiншiсiн күтiп қарап жүрген жоқпын. Қазiр осы ұялы телефонның жадына енгiзу үшiн композитор Алтынбек Қоразбаев ағамыздан Елбасының «Үш қоңыр» әнiмен қоса, он бес ән алдым. Ол кiсi еш қарсылық танытпай, «Мейрам Қабдырахманұлына бердiм» деп қол қойып жазып бердi. Құдай бұйыртып, iсiм оңға басса, жер шарының қай түкiпiрiнде болсын, ұялы телефонды қосып қалғанда қазақтың әуездi әнi шырқалып тұрса, тақиямызға тарлық ете ме? Оның сыртында ұялы байланыс құралына қазақтың ұлттық ойынының алты түрiн кiргiзсем деген мақсатым да бар. Осының бәрiне бiрталай ақшамды шығарып, жобасын жасап көрдiм». Мейрам Қабдырахманұлы өз елiмiзде отандық ойыншықтың түр-түрiн өндiруге де болатынын айтады. «Елiмiздiң мұнай өндiретiн аймақтарында ойыншық жасауға қажеттi көп шикiзат бөлiнедi. Бұл аздай, ойыншықта да қазақ әнiн шырқату қиын емес. Бәрiн iстеуге мүмкiндiк бар. Осыған көзiм жетсе де, бiрақ ешкiмнiң қолдайтынына көзiм жетпей жатыр» дейдi ол өз сөзiнде. <br /><br />Оның үстiне өнертапқышқа Гонконгтың «Info max» компаниясы қайта-қайта қоңырау шалып, «Келiңiз, компания құрыңыз, цехыңызды ашыңыз, бәрiн даярлап қойдық» деп шақырып жатыр екен. Алайда, «алдымен менiң идеямды жарыққа шығарамыз» деп талап қойып отырған қандасымыз «Батыс Еуропа, АҚШ берiп отырған технология – озық технология. Ал олар сондай құрал –жабдықты берiп отырғаны үшiн ақша сұрауға құқылы. Оған бере салатын қаржы жағы қол байлауда. Дегенмен, қазiр Қытайдың Гонгконг қаласындағы ұялы телефон өндiретiн компанияның ұлттық нақыштағы ұялы телефонды өндiруге келiсiп отырғандығы қуантса да, жауырды жаба тоқыған қаржы мәселесi көсе-көлденеңдейтiнiн мойындамай қоймайды. <br /><br />Өнертапқыш Мейрам Қабдырахманұлы Отанына келгелi берi осы идеясының түпкi нәтижесiн көрсету үшiн тыраштанып-ақ келедi. Дүниежүзi қазақтары қауымдастығының төралқа төрағасының бiрiншi орынбасары Талғат Мамашевпен ақылдаса отырып, қала әкiмi Иманғали Нұрғалиұлына «отандық өнiм өндiрем деп тер төгiп жүрген азамат» екендiгiн растап қолы қойылған өтiнiш те жазыпты. Алайда, халқымыздың тарихи мұраларына көңiл бөлiп келе жатқан бiртуар ұлтжанды азаматқа кiрудiң сәтi түспей-ақ келедi» деген ол әлi күнге осы үмiттiң жетегiнде жүрмiн дейдi қамығып. <br /><br />– Өйткенi, жүрегiмде анамның «Бұл жаңалығыңды Қытайға берме, берсең, жау алдыңда тiзерлеп тұрып, басыңды алдырғанмен бiрдей болғаның» деген бiрауыз сөзi жаңғырып тұр. Қазiр тұйыққа тiрелiп отырмын. Кейде қазақ халқына ұлттық нақыштағы отандық өнiмнiң керегi жоқ-ау деп те ойлап қоямын. Ендi тiптi болмаса, ешкiм көмек бермесе, идеямды сұраған адамға беретiн шығармын. Ештеңе де талап етпеймiн, тек пайдасы үшiн ғана беремiн. Сонда әлi тағы он жыл күтуiм керек пе? <br /><br />Шыны керек, ұлттық нақышта өнер туындыларын қорғап, зияткерлiк құқығын алып жатқан жалғыз қазақ осы – Мейрам Қабдырахманұлы. Алайда, жиырмаға жуық өнерiн халыққа тарту етудi армандаған қандасымызға қаржы жағынан көмек қолын созатын азаматтар табылып жатса, бiз де қуанышымызды жасыра алмаймыз. Өйткенi, бар топтасқан мақсат-мүдде де отандық өнiмнiң тамырына қан жүгiрту ғана.<br />http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=36&id=1883ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-15647127846691174542008-01-21T04:04:00.001-08:002008-01-21T04:06:35.351-08:00ТАҒЫ ДА “ШЫҢҒЫСХАН” ФИЛЬМI ТУРАЛЫ...Екi бiрдей телеарна жарысып, бiр мезгiлде, бiр уақытта көрсетiлген "Шыңғысхан" фильмi де аяқталды. 30 сериядан тұратын фильмдi қазақ көрерменi қазақша да, орысша да тамашалай алды. Оның себебi, "Қазақстанда" қазақ тiлiнде басталған "Шыңғысхан" фильмi, iле-шала орыс тiлiнде "Хабарда" жалғасты. Жалғасты деген жай сөз, екi арна да көрсетiлiмдi бiр мезгiлде аяқтады. <br /><br />Екi арнаның бiрдей телесериалды бiр мезгiлде көрсетуiнiң себебiн кейiн ұқтық. Сөйтсек, екi бiрдей телеарна да "Шыңғысханды" бiр уақытта сатып алған екен. Тiптi, телеарналардың екеуi де өздерiнiң бiрiншi сатып алғандығын айтады. Әрине, басты мәселе, аталмыш фильмдi кiмнiң бiрiншi сатып алғандығы емес, бiзге түсiнiксiздеу болып тұрғандығы, "Шыңғысханды" "Хабар" арнасының орыс тiлiнде ұсынғандығы. Бiр уақытта берiлгендiктен, көбiмiздiң орысшадан гөрi қазақша көргендiгiмiз де жасырын емес. Ал, кейбiр ұзынқұлақтардың әңгiмесiне қарағанда, "Хабардың" орысша аудармасының мүлдем нашар екендiгiн айтады. Мүмкiн бұл орыстiлдiлер үшiн аса қажет болған шығар, бiрақ, не десек те, "Қазақстандағы" "Шыңғысханның" тiлi көш iлгерi екенiн мойындасақ керек. <br /><br />"Шыңғысхан" фильмi демекшi, Шыңғысхан тақырыбы күн тәртiбiнен түспей тұр. Тақырып табудың қиындығы ма, әлде шын мәнiнде әлемдiк киногерлердi Шыңғысхан тақырыбы қызықтыра ма, әйтеуiр әзiрге аты шулы тарихи тұлғаны түсiрушiлердiң саны артып келедi. Оның әуелгiсi өзiмiз жуырда ғана бетпе-бет кездескен 30 сериялы "Шыңғысхан" фильмi. Оны ҚХР Iшкi Моңғолия автономиясы түсiргендiгi белгiлi. Кейбiр деректерге сүйенсек, фильмдi түсiру үшiн Шы Чи компаниясы 60 миллион қытай юанын бөлген екен. Табаны күректей сегiз жыл бойы түсiрiлген фильмдi ҚХР CCTV-1 арнасы 1994 жылдың 24 тамызында алғаш көрсетiптi. Ең қызығы, аталмыш фильмге Қытай үкiметi бiр тиын да шығармаған көрiнедi. <br /><br />30 сериялы фильмдi түсiру үшiн шығармашылық топты қоспағанның өзiнде екi жүзден астам маман атсалысыпты. Ал басты және қосымша рөлдердi сомдауға үш мыңға жуық актерлер қатысқан екен. 5 мыңнан астам жылқы, мыңдаған киiз үй тiгiлiптi. Жиырмадан астам елдiң тiлiне аударылған "Шыңғысхан" бүгiнге дейiн белдi деген телеарналардың көбiнде көрсетiлiп, көрерменiмен қауышып үлгерген. Сол телеарналардың iзiн ала, қазақ көрерменiне жол тартқан фильмнiң сценарийiн қытай жазушылары – Үй Жы Чиян және Жуй Хуэй Тин мырзалар жазыпты. <br /><br />"Шыңғысхан" фильмi бұдан да көп сериялы болып түсiрiлмек екен, бiрақ фильмдегi кейбiр оқиғалар, әсiресе дiни тұрпаттағылары цензурадан өтпей қалыпты. «Дiни тұрпат» демекшi, аталмыш фильм көрсетiлгелi берi, көпшiлiктiң арасында әңгiме қаулап тұр. Әсiресе, рулық, тайпалық одақтарға байланысты жiкке бөлiнушiлiк үдей бастаған сыңайлы. "Шыңғысхан пәленше деген руды өйтiптi, түгенше деген руды сөйтiптi-мiс" деген әңгiмелердiң шетi қылтия бастады. "Шыңғысхан" фильмiнiң көркем дүние екендiгi, оның өн-бойында кешегi тарихтың, этнографияның элементтерi бар болғанымен, көркем өнер туындысынан iлiк iздеудiң қажетiнiң шамалы екендiгiн ескерiп жатқандар аз. <br />Есесiне, аталмыш фильмнен кейiн Шыңғысхан туралы бүгiнге дейiн жеткен аңыз-әпсаналардың көбi жоққа шығарылып, тарихқа әйгiлi тұлғаның қанқұйлы, зұлым билеушiлiгiнен гөрi, ақылды, саналы, әскери қолбасшылығы көбiрек есте қалатын болды. Айтпақшы, бұл фильмнен кейiн кейбiреулер дiн мәселесiне байланысты да ой-толғамдар жасайтын боп алыпты. Бұл бар болғаны кино ғана емес пе?! Оның орнына алып империяны ақылдылықпен, асқан дарындылықпен билеген Шыңғысханның кемеңгер ақыл иесi болғандығын ескергенiмiз жөн шығар. Ең бастысы, фильм көпшiлiктiң көңiлiнен шықты. Шын дүниенi қабылдау қай кезде де оңай. <br />Мүмкiн, кинодағы кейбiр кемшiлiктер кейбiреулер тұрғысынан сынға да түсiп жатқан шығар. Ол келер күннiң еншiсiндегi дүние. Ресейлiк "Моңғолға" қарағанда, "Шыңғысханның" алар биiгi жоғары. Шындығында да, бiреулер алай тартып, бiреулер былай тартқанымен, "Шыңғысханның" Сергей Бодров түсiрген "Моңғолдан" көп артықшылығы бар. Спецэффектi беру жағынан кемшiлiктерi бар, әрине. Кейбiреулер "Шыңғысханнан" гөрi, "Сұлтан Бейбарыстың" өте сапалы түсiрiлгендiгiн алға тартады. "Сұлтан Бейбарыстың" мықтылығы әуелi Сирия мен Кувейттiң бiрлесiп түсiрген жобасы болғандығында. <br />Екiншiден, фильмнiң мазмұны жағынан да көш iлгерi екендiгiн мойындауымыз қажет. "Сұлтан Бейбарыспен" салыстырғанда кемшiн тұстары кездескенiмен, "Шыңғысханның" әзiрше өзге "Шыңғысхандардан" оқ бойы озық тұрғанын мойындауымыз қерек. <br />Әзiрге фильм турасында көрермендердiң арасында алуан түрлi пiкiрлер айтылып жатыр. Ол пiкiрлердiң бiр ширегiн оқырманға ұсынуды жөн көрiп отырмыз. <br /><br />Бақытбек БӘМIШҰЛЫ, ақын: <br /><br />— Шыңғысхан әлемдiк тарихқа шыққаннан кейiн оның шаужайына кiм жармаспады дейсiз. Ұлы даладан мұндай телегей теңiз ақыл мен күштiң иесiнiң тууы дүниенiң төрт бұрышын түгелдей дерлiк таң қалдырды. Өйткенi, ойлы адамзат баласы үшiн Шыңғысханның рухани һәм әскери күш қуаты тым сұрапыл әрi аса жұмбақ болды. Аңғарыңыз, аса жұмбақ болды. Осы жұмбақты шешу үшiн жұмылмаған ғалым, ұқсап баққысы келген залым қалмады. Әр кiм өзiне қажеттiсiн зерттедi, тапты, алды, үйрендi. Бұл мәселе бұнымен тоқтап қалмайды. Бiзге бұның ұшқыны ғана жетiп едi, байбалам салып бақтық. Жан-жақты зерттеп, талдап, сараптап дұрысын жаратудың орнына ойбайлап, ат-тонымызды ала қаштық. Лағып кеткендерiмiз де болды. Шыңғысханның тек шығу тегi, ру-тайпасы тарапына ғана мән бердiк. Сөйттiк те, өзiмiздiң өремiздi байқатып алдық. Ол туралы бiлерiмiз тым аз болғандықтан үстiрт пiкiр айтамыз.<br /><br />Ал мына Қытай, кеше Шыңғысханнан күлталқан болып жеңiлген Қытай, қайтiп жатыр? Бүгiнгi күнi империяға тастүйiн ауызбiрлiк керек екенiн, әр бiр лауазым иесi сол үшiн жанын салу керек екенiн осы фильм арқылы ханның да қараның да құлқына құйып жатыр. Бассыз-баусыздар жазасын алды. Қытайдың мақсаты мыңжылдықтарды көксейдi, империяны құлатпау, дамыту, әлемдi билеу. Фильмнiң шынайылығы бiз бiлетiн тарихи жазба деректерге, соның iшiнде "Моңғолдың құпия шежiресiнде" айтылатын мәлiметтерге ең жақын сомдалған көркем дүние. Шежiреде "Әйел билемеу керек, әйел билiкке сүйеу болу керек" дейдi, фильмде де солай көрсетiледi. Мiне, арам пиғылсыз өнер туындысы өзiнен-өзi ақша әкелiп жатыр. Себебi, "Шыңғыс хан" – шын. <br /><br />Садықбек ХАНГЕЛДИН, ақын: <br /><br />— Жуырда Шыңғыс жөнiнде тағы бiр келелi әңгiменiң куәсi болдық. Сол тарихтан мәлiм, аты аңызға айналған Шыңғыс жайлы көп сериялы фильм көрдiк. Көгiлдiр экраннан. Қазақ теледидарының ұлттық арнасы Қытай киношеберлерi түсiрген 30 бөлiмнен тұратын тарихи фильмдi бiзге қазақшалап көрсеттi. Ұлы қаһан төңiрегiндегi әңгiме, аңыз, лақап сегiз ғасырға жуық үзiлмей келе жатқанына қарамастан сол тақырыпқа сусап қалған адамша тағы да демiмiздi iштен алып көк кебежеге демiгiп ентелей ұмтылдық. <br /><br />Не деуге болады? Етене бiр жақының қол бұлғап алыс сапарға жол тартқандай. Қимастық па? Қыжыл ма? Ажырату қиын. Өз тағдырымызды көргендей болдық қой. Содан да шығар. Өте ауыр фильм. Қазаққа қатысы болғандықтан ғана емес, кәдiмгi өмiрге ашық көзбен үңiлетiн, тарихқа iзгi ықыласпен қарайтын қарапайым пенде болғандықтан да. Адамзат әлемiнiң тарихына түскен, сол дәуiрдегi жеке тұлғалардың басына түскен кешендi салмақ тебiрентпей, ойландырмай, жаныңа батпай, жүрегiңдi сыздатпай қоймайды. (Мүмкiн сол салмақ сол тұстағы өмiрге деген, тарихқа деген, елдiкке деген көзқарасты жаңаша қалыптастырып өткен шығар, бiз соның игi жемiсiн көрiп келе жатқан болармыз?!) Қалайда бейтарап отыра алмадық.<br /><br />Көркем шығарманың бас кейiпкерi ретiнде Шыңғыс санаңнан өшпейтiн әсер қалдырады. Бұл фильмге қарап Шыңғысты бақытты адам деп айту қиын. Оның өмiрi өмiр емес – азап, қорлық, трагедия. Ашына отырып аяйсың, көңiлiң босайды. Бұл тарихи шындықтың ықпалы ма, әлде фильм жасаушылардың шеберлiгiнен бе - сараптау оңай емес. Бәрi де бар шығар.<br />Бүкiл фильмдi мұқият көре отырып бiздiң аңдағанымыз және басты атап өтетiн жағдай шығармада тарихи шындықтың көркем бейнелеу тәсiлiмен барынша бұрмаланбай көрсетiлуi. Шындық осындай болғанына немесе соған жуық болғанына сенгiң келетiнi. Осы ретте фильм авторларының әдiлдiгi жаныңды жылытпай қоймайды. <br />Қаншалықты қайшылықты оқиғаларды сипаттай отырып, қаншалықты қанқұйлы сәттердi суреттей келе (соғыс болған жерде қан төгiлмей тұрмайды ғой) картинаны жасаушылар бiр сәт те дәлдiктен ауытқымайтын сияқты.<br /><br />Шыңғысхан әлемдi жаулау жорығында Қытайды айналып өтпегенi тарихтан белгiлi. Ол Қытайға өз қолымен дүркiн-дүркiн шабуыл жасап, шығыстағы осы ұлы елдiң тағдырын өзгертуге елеулi үлес қосқаны мәлiм. Осы жорықтарда қисапсыз адам шығынын әкелген қантөгiс айқастар өттi. Соған қарамастан қытайлықтар жасаған шығармада Шыңғысты даттап, өздерiн ақтап көрсету мақсаты байқалмайды. <br />Керiсiнше әр қырдың астында мал бағып қана күн кешкен, елдiк тұтастығы жоқ, өнер мен ғылымнан бейхабар моңғол жұртын ғана емес, сонау көне дәуiрден даналығымен айналасына әртарапты ықпал етiп келе жатқан кәнiгi қытай тайпаларының ежелгi қым-қиғаш дау-дамаймен қырқысып келген әр бұтағының басын бiрiктiрiп, аса алып мемлекетке айналуына тарихи себепшi болған Шыңғысханға деген iшкi iлтипатын танытатын бiр ризашылық, содан туған белгiлi жылылық та байқалмай қалмайды.<br /><br />Өз халқының бақытын ойлаған дарынды көсем көздеген мақсатына жеткеннен кейiн ел құрметiне ие болып хан сайланғаннан соң көңiлi тынып, дамыл табуға бет бұрады. Бiрақ ел iшiнде қисынын тауып жарасып кете қоймаған дәстүрлер, қалыпты iзге түсе қоймаған тайпааралық қарым-қатынастар, жақын жатқан көршi елдердiң дүркiн-дүркiн жөнсiз жасаған жосықсыз жорықтары оны тыныш қалдыра алмайды. Қасында орынды өтiнiш, ашық арыз айтып келушiлер, төтенше әрекеттерге жетелеушiлер де аз болмайды. Оның өз жандүниесiнiң осындай жағдайларға төзе алмайтындығы былай тұрсын, әлгi оқиғалар мұны үздiксiз шалт қимылдарға жұмсап, күтпеген күрестерге итермелейдi де отырады. Бұл жолда ол бiрде ұтып, бiрде ұтылып отырады.<br /><br />Фильм авторлары Шыңғысты тарихта қалатын тұлға ретiнде қалыптастырған өзiнiң жеке басының, немесе әулетiнiң мүддесi ғана емес, тiптi оның мiнезi де емес, оны тудырған Дала мiнезi, Дала тағдыры, Дала мүддесi, Дәуiр талабы деп көрсетедi. Демек Шыңғыс өз дәуiрiнiң құлақкестi құлы да, адал перзентi, мақтаныш етер жарқын тұлғасы да болды.<br />Бiз бiлемiз ғой дейтiн Шыңғыстың тарихтағы орнын қытайлық киношеберлер осылай көрсетедi. Бiздiңше олардың бұған мөлдек құқығы да бар. Өйткенi Шыңғыс тарихы туралы құжаттардың барлығы дерлiк осы алып елдiң мұрағатында сақталған. Сондықтан олар Шыңғысқа да, тарихқа да қиянат жасай алмаған.<br /><br />Тарихи өте күрделi тұлға Шыңғыстың қайраткер ретiнде кiсi мойындамай болмайтын көп қыры ашылып көрсетiлген. Оның тарихтан белгiлi қаталдығы қолға алған iсiн жүзеге асыруда аса қажет қасиет. Ол да тағдырдың бұйыртқан сыйлығы. Оның жағдайында қатал болмаса моңғол жұртының ел боп қалыптасуы екiталай екен. Ол қатал болмағанда бiз бiлетiн адамзат мiнезi бүгiнгi тұрпатта қалыптасуы да дүдәмал көрiнедi.<br /><br />Адам ретiнде қолбасшының ойландыратын жерi аз емес. Өзiн қоршаған қауымға деген ыстық ықылас, жауласып кеткен достарына деген мейiрiм, Ана мен балаға деген махаббат, ағайынға деген айқын талап, шын досқа деген адалдықты көрсететiн эпизодтар көзiңе жас алдырмай қоймайды. Ата дәстүрiн көзiнiң қарасындай сақтау, үлкендi сыйлау, ақылды сөзге құлақ қою – үлгi аларлық-ақ мiнез. Өзiнiң маңайындағы адамдардың пiкiрiмен есептесу, олармен үнемi ақылдасып отыру, қамқорлық жасау, төңiрегiне әлемдегi ақыл иелерiн жинауға талпыну - мұның барлығы күнi бүгiнге дейiн үлгi боларлық, тiптi билiк иелерiнiң iс қағидасына айналарлық қалыптар.<br /><br />Шығыс даналығын жасаушылар - қытай киношылары бiзге осындай тағлым ұсынады. Шыңғыстың қаталдығы мен даналығын Дала мен тарихи орта қалыптастырды. Оны мойындамай болмайды. Шыңғысқа сын көзiмен қарай бермей, оның әрекеттерiнен тиiмдi сабақ алуға күш салған дұрыс деген қорытынды жасайды. Бұған келiспеу тоңмойындық болар едi. <br />Бiз фильмнiң көркемдiк деңгейi жайлы, рөлдер мен орындаушылар жайлы ауыз ашпадық. Өйткенi, бiрiншiден, ол бiздiң қолдан келе бермейтiн шаруа, екiншiден, осы әңгiме тұсында ол жайлы сөз қозғауды мiндет деп санамадық. Қалай десек те қазақ өнерiнiң туындысы емес көршi елдiң еңбегi ғой. Бар мүмкiндiктi пайдаланып, бар ықыласын салған сияқты.<br />http://www.turkystan.kz/page.php?page_id=35&id=1888ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-5218714844605457592008-01-20T19:57:00.000-08:002008-01-23T02:44:59.119-08:00НАУРЫЗНаурыз - әлем халықтары арасындағы ең ежелгі және жылдың жаңаруын ең алғаш әйгілеп, адамзатқа дәстүрлеген бірден бір мереке. Бұл дәстүрдің аталуы мен «наурыз» сөзінің таралу аумағына қарағанда, адамзаттық Жаңа жыл мерекесі екенін мойындауға тура келеді. Наурыз (март) айымен байланыстыра жаңа жылды атап өту патшалық Ресейді былай қойғанда, Рим империясында да қасиетті мерекеге айналып келген. <br />Саясаттың өзгеруі Наурыз мерекесіне де салқынын тигізіп келді. Мыңдаған жылдар бойы мерекеленіп келген Наурыз мерекесі, кеңес өкіметі тұсында жалпыхалықтық сыйпаттан өңірлік және ауылдық ауқымға ысырылды. Наурыз көптеген атрибуттық және мазмұндық тұрпатынан ажырап, қарабайырланды және сүреңсіз тартты. Мерекелердің мерекесі саналатын Наурыз тек қана кеңес өкіметінен тәуелсіздік алған түрік елдерінде ХХ ғасырдың 90-жылдарынан бастап қана шындап қолға алына бастады. <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgI-OpNJ2Segp02i8UvAMIu132RjhzbvO36uN_VXQUy9u0UvwRDIAa_hMpi0dovHVOy50lw7_PZ3LHX6wESzcHJGz7nMI4_bkXRsoZLe_M-xLHqH4qOe3aZQbW4Ypa9IYQDPOfqZh3SLQ/s1600-h/%D0%9D%D0%B0%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B7.jpg"><img style="float:right; margin:0 0 10px 10px;cursor:pointer; cursor:hand;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgI-OpNJ2Segp02i8UvAMIu132RjhzbvO36uN_VXQUy9u0UvwRDIAa_hMpi0dovHVOy50lw7_PZ3LHX6wESzcHJGz7nMI4_bkXRsoZLe_M-xLHqH4qOe3aZQbW4Ypa9IYQDPOfqZh3SLQ/s320/%D0%9D%D0%B0%D1%83%D1%80%D1%8B%D0%B7.jpg" border="0" alt=""id="BLOGGER_PHOTO_ID_5158617967794069122" /></a><br />Енді Наурыздың өз мәртебесі мен мәнін өзіне қайтаратын уақыт келді. Ол үшін оны заман талабына сәйкес тарихи нышандары мен атрибуттарын лайықтап, кәзіргі адам санасы қабылдайтындай, фольклорлық той емес, жалпықазақстандық мереке дәрежесіне жеткізуіміз керек, уақыттас әшекеймен, мүмкіндіктермен байытқанымыз жөн. Бұл жоба да сол ниеттен туылды. <br /><br />НАУРЫЗ ҚАЛАЙ ТУЫЛДЫ?<br />«Наурыз» (өткен ғасырда қазақша «науырыз» болып жазылатын) сөзін індетушілер, оны парсының «нау» - жаңа, «ырыз» - күн сөздерінен туындатып жүргені рас. Алайда, Наурыздың ең ежелгі мереке екенін ескерсек, аталмыш сөздің одан да ерте туындағаны шығады. <br />Қазақ тілінде осы сөздердің мына түрдегі қолданысы, аталмыш мереке атауының ежелгі мәні болғандығына тағы бір дәйек: «ну» + «ырыз» немесе «нуырыс». Қазақша «ну» жасыл ұғымын («Сулы жер - нулы жер») береді де, «ырыз» (ырыс) сөзі сол күйінде, әлі күнге Жаратқанның бұйрықты игілігі деген мағынадағы «құт», «береке» ұғымдарының жыйнақты мәні күйінде қалған. <br />Енді осы «соны», «тың», «жаңа» ұғымдарын біріктірген «ну» сөзінің қазырғы әр тілдегі «нау», «ноу», «нав» «нов», «новь», «нью» секілді нұсқаларының о бастан келе жатқан басқы көзі деуге негіз бар. Басқаша айтқанда, «жаңа» ұғымы тумас бұрын, оның «жасыл», «жас» аталатын табиғи нұсқалары туындап барып, бірте-бірте «жаңа» ұғымы қалыптасқан. <br />«Ырыз» сөзінің түбірі «ыр» (ір) түрінде «ие», «қожайын», «іске асырушы» дегенді білдіретін аса ежелгі сөз: тәң+ір - таң, жарық иесі, жарықты жаратушы, иеленуші. Ал, оның екінші бөлігі «ыз» (ыс, іс) түрінде құдыретті заңдылық, пешене, жазмыш дегенді білдірген. Сонда «ырыз» (ырыс) сөзі құдыретті жазмыштың бұйрығымен болатын бұйырым, несібе деген ұғым болып шығады. <br />Ендеше, «нау» + «ырыз» ежелгі сөйлем ретінде парсылық «жаңа күн» тіркесіне отырық мәдениетке тән, нақтыланған мағына түріне түсіп барып жеткен, ал оның ежелгі мағынасы: «Жаратқанның бұйрығымен жаңа құтқа кенелу». Демек, Наурыздың арғы мәнінде Уақыттың жаңаруын Жаратқанның еркімен болатын табиғаттың жаңарысымен және адамзаттың жаңа құдыретті құбылыс күтуімен байланыс бар, саясатқа айналмаған пәк сенім мен ежелгі түркілік сөздердің күрделенбеген нұсқалары сол күйінде кездеседі.<br />Наурыздың мәнін аша түсетін қазақтың тағы бір сөзі бар, ол кәдімгі: «жыл», ежелгі нұсқасы – йыл: әлдекімдердің, әлденелердің жыйылу әрекетін әйгілейтін ұғым. Ендеше о баста «жыл» ұғымы ежелгі түркілер түсінігі бойынша ғаламдық деңгейдегі жыйылу сәтін, яғни ғаламдық ауқымдағы Уақыт пен Кеңістік бойынша жыйырылу, «бір қауызға сыйу», бастапқы старттық қалыпқа түсуді білдірген. Басқаша айтқанда, «жыл» сөзінің шығу тегі ғаламдық күйді білдіруден шығып барып, кейінірек уақытты білдіру бірлігіне айналған. Осыдан барып, әлі күнге дейін қазақтар «Жаңа жылыңмен!» демейді, біріне бірі «Жыл(йыл) құтты болсын!» айтады, және бұрынырақта «жаңа» сөзін қоспаған, мұнысы ежелгі жыйылу құбылысының құтты болуын тілеуден шығып тұрған ежелгі тілек екенін қостай түседі. <br /><br />НАУРЫЗДЫҚ НЫШАНДАР<br />Кез келген мерекеге тән нышандар болатыны белгілі, Наурызға тән атрибуттарды қарағанда, «йолка» аталып жүрген шыршаның мәнін ескермеу мүмкін емес. Ертедегі түркілер мәңгілік жасыл қарағай текті ағашты айнала, 365 адамды билетіп, тойлау дәстүрі болған. Мұның мәні мынада еді: жасыл ағаш пәктіктің нышаны ретінде Көкке жеткізер жол (йол), ал оны айналу арқылы, жыйырылу, иірім жасаумен ғарыштық сығылу үдерісіне қосылу ниеті жүзеге асқан және болашақ жыл күндерін жасыл ағашты айналумен, Жаратқаннан бұйыратын жаңа ырысқа алдын ала кенелту дәстүрі болған. Қазырғы орыс тілінен «йолка» аталған жыл шыршасының шығу тегі осылай болған-ды. <a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiorzy1aLDQAj-eo-1o0s5EmTPlYFCjYxH7LidibQOdIBglkFuZk-1rd4R18KorjSGCuyy3fR7suh3PHcZByWhyjWdHJidIpMtx0iq2mMcMHQ-g7w_3Vkx6JAu71Efi-HAw1Bdvrwk_0g/s1600-h/%D0%90%D0%A1%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%AF%D2%9A.jpg"><img style="float:right; margin:0 0 10px 10px;cursor:pointer; cursor:hand;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiorzy1aLDQAj-eo-1o0s5EmTPlYFCjYxH7LidibQOdIBglkFuZk-1rd4R18KorjSGCuyy3fR7suh3PHcZByWhyjWdHJidIpMtx0iq2mMcMHQ-g7w_3Vkx6JAu71Efi-HAw1Bdvrwk_0g/s320/%D0%90%D0%A1%D0%90%D0%A2%D0%90%D0%AF%D2%9A.jpg" border="0" alt=""id="BLOGGER_PHOTO_ID_5158618874032168610" /></a><br />Ежелгі Наурыздың мерекеленуі ғарыштық үш санатқа (категорияға) негізделген: дәм, үн, түс. Бұлардың әрқайсысы ғарыштық жетілудің кепілі ретінде жеті еселенуден тұрған, яғни, жеті дәмнен – Наурыз көже, жеті түспен – үйді, адамды безендіру, жеті үнмен – жеті қоңыраумен, жетіген аспабымен болмаса жеті адамның хор айтуымен ескі жылды есіркеп, жаңа жылды мадақтау жүзеге асырылған. Осыдан келіп, кәзіргі «хоровод» үрдісі орныққан.<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiY-k_lbcDGUKcrW1ydn9RKCIJnzbmEp-d4l1-MjSRNwzM6awikCqUwPGwVx5h_m3Upa3Wky8vfc9Z85t1Yv6tqsVHi0VulSrpeFxnc7FQS9iwe_RJ8sjEgjSmNBXMwahNPrk9pHoWYrA/s1600-h/%D0%96%D0%9E%D0%9B%D0%91%D0%90%D2%9A%D0%90%D0%9D.jpg"><img style="float:right; margin:0 0 10px 10px;cursor:pointer; cursor:hand;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEiY-k_lbcDGUKcrW1ydn9RKCIJnzbmEp-d4l1-MjSRNwzM6awikCqUwPGwVx5h_m3Upa3Wky8vfc9Z85t1Yv6tqsVHi0VulSrpeFxnc7FQS9iwe_RJ8sjEgjSmNBXMwahNPrk9pHoWYrA/s320/%D0%96%D0%9E%D0%9B%D0%91%D0%90%D2%9A%D0%90%D0%9D.jpg" border="0" alt=""id="BLOGGER_PHOTO_ID_5158618423060602514" /></a><br />Сонымен бірге, Наурыздың тойлануы жеті күнге созылса керек, оған қазырғы еліміздің батыс тұрғындары 13-14 наурыздан бастап, көрісу мен наурыз көже асуды бастап кететінін қосуға болады. Бұл бұрынғы күнтізбе бойынша наурыздың басқы күндері, ал оған бір апта қоссақ, қазырғы 21-22 наурызды аламыз. Сөйтіп, «Нуырыс» мерекесі жеті күнге созылған.<br />Наурыз мерекесінің басты атрибуты болып табылатын «наурыз көже» тіркесінің де берері көп. Алғашқы сөздің мәні ашылғанын ескеріп, «көже» сөзіне назар аударғанымыз жөн: кө+же; «кө» ежелгі «Көк» яғни, жоғарғы негіз (төменгі негіз – Жер, йер) және ас дегенді білдіретін «же» сөздерінен құралған аса ежелгі сөз.<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEggDX5XpG-4llbiQ3h6bPBdiDGs7IM2smN40n5Kg97MWGbwQ2ux80DLUnx-QNjnFr5jOHrSXwilte4kyzS9hnUbhtcE-348SoaNBLp6_4sGUcrEVvOzCtJ26qMFuIgFqDxPqaIpr9avJw/s1600-h/%D0%A1%D0%90%D0%9F%D0%A2%D0%AB%D0%90%D0%AF%D0%9A.jpg"><img style="float:right; margin:0 0 10px 10px;cursor:pointer; cursor:hand;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEggDX5XpG-4llbiQ3h6bPBdiDGs7IM2smN40n5Kg97MWGbwQ2ux80DLUnx-QNjnFr5jOHrSXwilte4kyzS9hnUbhtcE-348SoaNBLp6_4sGUcrEVvOzCtJ26qMFuIgFqDxPqaIpr9avJw/s320/%D0%A1%D0%90%D0%9F%D0%A2%D0%AB%D0%90%D0%AF%D0%9A.jpg" border="0" alt=""id="BLOGGER_PHOTO_ID_5158619286349029042" /></a><br /><br />НАУРЫЗДЫҚ СЫЙПАТТАР<br />Наурыздық ұғымдар бүгінде көмескі тартқанымен, қайта қалыпқа келтірерліктей сұлбалар жеткілікті. Наурыз аумағы жағынан жалпыадамзаттық, тарихи сыйпаты турасында ең ежелгі ритуалдық мереке, ал арналымы жағынан барлық ізгіліктің бастауы. Сондықтан да оны «Ұлыстың ұлы күні» атаған.<br />Наурыз – құбылыс басы. <br />Құбылыс – Уақыт пен Кеңістің тоғысуында жүзеге асатын әрекет пен болмыстың көрінісі. Бабаларымыз ежелгі замандарда сол құбылысты болдыратын Уақыт пен Кеңістің басы ретінде Күн мен түннің теңесуі болатын сәт пен жер бетіндегі жасыл орманды алқапты таңдаса керек. Сондықтан да, Көкке шаншыла өскен, үшкір ұшты, түсін өзгертпейтін шыршаны Уақыт пен Кеңістің тоғысу нышаны ретінде қалаған, оны Көк пен Жерді қосатын жол (йол) деп есептеген. Ал, Наурыз мерекесін халық болып жабыла мейрамдау бар құбылыстың, яғный жақсылықтың басы ретінде мойындалған. Сондықтан наурыз күні жыл бойына жалғасар істі бастауға тырысқан, жақсылық жасауды ұйымдастырған: кір-ластан құтылу, бұлақ көзін ашу, ағаш егу, егін егу, сүмелектеу (рассада, одан арнайы «сумаляк» деген ас әзірлеу өзбектерде сақталған) т.т.<br />Наурыз – жыл басы. <br />Ежелгі аңшы-көшпелі түркілер он екі жылдық мүшелді енгізумен бірге, олардың әрқайсысына айуандық кейіп берген, яғни әрбір жыл белгілі бір айуанның тұрпатымен келетінін насихаттай отырып, оларды астрологиялық жағынан сыйпаттауды меңгерген. Ал, әрбір жылдық айуан жеті түстен тұрса керек, сөйтіп, әрбір мүшелдік жыл жеті дүркін түске бойалумен толық түстік мүшелді өткеретін болған. Бұл – 84 жыл, бұған біржылдық бейтарап нәрестелік кезең қосылғанда, адамның орташа өмір сүру ғұмыры 85 болып шығады. <br />Наурыз – маусым басы. <br />Маусым жылдың тірлікке тән мезгілдік кезеңдері болып табылады.Түркілер кеңістікті де, уақытты да төртке бөлген. Жербеті күншығыстан бастап, оңға қарай оңтұс, батыс, солтұс, шығыс болса, әр тұстың өз түсі бар: шығыс – көк, батыс – ақ, оңтұс – қызыл, солтұс – қара.<br />Жылдық кезең төрт маусымға жіктелген. Әр маусым, жылдың жасына қарай балалық, жастық, егделік, қарттық сыйпатты бейнелеген. Егер жылдық мүшел он екі жылдан тұрса, жылдық уақыт он екі айдан тұрған. Әрбір үш ай бірігіп, бір маусымды құраған. Әр маусымға тән өз түсі бар: көктем – жасыл, жаз – көк, күз – сары, қыс – ақ.<br />Жыл басы міндетті түрде көктем айының алғашқы күні болып табылған, өйткені, наурыз айында тоқсан күндік қыс кетіп, көктем келеді, ал қыс дегеніміз - ескі жылдың соңғы маусымы. Қыстың нышаны – қар, түсі – ақ, яғни табиғи қартайу шегінің соңы. Көктем нышаны – өсімдіктің көктеуі, түсі – жасыл, яғни табиғи жасару межесінің басы. <br /><br />НАУРЫЗДЫҚ ҰҒЫМДАР МЕН РӘСІМДЕР<br />Наурызға тән ұғымдардың барлығы да бір ғана мерекенің мәнін ашудан шыққан десек, қателесеміз. Керісінше, Наурыздың мереке болуының өзі белгілі бір ежелгі адамзаттық идеяның түрлі сенімдер мен тұжырымдарға бөлшектелмей тұрғандағы тұтас үрдісінің шырқауынан шыққан. Бізді осындай ойларға жетелейтін наурыздық мына ұғымдар болып табылады. <br />Көк – аталық негіз, барлық игіліктің көзі; ғаламды билеуші Жаратқанның тұрағы.<br />Ұмай ана – аналық негіз, береке мен жақсылықтың көзі, жер бетіне Көктің бұйрығымен дарыған игіліктерді еселеуші, молайтушы мистикалық тұлға; Жердің мифтік бейнесі.<br />Құт – Көктің батасымен байанды ететіндей кепілі бар құбылыс көзі. Қазақтың «Құтты болсын!» айту дәстүрінің түбінде кез келген қуанышты құбылыстың құдыретті Көктің қолдауына ие болсын дегендей тілек жатыр.<br />Қыдыр ата – Көктің атынан жер бетін аралаушы және құт үлестіруші, қолдаушы. Құд + ыр, мұндағы «ыр» (ір) – ежелгі түркілік ұғым бойынша құдырет пен құбылыс дарытушы.<br />Ырыс – Жаратқанның бұйрығымен дарыйтын сый. «Ыс» (іс) – жазмыш, Жаратушының бұйрығы деген ұғымдардан шыққан.<br />Береке – адамдардың ниетіне рыйзалықтан Көк пен Ұмай тарапынан бұйыратын табыстың тиімділік көрінісі.<br />Бақ – адам пешенесіне жазылған сыйдың бұйыруы, адам тағдырына жағымды құбылыстың жазылуы.<br />Жолбақан (йол) – Көк пен Жерді жалғаушы жол әрі Көк күмбезіне «тірелуші» ағаш, Наурыз кезіндегі ғаламдық кіндік нышаны. Жолбақан жердегі адамзатқа жаңа жақсылықтар легі мен жас ырысты өз бойымен жөнелтуші құрал және Көкке адамдардың ниет-тілектерін жеткізуші жол. Жолбақанның рөлін ертеде қарағай текті жасыл ағаштар атқарған.<br />Наурыз – ежелгі түркілік «ну(нау) ырыс» - «жас, соны, тың, жаңа Көк сыйы бұйыратын сәт» деген ырымнан туындаған ұлы мереке.<br />Жыл (йыл) – кәзірде мезгілдің бірлік атауы болғанымен, ерте заманда ғаламның бір қауызға жыйылу сәті ретіндегі тұжырымнан, ежелгі түркілік «йыл» (жыйналыс, жыйырылыс, сығылу) сөзінен шыққан. Кейіннен орыс тіліне «йыл» сөзі шыршаның атауы ретінде «ель» түрінде, ал жаңа жылдық безенген шыршаны «йолка» (тағы да «йол» сөзінен) атау қалыптасқан.<br />Наурыз көже – Наурыз мерекесі кезінде ішілетін қасиетті де жеті дәмнен пісірілетін ас. Көже (Көк асы)– ежелгі түркілі «кө» (Көк) және «же» (ас) сөздерінен құралған, бірнеше дәмнің бірігуінен пісетін сұйық астың атауы.<br />Жеті үн (жетіген) – жеті дыбыстың бірігуінен шығатын қасиетті әуен. Қазырғы кезде «жетіген» сөзі қазақтың жеті ішекті саздық аспап атауы. Ежелгі түркілік «жетік үн» тіркесінен шыққан. Алайда, бұлайша ертеде кәзіргі «хор» аталатын бірнеше адамның қосылып ән айтуы да аталған болуы мүмкін, өйткені, «хор» сөзінің өзі түркілік «көптің бірігуі» (қор) дегенді білдіретін ұғымнан шыққан. <br />Кәзіргі қазақы «жеті нан», «жеті шелпек» пісіру де наурыздық ұқтырымдардың сарқыты.<br />Көрісу – адамдардың бір бірімен төс қағыстыра сәлемдесуі. Сәлемдесудің бұл түрі Наурыздың «жыйылу» принципіне негізделген. Төстің өзі қазақша «көкірек» деп аталады да, ежелгі түркілік көк+ірек (ырақ), яғный «Көкке тиесілі қақпақ» (ірек, ырақ – қақпақ, мысалы: шаң+ырақ) дегенді білдіреді. Көкіректерді түйістіру арқылы, адамдардың бір бірімен бұлайша сәлемдесуі, көкірекке ұялаған түрлі ниеттер мен ойларды біріктіру пыйғылынан шыққан.<br />Шырақ жағу. Қыдыр атаны күтудің бір рәсімі. Шырақ жалғыз болмауы керек. Шырақ жағудың бірнеше мәні бар: Қыдыр атаның жолына жарық түсіру; отауды аластау, лас қуат пен кірден тазарту; үйдегі құт пен ырысты, жылу мен ошақты қадырлау белгісі; әруақтармен сыйласу, оларға құрмет көрсету нышаны. <br />Ырыс түні. Бұл – Көктен жаңа ырыс тілеу; жаңа Уақыттың жаңарған Кеңіске (жерге) келуін қамтамасыз ету, пенделік пыйғыл мен ниеттерді бір мезгілде бір арнаға тоғыстырып, Жаратқанға құрмет көрсету, оның назарына ілігу; наурыздың 21-нен 22-не қараған түні ұйықтамай таң атысын күтіп, салтанатпен өткізу рәсімі.<br />Қыдырсый. Балалар үшін Қыдыр ата атынан ата-аналары мен туыстары арнайы әзірлеген сыйлық.<br />Ұйқыашар. Бойжеткендер тарапынан ғашық жігіттеріне арнап пісірілген, Ырыс (Қыдыр) түні желінетін тағам.<br />Селтеткізер. Жігіттер тарапынан бойжеткендерге арнайы, алдын ала, әзірленген сыйлық. Бұл сыйлық аталуы жағынан да, мағынасы жағынан да кәзіргі «сюрприздің» арғы тегі болып табылады, тіпті, «сюр» сөзінің өзі қазақтың «сүр» - ұзақ уақыт бойы сақтаулы деген сөзіне өте жақын. <br /> Жолдық. Наурызда «Жыл құтты болсын!» айта келген қонақтарға, жолыққан таныстарға ұстата салатындай, сондай-ақ, наурыз шарасына қатысушыларға үлестірілетін ұсақ та қарапайым, кәкір-шүкір сыйланымдар. Бұл наурыздық Көк жолына және жаңа жылға рыйзалық ниет білдіруден туындаған ырымдық сыйласу рәсімі.<br />Жылқоржын. Жолбақанға бекітілген арнайы жолдықтар мен жылсыйлар салынатын жеті түсті әшекеймен безендірілген қос қалталы қоржын.<br />Жылсый. Кәзіргі заман талабынан туындаған сыйлық түрі, ол жаңа жыл қарсаңында берілетін түрлі атақтар мен төсбелгілер, сыйлықтар, мадақтамалардан құралады. Бұған наурыздық құтпарақтар (аткрыйтка) да қосылады.<br /><br />НАУРЫЗДЫҚ ПРИНЦИПТЕР<br />Қалай дегенде де, Наурыздың өз мәнінде мерекеленуі тұтушыларына (носитель), яғный қазақ халқына байланысты. Сол себепті де, көмескі тартқан көп нәрселерді қалпына келтіріп, дәйектей отырып, заман талабына бейімдеу арқылы Наурыздың шырайын шығаруға әбден болады.<br />Наурызды мейрамдау мынадай тұжырымдарға негізделгені мақұл:<br />- Наурыз – жыл басы;<br />- Наурыз – бірігіс;<br />- Наурыз – жаңарыс;<br />- Наурыз – жетіліс;<br />- Наурыз – бастау (старт);<br />- Наурыз – үміт;<br />- Наурыз – мереке.<br />Бұл тұжырымдарды принцип ретінде өз алдына ашайық.<br />Жыл басы ретінде қабылданып жүрген 1 қаңтардың күнтізбелік мәні ашылмағандықтан, Наурыздың жай ғана көктемгі мереке екені рас. Сондықтан Наурыздың астрологиялық және мүшелдік жылбасы екендігі барынша насихатталуы керек. Әсіресе, еліміздің батысындағыдай 13-14 наурыздан бастап аталып өтетіндігін одан әрі дамыта түсу қажет. Ол үшін 13-20 наурыз аралығында ескі жылмен қоштасу рәсімдері өтуі керек.<br />Наурыздық бірігіс принципі Наурыз мерекесінің өн бойын қамтыған басынан аяғына дейін басты талап болып табылады және Наурызды жалғыз қарсы алу ырымға жаман болып есептеледі. Өйткені, жалғыздық тек қана Жаратқанға ғана тән, жалғыз мерекелеу күнәһар болудың бір түрі саналған. Бірігіс талабы басты үш санат арқылы жүзеге асады: жеті дәм, жеті үн және жеті түс. Әрбір адам не жанұя, мекеме, топ осы санаттардың біріккен көрінісі болуы керек: наурыз көже ішу не пісіру, біріге өнер көрсету, түрлі түсті жарқын киешек(костюм) киу.<br />Жаңарыс: әрбір адам не жанұя, мекеме, топ 22-нен бастап, өзінің (өздерінің) жаңа жоспары мен жобаларын, ниеттерін әзірлеуі болмаса іске асыра бастауы қажет; ескі қағаз бен киім 21-не дейін өртелгені мақұл.<br />Жетіліс принципі ескінің жаңаға ұласуынан көрініс табады, сондықтан әрбір адам не жанұя, мекеме, топ ескі жылдағы басталған істі аяқтауымен есіркеп, жаңа жылда аяқталмаған істі жаңартып бастауды қолға алуы керек. Әрбір жан жаңа киіммен, жаңа үнмен (көңілмен) жаңаша әрекетпен Жолбақанды айналу арқылы өзіне жаңа жол ашпақ.<br />Бастау: ескі жыл аяқталарда жаңа іс бастамай, оны жаңа жылға қалдырудың мәні зор. Ескі жылдың қуаты кеміп, құты азайады, ырыстың жолы тарығады. Сондықтан 13 наурызға дейін бітпеген істі бітіруге болмаса жаңа жылға жаңартып бастауға әзірленген мақұл. Жыл бойғы барлық әрекет пен істің нәтижесі 20 наурызға дейін қорытылып, 22 наурызда істің ірісі мен уағы бастау алуы керек. <br />Ежелгі түркілердің сенімі бойынша істің құтты болуы оның басталуына тәуелді деп есептеген және соған зор мән берген. Ал, Наурыз Уақыт пен Кеңісті біріктіруші ең сәтті күн болғандықтан, сол күнгі бастау алған істің сәттілігі зор болмақ. Ал, істің басы оны жүзеге асырудан емес, жобалаудан басталады. <br />Үміт принципі жаңа Уақыт жолына сену болып табылады. Ал, сену жаңа ғарыштық қуатқа жол ашады. Ендеше, Үміт - болашақ істің, өмірдің жолашары. Сол себепті, Наурызды жай ғана мерекелік сәт деуден гөрі, оның барлық атрибуттары мен көріністеріне назар салып, шынайы көңілмен қарсы алудың мәні де, нәтижесі де зор.<br />Мерекелік принцип Наурызға жай ғана демалыс күндерінің бірі деп қараған пыйғылдан бастап мәнін жойады. Сол себепті, бұл принципті жүзеге асырудың бір сыры оған әзірлік пен көпшіліктің мәре-сәре мейрамдауында жатыр.<br /><br />НАУРЫЗДЫ МЕРЕКЕЛЕУ<br />Наурыз мейрамын мерекелеуде береке болмай тұр. Жасыратыны жоқ, басында өзінің барлық сыйпатына ие бола бастаған Наурыз мерекесі соңғы кездері күн мен түннің теңесуі болмаса көктемнің басы ретінде басқаша мәнге ие бола бастады. Мерекенің бұлайша мағыналық бұлдырлыққа тап болуы, оны өзіне сәйкес мәннен жұрдай етуде. Адамдар үйінде наурыз көже ішумен, ал ұйымдар көшеге қарүй (киіз үй, ағаш үй) тігумен ғана шектеліп, Наурыз мейрамының келбеті сүреңсіздікке ұшырауда. Уақыт жағынан бір-екі айға созылатыны бар. Мерекелік нышандар мен ырым-жоралғылардан жұрдай. Мейрамның мәні бұрмаланып, жаңа жылдық сыйпаты жойылуда. Фольклорлық, этнографиялық алданышқа айналуда.<br />Наурызды мерекелеудің шынайы мазмұнға сәйкес болуы мен заманға сай қызықты да, сәнді болуы, терең мағынаны қарапайым рәсімдермен «әшекейлеу» арқылы жұртқа тартымды мейрам бейнесін жасақтау ғана оны жағымды да әйгілі етпек. <br />Сондықтан көпшіліктің көңілінен қағыс қалдырмас үшін барлық мүмкіндікті ойластыра отырып, Наурызды мерекелеудің орны мен ортасына орай бес НҰСҚАҒА бөліп мейрамдауды ұсынып отырмыз:<br />- шерулік нұсқа;<br />- ресми мерекелеу;<br />- алаңдық (көшелік) нұсқа;<br />- орынжайлық (бөлмелік) нұсқа;<br />- жанұялық (әулеттік) нұсқа.<br />Наурызды МЕРЕКЕЛЕУДІҢ басты екі сатысы бар:<br />- ескі жылмен қоштасу;<br />- жаңа жылды қарсы алу.<br /><br />1. Наурызды мерекелеудің ШЕРУЛІК нұсқасы<br />Наурызшеру. Әрбір елдік мекен (қала, кент, ауыл, микроаудан, көше т.т.) Наурыз мерекесін мейрамдаудың көпшілік сыйпаты болып табылатын наурызшеру ұйымдастыруларына болады.<br />Шеру – бірнеше лектен тұратын адамдар тобының белгілі бір алаңды болмаса көшені бойлап салтанатты жүріп өтуі. Әрбір лек өз алдына ұйымнан, мекемеден, өз еркімен құрылған топтан, өнериеттік (творчестволық) ұжымнан тұрады. Әрбір лек шеруді ұйымдастыру алқасының (ұйымалқа) арнайы рұқсатымен шеруге қосылуға мүмкіндігі бар. Наурыздық шеру мерекеге қатысты Жеті дәм, Жеті үн, Жеті түс принциптерін қанағаттандыруы - басты шарт.<br />Ұйымалқа лектен нені талап етуі керек? <br />• топтың арнайы рәмізі;<br />• құттықтау жазылған ұрандар мен тілектер;<br />• шеру тобының құрамында Ұмай ана, жаңа және ескі жыл мен басқа да он жыл кейіптері бейнеленген киешек (костюм) киінген құрам;<br />• жеті қоңыраулы асатаяқ, одан басқа да жетіген, дауылпаз, шаңқобыз, сыбызғы секілді өзге де этностық аспаптар мен кәзіргі саздық аспаптар болуы мүмкін;<br />• шеруде орындалатын ән-күйлер;<br />• жеті түрлі дәмнен жасалған көже құйылған тайқазан және оны құйып тарататын бірмәртелік тостағандар;<br />• шеру тобындағы арнайы киешегі жоқ адамның болмауы;<br />• шеруге өзге де ертегілік кейіпкерлердің (ұлттық киімдер болмағаны дұрыс) қатысуы.<br />Әрбір лек шеруге өз бетінше әзірленіп, қатысатындығы жөнінде 14 наурызда өтініш беруі керек. Шеру 21 наурыз күні түскі сағат 12-де басталуы шарт және шеру жолының ұзындығы небәрі 3-5 шақырымнан аспағаны мақұл. Әрбір лек бір көлікті ғана пайдалана алады.<br /> <br /> Шеру бойы хормен болмаса бірнеше аспаптың жабыла тартылуы арқылы ән-күй орындалғаны жөн.<br /> Шеруде ақ(кәрілік пен тозудың, ескіліктің белгісі) пен қара(күңгірт – зұлымдық пен кері тілектің, қара ниеттің белгісі) түстің болмауы тиіс, «ырыс пен құтты үркітеді», «жаңа жылды шошытады».<br /> Шеру бойы жағалай қызықтаған адамдарға наурызкөже тарату қамтылғаны дұрыс.<br /> Шеруді жүріп өткен әрбір лек өздерінің алаңдарына не орынжайларына бет алуы қажет.<br /><br />2. Наурызды мерекелеудің РЕСМИ нұсқасы<br />Наурызды ресми түрде мерекелеу мемлекеттік, коммерциялық және басқа да мекемелер мен ұйымдарда жүзеге асыруға ыңғайлы.<br />Ескі жылмен қоштасу<br />Аластау: мерекеге қатысушы қызметшілер ескі жылдағы сәтсіздіктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі қоңыр парақтарға түсіріп, бір жіпке тізеді де «Ұмай анаға» (оны алдын ала келісім бойынша бір әйел кимешек киіп, ойнауы керек) отқа өртеуге береді; хош иісті отпен ісбөлмені (офис) аралату және екі босағада жағылған от арасынан қызметшілерді, жұмысшыларды өткізу (кәдімгі майшам болуы мүмкін);<br />Безендірім: аласталған қызметшілер, ескі жылдың сәтсіздігінен аласталған ісбөлмеге Жолбақан (йол) орнатады; Жолбақан басына үкі ретінде шағын шырша қадалған, ұзындығы төбеге жетерлік сырық. Жолбақанға жеті түсті арқан болмаса таспа (лента) бұратыла оралады. Жолбақанға жеті қоңыраулы асатаяқ сүйеулі. Жолбақанның шырша астын ала жан жаққа таратыла бөлмеге шашақты жеті түсті таспалар мен жіптер керіледі. Жолбақанның түбінде қос қалталы («Дәм» және «Түс») қоржын орналасуы керек. Қоржын жәшіктен болмаса тумба болуы ықтимал. Сонымен бірге «жеті түс» санаты бойынша барлық қызметшілер қара түстен өзге, ашық та жарқын түсті киешек(костюм) киінеді.<br />Мадақтау: ескі жылдағы сәттіліктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі ақ парақтарға түсіріп, жіпке тізіп, Жолбақанға байланған түсті әшекей таспаларға ілінеді. Ұйым мүшелерінің барлығы өздерінің Наурызға әкелген тағамдарын Қоржынның «Дәм» қалтасына жайғастырады. Қызметшілер Жолбақанды айнала тұрады; ұйым басшысы ескі жылдағы сәттіліктер мен орындалған жоспарлар мен жобаларды салтанатты жыйында жария етеді, орындалған жақсылықтар үшін сыйланатын мадақтамалар мен сыйлықтар (бұлар – жылсый деп аталады) қоржынның «Түс» қалтасына жасырылады; Басшы сөзінен кейін қызметшілер ескі жылға есіркеу мен рыйзалық сөздерін хормен айтады; әрқайсысы ескі жылдағы жеке табыстары мен сәттіліктерін, ақ парақтарға түсіріп, Ұмайға ұсынады. «Ұмай ана» ақ парақтардағы жетістіктерді жария етіп, Жолбақанға байлайды, ескі жылға арнаған есіркеу сөзін айтып, қоштасу батасын береді.<br /><br />Жаңа жылмен қауышу<br />Қоңыраулату: Жолбақанға ілінген жеті қоңыраудың («жеті үн» принципі бойынша жаңа жыл кейпіндегі адам соғады) соғылуы Жаңа жылмен қауышудың алғашқы шарты. Қоңырауды ескі жылдың бейнесіндегі адам соғады. Бұл кезде Ұмай ана түрлі түсті тәттіні шашады, қатысушылар бір бірімен көріседі, Ұмай Жаңа жылға сәлем сөзін бастайды. <br />Жылмен қауышу. Бұл кезде жыл иесі болып табылатын айуан кейпіндегі қызметші Жолбақан түбіндегі қоржын қасынан маңызды орынды иеленбек. Әркім өз жылының кейпіндегі бетперде тағынып, Жолбақан мен жаңа жылды айнала хор айтады. Бұл – көпшіліктің жылмен қауышуын білдіреді. Жыл иесі қоржынның «Түс» қалтасындағы Жылсыйды үлестіреді. Содан кейін бір біріне қызметшілер жолдық, селтеткізер сыйлауы мүмкін.<br />Дәм тату – «жеті дәм» санаты бойынша атқарылатын рәсім, әрбір қызметкер пісіріп әкелген Наурыз көжені Ұмай ана бір ыдысқа құйып, барлық қызметшіге үлестіре құйады. Наурыз көже жыл дәмі болып табылады.<br /><br />1. Наурызды мерекелеудің АЛАҢДЫҚ нұсқасы<br />Наурызды алаңда мерекелеуді ауыл, қала деңгейінде, тіпті тұрғындық аулаларда өткізуге болады. Бұл нұсқаны қайырымдылық жолымен бейсауат көпшілікке арнап, мейлінше көп адамды тарту үшін мемлекеттік, коммерциялық және басқа да мекемелер мен ұйымдардың жүзеге асыруларына әбден болады.<br /><br />Безендірім: <br />Наурыз безендірімі оны мерекелеуге қатысатын жұрттың киімдерінен басталады: киім неғұрлым ашық та жарқын алуан түстерден тұрған абзал, қара, күңгірт түстер болмағаны дұрыс, қара аяқ киімді алуан түсті таспалармен орап әшекейлеуге болады. Әр адам өзінің жылына сәйкес бетперде тағады.<br />Жолбақан - басына үкі ретінде бір метрлік шағын шырша қадалған, ұзындығы кемінде жеті метрлік, диаметрі кемінде он сантиметрлік солғын жасыл (салат) түсті бағана. Жолбақанға жеті түсті арқан болмаса таспа (лента) бұратыла оралады. Жолбақанға жеті қоңырау ілініп, оларды бір адамның соғу мүмкіндігі жасалады. Жолбақанды айнала әрқайсысының есігі үш жаққа қаратыла, бір біріне қабыстыра үш қарүй (киіз үй) тігіледі; олардың төбелері солғын жасыл (наурыздық түс) түсті туырлықпен жабылады; бұлар «наурыз отау» аталады да, қапталдары жеті түсті құрлардан немесе жалпақ таспалардан ромб тәрізді (текемет түрімен) етіп безендіріледі; отауға кірген адам келесі екі отауға өтетіндей есік қалдырыла жапсарлас тігіледі; әр отаудың аты бар және маңдайшаға жазылады:<br />- «Дәм отау»; Дәм отауда тайқазан орнатылады және наурыз көженің пісірілуіне және құйылуына бар жағдай жасалады;<br />- «Үн отау»;Үн отауда дыбыстағыш және саз саймандары орналасады; алдына сахна жайғасады; <br />- «Түс отау»; Түс отау жылсый мен жолдықтар, селтеткізер салынған қоржындарға толы болады және наурыздық шағын көрме орналасуы мүмкін.<br />Жолбақанның жоғарғы жағынан отаулардың белдеуіне жеті түсті 21 таспа таратыла байланады; жолбақанның басы отаулардан барынша биік болуы шарт.<br /><br />Ескі жылмен қоштасу<br />Аластау: алаңда арасы кемінде екі метр болатындай екі жерге Алас оты жағылады, оны Ұмай ана тұтатады; алаңға жыйналған жұрт ескі жылдағы сәтсіздіктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі қоңыр парақтарға түсіріп, бір жіпке тізеді де отқа өртеу үшін Ұмай анаға тапсырады; Ескі жылдың сәтсіздіктері мен қайғысын өртеген жандар бір түзуге тізіліп, Алас отының арасынан өтеді, бұл кезде Ұмай ана «Алас, алас, алас...» деген арнайы ырым сөзін дауыстап тұрады. Аласталған жұрт тізілген күйі Жолбақанды айнала орналасады.<br />Мадақтау: мерекелеушілер ескі жылдағы сәттіліктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі ақ парақтарға түсіріп, омырауларына қадайды, неғұрлым көп парағы бар адам ескі жылға соншалықты рыйзалығын білдіреді. <br />Қатысушылар Жолбақанды айнала тұрады; Наурыз алаңды Басшы (қалалық мерекелеу болса – қала әкімі, т.с.с) мерекеге қатысушы топтың, ұйымның ескі жылдағы сәттіліктер мен орындалған жоспарлар мен жобаларды салтанатты түрде жария етеді.<br />Басшы сөзінен кейін қатысушылар ескі жылға есіркеу мен рыйзалық сөздерін хормен айтады; әрқайсысы ескі жылдағы жеке табыстары мен сәттіліктерін, жамырап айтады. Мұның бәрін Ұмай ана басқарады және ол соңынан қорытып, ескі жылға арнаған есіркеу сөзін айтып, жылмен қоштасу батасын береді.<br /><br />Жаңа жылмен қауышу<br />Қоңыраулату: Жолбақанға ілінген жеті қоңыраудың («жеті үн» принципі бойынша жаңа жыл кейпіндегі адам соғады) соғылуы Жаңа жылмен қауышудың алғашқы шарты. Ұмай ана шашу шашады, тілектер жазылқан жаңа жыл кейпіндегі парақтар шарларға қосақталып, аспанға ұшырылады, отшашу атылады.<br />Жылмен қауышу. Ұмай ана жаңа жыл кейпімен жеті рет көріседі.Бұл кезде шараға қатысушы әрбір жан кемінде жеті адаммен көрісуі керек. Түсотаудың алдына қойылған таққа жыл иесі болып табылатын «айуан» жайғасады. Әркім өз жылының кейпіндегі бетперде тағынып, Жолбақан мен жаңа жылды айнала хор айтады. Бұл – көпшіліктің жылмен қауышуын білдіреді. Жыл иесі Түсотаудағы Жылсыйларды иелеріне табыстайды. Содан кейін жыйналғандар өз таныстарына жолдық сыйлауға мүмкіндік алады. Жыл иесі жұртшылықты көңіл көтеруге шақырады, одан әрі ән-күй, ойын, сергу басталады.<br />Дәм тату – Ұмай ана Дәмотауға жұртты біртіндеп Наурызкөжеден дәм татуға шақырады. Жұртшылық кезекке тұрған күйі Дәмотаудың есігінен кіріп, көже құйдырып, келесі есіктен тізілген күйі шығып кетеді. Одан әрі ойын-сауық тамашалау басталады. Наурызкөже ішу – наурыз мерекесінің «жеті дәм» принципін қанағаттандырушы рәсім. <br />«Жетіген». Бұл – наурыздық жеті үндік принципке сәйкес ұйымдастырылған ойын-сауықтан тұратын рәсім. Мұнда өнерпаздар өздерінің жаңа жылдық жаңа ән-күйлері мен билерін, түрлі өнерлерін паш етеді. Сәнгерлер жаңа жылдық сән үлгілерін, суретшілер жаңа суреттерін жаяды.т.т. Негізінен жаңа жылға арналған тың өнерлерге орын беріледі. Орындаушыларға жолдық таратылады. Ойын-сауық соңында жұртшылыққа Жаңа жыл мен Ұмай ана алдағы Қыдыр түнін қызықты өткізуге сәттілік тілеп, қоштасады.<br /><br />4. Наурызды мерекелеудің ОРЫНЖАЙЛЫҚ нұсқасы<br />Кез келген топтар, ұйымдар мен мекемелердің Наурызды ғыймарат ішіне, орынжайға өткізуіне арналған нұсқа. Бұл нұсқа әсіресе, бюджеттен қаржыланатын мекемелерге(балабақ, мектеп, аурухана т.б.) тиімді.<br />Безендірім: <br />Наурыз безендірімі наурыздық «жеті түс» принципін қанағаттандыра отырып, оны мерекелеуге қатысатын жұрттың киімдерінен басталады: киім неғұрлым ашық та жарқын алуан түстерден тұрған абзал, қара, күңгірт түстер болмағаны дұрыс, қара аяқ киімді алуан түспен әшекейлеуге болады. Киешек (костюм) барынша қыйали, таң қаларлықтай тұрпатта болғаны абзал. Әр адам өзінің жылына сәйкес бетперде тағады.<br />Жолбақан - басына үкі ретінде шағын шырша қадалған, ұзындығы орынжай төбесіне жетерлік, жасыл (салат) түсті жуан сырық. Жолбақанға жеті түсті арқан болмаса таспа (лента) бұратыла оралады. <br /> Жолбақанды айнала үш жағына үш нәрсе қойылады:<br />- Жеті дәм – наурызкөже құйулы тайқазан; <br />- Жеті үн – жеті қоңыраулы асатаяқ; <br />- Жеті түс – жылсый мен жолдықтар салынған қоржын. <br />Жолбақанның жоғарғы жағынан салбыраған күйі төбеге жеті түсті 21 шашақты таспа(арқан) бекітіледі. <br /><br />Ескі жылмен қоштасу<br />Аластау: орынжайға кірер есіктің екі босағасына жеті шырақтан екі майшам орналастырылады; орынжайға кірген әрбір қатысушы майшамның біріне келіп, екі алақандарын отқа тосып, беттерін сыйпайды, осылай үш рет аласталғаннан кейін ғана орынжайға өтеді. Орынжайға жыйналған жұрт жаңа жылдың түсі мен сыйпатына орай жеті түсті қатыстыра киешек (костюм) киінеді және әркім өз жылына сәйкес бетперде тағынады. <br />Наурыз кешін жүргізуші ескі жылмен қоштасу рәсімін жариялап, Ұмайды ортаға шақырады. Ұмай өзіне көмекшілерін (олар ескі жылда туылған жастар болуы мүмкін) шақырып, қолдарына бір-бір майшам береді де, «Алас, алас, алас...» деген арнайы ырым сөзін дауыстап тұрады. Көмекшілер әрбір топты немесе дастархан басында отырғандарды отпен аластайды. Арнайы ән болмаса музыйка ойналады.<br />Содан кейін Ұмай ана қатысушыларға ескі жылдағы сәтсіздіктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі қоңыр парақтарға жазып беруді өтінеді. Көмекшілер қатысушыларға қоңыр парақтар мен қалам таратып береді, әркім өзінің ескі жылдағы сәтсіздіктері мен сүреңсіз сәттерін түсіреді. Бұл кезде «Ескі жылды есірке» тақырыбына арналған ән орындалады. Осы сәтте көмекшілер жұрттың қоңыр парақтарын жыйнап бір жіпке тізеді де, отқа жағу үшін Ұмай анаға тапсырады. Ұмай ескі жылдың сәтсіздіктері мен қайғысын алып, жеті бөлек етіп қыйады да, ішінде оты бар арнайы қазаншаға салып өртейді. Бұл кезде Ұмай ана «Алас, алас, алас...» деген арнайы ырым сөзін дауыстап тұрады. Ал жұрт қол шапалақтап, «Алас! Алас! Алас!» деп хормен дауыстап тұрады.<br />Мадақтау: Ұмай ана мерекелеушілерден ескі жылдағы сәттіліктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі ақ парақтарға түсіруді ұсынады.<br />Қатысушылар Жолбақанды айнала тұрады; Ұмай ана қатысушылардың ескі жылдағы басты да қызықты сәттіліктері мен орындалған жоспар-жобаларын салтанатты түрде жария етеді. Жыл иесі Жылсыйларды иелеріне табыстайды. Мұның құрметіне «Ескі жылға мың алғыс!» тақырыбына ән немесе өнер көрсетіледі. Содан соң ақ парақтарды қатысушылар омырауларына болмаса Жолбақанға қадайды немесе үйлерін безендіру үшін өздері алады.<br />Ұмай қатысушыларға ескі жылға есіркеу мен рыйзалық сөздерін хормен айтқызады; әрқайсысы ескі жылдағы жеке табыстары мен сәттіліктерін, жамырап айтады. Ұмай ана соңынан қорытып, ескі жылға арнаған есіркеу сөзін айтып, жылмен қоштасу батасын береді. Ескі жыл кейіпті кісі қоштасу биін билейді де, ақ бетпердені тастап, өзге түсті бетперде тағады. Ұмай ана ескі жылдың келгендігін жария етеді.<br /><br />Жаңа жылмен қауышу<br />Қоңыраулату: «жеті үн» принципі бойынша жаңа жыл кейіпті кісі жеті қоңыраулы асатайақты қолға алып, билей жүріп қоңырау соғады. Ұмай ана жаңа жылдың келгендігін жария етіп, шашу шашады. Аққайнар атылады, түрлі қуаныш рәсімдері жасалады.<br />Жылмен қауышу. Ұмай ана жаңа жыл кейпімен жеті рет көріседі. Бұл кезде шараға қатысушы әрбір жан кемінде жеті адаммен көрісуі керек. Жолбақан жанына қойылған таққа жыл иесі болып табылатын «айуан» жайғасады. Әркім өз жылының кейпіндегі бетперде тағынып, Жолбақанды, Ұмай мен жаңа жылды айнала хор айтады. Бұл – көпшіліктің жылмен қауышуын білдіреді. Жұрт солғын жасыл түсті жаңа жылдық кейіптегі парақтарға жаңа тілектер жазып Жаңа жылға жыйнап береді, ол тілек парақтарын Жолбақанға бекітеді де, қатысушыларға жолдық үлестіреді. Жыл иесі жұртшылықты дәм татуға, көңіл көтеруге шақырады, одан әрі ән-күй, ойын, сергу басталады.<br />Дәм тату – Ұмай ана жұртқа біртіндеп Наурызкөжеден дәм татырады. Наурызкөжені «жаңажылдықтар» өзге қатысушыларға құйып таратады. Ұмай ананың міндеті осымен тәмәмдалады. Ол жұртқа жаңа жылда табыс пен бақыт тілеп қош айтысады. Одан әрі жаңа жылдық ойын-сауық басталады. <br />«Жетіген». Бұл – наурыздық жеті үндік принципке сәйкес ұйымдастырылған ойын-сауықтан тұратын рәсім. Оны жаңа жыл қазақтың жетіген аспапмен күй тартудан бастайды. Өнерпаздар өздерінің жаңа жылдық жаңа ән-күйлері мен билерін, түрлі өнерлерін паш етеді. Сәнгерлер жаңа жылдық сән үлгілерін, суретшілер жаңа суреттерін жаяды.т.т. Негізінен жаңа жылға арналған тың өнерлерге, әсіресе, жекедара орындаушылар емес, топ болып өнер көрсетуге орын беріледі. Орындаушыларға жолдық таратылады. Ойын-сауық соңында жұртшылыққа Жаңа жыл алдағы Қыдыр түнін қызықты өткізуге сәттілік тілейді.<br /><br />5. Наурызды мерекелеудің ЖАНҰЯЛЫҚ нұсқасы<br />Бұл нұсқа жанұялар мен әулеттерге арналған.<br />Безендірім: <br />Наурыз безендірімі наурыздық «жеті түс» принципін қанағаттандыра отырып, оны мерекелеуге қатысатын жұрттың киімдерінен басталады: киім неғұрлым ашық та жарқын алуан түстерден тұрғаны абзал, қара, күңгірт түстер болмағаны дұрыс, қара аяқ киімді алуан түспен әшекейлеуге болады. Бет-жүзді де алуан түспен әлеміштеуге болады. Киешек (костюм) барынша қыйали, таң қаларлықтай тұрпатта болғаны абзал. Әр адам киешегін өз жылына сәйкестеп алғаны жөн.<br />Үйді безендіру: үйдің басты есіктерінің маңдайшасына жеті түсті шашақпен, ал босағалар жетітүсті жіптен (таспадан) өрілген арқанмен әшекейлеген жөн. Безендіруге жанұя мүшелерінің жылдарына сәйкес айуан кейіптес парақтардан жіпке тізілген салпыншақтар тізген мақұл. Үйдің төрбөлмесіне жолбақан орнатылады.<br />Жолбақан - басына үкі ретінде шағын шырша қадалған, ұзындығы төбеге жетерлік, жасыл (салат) түсті жуан сырық. Жолбақанға жеті түсті арқан болмаса таспа (лента) бұратыла оралады. Жолбақанның жоғарғы жағынан төбеге жеті түсті 21 шашақты таспа(арқан) салбырата бекітіледі. <br /> Жолбақанды айнала үш жағына үш нәрсе қойылады:<br />- Жеті дәм – наурызкөже құйулы тайқазан; <br />- Жеті үн – жеті қоңыраулы асатаяқ; <br />- Жеті түс – жолдықтар салынған жылқоржын. <br />Ескі жылмен қоштасу<br />Аластау: төрбөлмеге кірер есіктің екі босағасына жеті шырақтан екі майшам қойылады; төрбөлмеге кірген әрбір қатысушы майшамның біріне келіп, екі алақандарын отқа тосып, беттерін сыйпайды, осылай үш рет аласталғаннан кейін ғана төрге өтеді. Төрбөлмеге жыйналған жұрт жаңа жылдың түсі мен сыйпатына орай жеті түсті қатыстыра киешек (костюм) киінеді және әркім өз жылына сәйкес бетперде тағуына болмаса беттерін әлеміштеп бойауға болады. <br />Отана (жанұя анасы) үйдің бар бөлмесін арнайы майшаммен аластайды. Алас оты қураған адыраспан секілді шөп-шаламнан емес, арнайы майшаммен жасалады. Үйде арнайы ән болмаса музыйка ойналады.<br />Жанұя мүшелері әрқайсысы ескі жылдағы сәтсіздіктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі қоңыр парақтарға жазып, бір жіпке тізеді де, оны отана аластау рәсімімен, жеті бөлек етіп қыйады да, ішінде оты бар арнайы қазаншаға салып өртейді. Күлді гүл егетін топыраққа қосады. Бұл топырақ ыдысқа салынып, жаңа гүл не ағаш өскіні егіледі.<br />Мадақтау: Жанұя мүшелері ескі жылдағы сәттіліктердің әрқайсысын жыл (мысалы, доңыз) бейнелі ақ парақтарға түсіреді. Содан соң ақ парақтарды Жолбақанға қадайды.<br />Ескі жыл бойы алынған сыйлар мен мадақтамалар жыйналып, ескі жылдағы жақсылық ретінде еске алынып, Отаға ескі жылға жанұя атынан алғыс айтады, балалар өнер көрсетеді. «Ескі жылға мың алғыс!» тақырыбына ән айтылады.<br /><br />Жаңа жылмен қауышу<br />Наурыздың 21-нен 22-не қараған түнгі сағат 00-де жаңа жылдың уақыты келді деп есептеледі. Жанұядағы жаңа жыл кейіпті жан болмаса Отаға жеті қоңыраулы асатайақты қолға алып, билей жүріп қоңырау соғады. Отана шашу шашады. Жанұямүшелері Жолбақанды айнала тұрып, оң қолдарын жүрекке қойып сәлем етіп, жеті рет иіледі. Сосын бір бірімен көріседі. Аққайнар атылады, түрлі қуаныш рәсімдері жасалады.<br />Сосын бәрі жаңа тілектер жазып, тілек парақтарын Жолбақанға бекітеді де, отана әркімге жолдық таратады. Отана наурыз қазанға құйылған көжені жанұя мүшелеріне құйып береді.<br />Қыдыр күту.Одан әрі Қыдыр атаны күту басталады. Қыдыр атаға арнап дастархан жайылады, оған жеті дәм қойылады. Төрбөлменің шамы өшіріліп тек қана майшам жағылады. Жанұя мүшелері «ұйқыашар» аталатын арнайы пісірілген жеңсік ас ішеді. Ал, жанұяның жастары құрбыларымен бірге күтуге «селтеткізер» сыйлықтарын алып, кетулеріне болады.<br />«Жыл сый». Жаңа жылдық сыйлық ретінде алдын ала жанұя мүшелері бір біріне сыйлық әзірлеуіне болады. Оның селтеткізерлік мәні болса, тіпті, жақсы. Әсіресе, балалар үшін арнайы әзірленген Қыдырсыйды білдірмей, жылқоржынға салып қойған мақұл. Оны ертеңгісін оянған бала түнде Қыдыр ата әкелгендей, тауып алуы керек. Бұл басқа жағынан алғанда, қоржынға салынған сыйзат Қыдыр атаның батасы мен қуаты түседі деген сенімді бекітеді. <br />Ұмай ана. Жанұя үшін қызығырақ болу үшін арнайы түрде Ұмай анаға тапсырыс жасауға болады. Ұмай аластау, ескі жылмен қоштасу және жаңа жылмен қауышу рәсімдерін өткізіп, жолдық таратады. Ұмаймен бірге жетігеншілер-өнерпаздар болуы мүмкін. <br /><br /><br />КЕРЕК-ЖАРАҚТАР<br /><br />1. ТАҢБА. Наурыздың таңбасы бір біріне сүйір бұрыштары түйістіріле бірігіп, бірінің үстіне бірі орналасқан қос үшбұрыштан тұрады: үстіңгі үшбұрыш Көктің немесе аталық негіздің белгісі, астыңғы үшбұрыш Жердің немесе аналық негіздің белгісі. Үстіңгі үшбұрыш ішіне жаңа жылдың кейпі ретінде сәйкес айуанның басы (ол жыл сайын өзгеріп тұрады), ал астыңғы үшбұрыш ішіне тұрақты түрде өсімдік сыйпатты қазақы ою бөлігі суреттеледі және бұл бейнелер солғын жасыл түсті болады. Үстіңгі үшбұрыш көгілдір түске, астыңғысы күрең түске боялғаны жөн.<br /><br />2. ҰМАЙ ана кимешегі, қамзолы, көйлек – аналық негіз, береке мен жақсылықтың көзі, жер бетіне Көктің бұйрығымен дарыған игіліктерді еселеуші, молайтушы мистикалық тұлға; Жердің мифтік бейнесі.<br />Кимешек: өңі солғын жасыл (салат түсті). Нәзік те жіңішке азын-аулақ оюмен кестеленген. Ою қазақы классикалық ою елементтеріне өсімдік сыйпатын берген жөн. Ою түсі - қанық жасыл.<br />Қамзол: өңі көгілдір немесе көк түс болғаны жөн. Арқасына Наурыз рәмізі қызғыш түспен түсіріледі. Алдыңғы өңірлеріне сары не алтын түсті масақ (тышқанның сүйікті асы) түскені жөн. <br />Көйлек: қызғыш не күрең (топырақ түсті) болып, етегі мен жеңдерін жиектей тышқан басты (сары не алтын түсті) ою салынғаны болмаса кестелегені жөн.<br /><br />3. ЖЫЛҚОРЖЫН. Жолбақанға бекітілген арнайы жолдықтар мен жылсыйлар салынатын жеті түсті әшекеймен безендірілген қос қалталы қоржын.<br />Қатқыл матадан тігіледі де, сары не алтын түсті масақ (тышқанның сүйікті асы) ою бастырылады. Маңдайына Наурыз рәмізі тігіледі.<br />Жылқоржын екі түрлі өлшеммен әзірленеді:<br />үлкен түрі: 40х50х20;<br />кіші түрі: 30х40х10.<br /><br />4. ЖЫЛСЫЙ. Наурыздық белгішектер, мадақтамалар. <br />Белгішектер үш формада жасалады:<br />дөңгелек;<br />тышқан кейіпті;<br />Наурыз рәмізі.<br /><br />5. ҚҰТПАРАҚ (аткрыйтка).<br />7 түрлісі жасалады:<br />дөңгелек;<br />төртбұрышты;<br />тышқан кейіпті;<br />айқара бетті;<br />Наурыз рәмізі кейіпті;<br />Кимешек кейіпті;<br />ромб кейіпті.<br /><br />6. ЖОЛДЫҚ. Наурызда «Жыл құтты болсын!» айта келген қонақтарға, жолыққан таныстарға ұстата салатындай, сондай-ақ, наурыз шарасына қатысушыларға үлестірілетін ұсақ та қарапайым, кәкір-шүкір сыйланымдар, кестелі (кесте наурыздық бейнелер мен рәміздерден, жылдық бейнелерден тұрады) орамал;<br />кестелі ұсақ қалташалар (ішіне айна-тарақ секілді кәкір-шүкір салынатындай);<br /><br />7. НАУРЫЗДЫҚ КИІМДЕР: «жеті түс» принципін қанағаттандыра отырып, ашық та жарқын алуан түсті (қара, күңгірт түстері жоқ); <br />Қазақы киімдерді оюларсыз, түрлі түсті өң беріп тігу керек:<br />қалпақ;<br />төбетей;<br />тақия;<br />қамзол;<br />белдемше;<br />кеудеше;<br />бешпет;<br />шапан;<br />жейде;<br />көйлек т.т.<br />Оюдың орнына түрлі геометриялық фигуралар мен өсімдіктердің, аң-жануарлардың бастарын, тұрпаттарын қолдану арқылы шешуге болады. Мысалы, масақты немесе бидай дәнінен ою құрау секілді.<br /><br />8. НАУРЫЗДЫҚ БЕТПЕРДЕЛЕР<br />Түрлі аң-құстар мен жануарлардың, өсімдіктердің бейнелері мен тұрпатынан бетперде жасалғаны дұрыс.<br /><br />9. ТАЙҚАЗАН <br />Тайқазан ішіне піскен наурыз көже құйылып таратылатындай ыдыс болғаны жөн. Оны ағаштан, әлеуменнен, тот баспайтын болаттан, шойыннан, былғарыдан т.б. жасауға болады. Тайқазанның тұғыры болғаны дұрыс. Мес түрінде де жасауға болады. Оған қоса ожау болғаны мақұл.<br /><br /> 10. НАУРЫЗАЯҚ – наурыз көже ішуге арналған арнайы ыдыс. Бұл ыдыс күмістен, ағаштан, шыныдан және басқа материалдан жасалуы мүмкін. Наурызаяқ сырттай қарағанда кәзіргі қыл мойын бакалды елестетеді, бірақ қыл мойыннан төменгі жағы үстіңгі көже құйылатындай тұрпатта болады да, ол қоңыраудың рөлін атқарады, яғни наурызаяқ - әрі ыдыс әрі қоңыраудың орнына жүретіндей құрал. Сондықтан оның ыдысы ағаштан, қоңырауы күмістен болуы мүмкін болмаса өңкей шыныдан құйылуы ықтимал.<br /><br />11. ЖЕТІГЕН немесе ЖЕТІК ҮН.<br />Арнайы тұрпаты бар ағашқа жеті қоңырау бекітіледі. <br />Жетігеннің өлшеміне орай үш түрін жасауға болады:<br />алаңға арналған үлкен жетіген, бойы 1,5м, қоңыраулары барынша ірі;<br />орынжайға арналған орташа жетіген, бойы 1 м, қоңырауларының ірілігі орташа;<br />үйге арналған шағын жетіген, бойы 0,5м, қоңыраулары барынша шағын.<br /><br />12. ӘШЕКЕЙ. Жолбақанға бекітілген шығырдан жан жаққа тарайтын бойына түрлі түсті шашақтар тізілген баулардан немесе таспалардан тұрады. Әшекей баулардың санына қарай үш немесе жеті жаққа тарайтындай сәйкес түрде үш баулы немесе жеті баулы болып бөлінеді. Әрбір баудың бойында жеті шашақ бекітіледі.<br />Әшекейлі баулардың бір ұшы жолбақанға бекітілген шығырға байланады, келесі ұшы орынжайдың қабырғасына(төбесіне) бекітіледі. Әшекей барынша жеңіл болғаны жөн.<br /><br />13. ШЫРАҒДАН немесе ШАМТҰҒЫР болмаса ОТАЯҚ. Орынжайға болмаса төрбөлмеге кірер есіктің екі босағасына жеті шырақты қос екі тұғыр болмаса қос шыраққа арналған шырағдан немесе аластауға арналған от аяқ. Жерден кемінде жарты метр биіктігі бар тұғырға орнатылғаны мақұл немесе, қабырғаға бекітілетіндей бекітпесі болуы керек.Отқа төзімді өртке қауыпсыз материалдан жасалады.<br /><br />14. ЖОЛБАҚАН - басына үкі ретінде шағын шырша қадалған, шыршаның астын ала әшекей баулар бекітілетін шығыры бар шеңберше және төменгі тұсынан да үлкен шеңбер бекітілген, екі шеңбер арқылы (жеті түсті 3 қайтара керілген) 21 баумен немесе таспамен әшекейленген, өне бойына жеті түсті таспа оратылған бақан немесе сырық. <br />Жолбақан алаңға, орынжайға және үйге арналған түрлеріне орай үш түрлі болады да, олардың өшемдері де соған сәйкеседі:<br />алаңдық жолбақан: ұзындығы - 5-10 м , диаметрі - 10-30 см;<br />орынжайлық жолбақан: ұзындығы - 2-3 м , диаметрі - 7-10 см;<br />жанұялық жолбақан: ұзындығы - 1-2 м , диаметрі - 5-7 см.<br />Жолбақанның өне бойына жеті түсті арқан болмаса таспа (лента) бұратыла оралады. Жолбақан әр бөлігі бір метрге бөлшектеліп, құралатындай ыңғайлы болғаны абзал. Оны ағаштан, әлеуменнен, пластикалық материалдардан жасауға болады. Аяғы орнық болатындай тұғыр болғаны жөн.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-33765540242831126822007-12-24T01:06:00.000-08:002007-12-24T01:10:47.091-08:00ТІЛ МЕН СӨЙ<em>Тіліміздің тілегін қолға алғалы оңды-солымызды байқауға мұршамыз келместен, жүйесіз әрекетпен мәселенің мұхитында малтып келе жатқандаймыз. Қай мәселені де шешу үшін оның қатпарын сараптап бажайламайынша, қыймылымыз қарабайырланып, әрекетіміз әлемтапырық күй кешпек, ал нәтижесі мандымастан бір орында таяқ қамшылаған баладай, өзімізді өзіміз алдаусыратып уақыттан жұрдай боларымыз хақ. Кез келген іске қажетті ғылыми кірісімнен ада боламыз. Қазырғы тіл майданындағы халымыз да сондай. </em><br /><br /><strong>Тіл мен речь </strong><br />Тіл мәселесіне бойлап, мәселеге мән беру үшін «тіл» ұғымының өзіне үңіліп, «тілге» берілген танымал анықтамаларға назар аударайық:<br />тіл – барлық сөздер мен грамматикалық формалардың және айтылым ерекшеліктерінің жыйынтығы;<br />тіл – виртуәлдік (абстракция ретінде болатын), әлеуметтік қауқар (потенция); <br />тіл – халықтың қатынас құралы, бұл - әлеуметтік құбылыс («Русский язык и культура речи», В.Я.Гольдин, О.Б.Сиропотина, М.А.Ягубова, 2003г);<br />тіл – адам қауымында стихиялы түрде туындаған, қатынас мақсаттарына арналған және адамның әлем туралы білімдері мен ұғымдарының барлық жиынтығын бейнелеп жеткізуге қабылетті дискретті (жіктелмелі) дыбыстық таңбалардың дамымалы жүйесі (Үлкен кеңес енсиклопедиясы).<br /> Бізге керегі де және бұл ұғымға тиісті тиянақты тоқтам да анықтамалардың соңғы нұсқасы деп ойлаймыз. Қысқасы, тіл – адамаралық қатынастың белгілі бір жүйесі. Бұл жағынан қарағанда, жүйе ретінде тіл өлуі де, қайта тірілуі де, тіпті, жасалуы да әбден мүмкін. Мұның мысалдары жеткілікті. Мысалы, қайта тірілген ебрит тілі шын мәнінде тілдік жүйе ретінде өлген емес, оның заңдылықтары мен жүйелік сыйпаттары сақтаулы болатын. Алайда, сол «өлген» тілдің қолданысқа түсуі шын мәнінде тілдің қайта туылуы емес, лингвистикалық ғылым саласында «речке» айналуы болатын. Қарапайым ұғымдағы тілдің «өлуі» дегеніміз – ғылымша айтқанда, тілдің қолданыстан шығуы ғана. Егер де әлгі тілдік жүйеге қажетті жағдай жасалса, ол қолданысқа түсіп, «речке» айналады, яғни тіл «тіріледі».<br />Өкінішке орай, әлі күнге тілдік қолданымның термині болып саналатын «речь» ұғымының қазақша баламасы болмағандықтан, бұл пәнсөз (термин) біздің ұғымымызда қолданыста болмай келе жатқаны өз алдына, тілдік ғылымның тұтас бір пәнінің дамуына кедергі келтіріп келеді. Өйткені, терминнің өзі ғылыми бірлік екені рас.Бірліктің өзі болмаса, нысанның дамуы да мүмкін емес. Кәзіргі күні «культура речи» пәні қазақша «тіл мәдениеті», «сөз мәдениеті» деген тиянақсыз сөздермен берілгенімен, пәннің мәні түсініксіз қалуда. Ғылымда «языковая культура», «речевая культура» деген салалар бар, ал бұлар қазақ тілінде «тіл мәдениеті» ретінде бір ғана саланы қамтып ұғынылып отыр. Оның үстіне қазақ тілінде «жазбаша речь» (письменная речь), «ауызша речь» (устная речь) мәселелері де өз деңгейінде ашылмай келеді.<br />Жоғарыда «тіл» ұғымына тоқталдық, ал «сөздің» лексикалық бірлік екенін ескерсек, оны бүтін бір ғылыми пәннің жүгін көтеретіндей термин ретінде қолдану ғылымды да, ұғымды да тұйыққа тірейді. Речь дегеніміз – тілдің қолданым сыйпаты, ал біз оны сөз, сөйлеу, тіл секілді сөздерді жамыратып, қалай атауды білмей жүрміз. <br />Тілімізде «речке» балама болатындай лексикалық бірлік бар, ол – «сөй» сөзі. Бұл, тіпті, архаистік сөз де емес, кәдімгі кәзіргі қолданыстағы, соншалық мән берілмей келе жатқан бірегей лексикалық материал. «Сөй» сөзі қазақ тілінде тілдік қолданыс сыйпатын білдіретін бірден бір ұғым, сол сыйпатты беретін көптеген сөздердің түбірі және ежелгі бірбуынды әмбебап ұғымның нұсқасы: сөйлеу, сөй деу, сөйлем т.т. Мұның ағылшын тіліндегі нұсқасы «сей» (say) түрінде сақталған. «Сөй» сөзі термин болуға әбден лайық және «жазбаша сөй» мен «ауызша сөй» түрінде тілдің алуан қолданыстық сыйпатын бере алады.<br /><br /><strong>Тіл майданы</strong><br />Сонымен, белгілі бір тілдің қолданысы, яғни «тірлігі» дегеніміздің өзі – оның жазбаша және ауызша қолданым сыйпатымен айқындалатын үдеріс (процес). Ендеше, тіл мәселесінің ұлы майданға айналу себебінің өзі, оның жоғарыда аталған салалардың тиянақты қолға алынбау көрінісінен туындайтын жайт. Демек, неғұрлым тіл майданы өршіген сайын, соғұрлым тіл мәселесінің тиянақты да нәтижелі көрінісі мардымсыз деген сөз. Нақты әрекеттің орнын желбуаз да шайпау сөзуарлықтың басқаны. Қорыта келгенде, тілдің сөйге айналуы дегеніміздің өзі – тілдің өмірдегі нақты қолданысы. Ендеше, мемлекеттік тілді дамыту мәселесін қолға алғанда, тілдің жазбаша да, ауызша да сөйге айналу үдерісі деп түсінетін уақыт жетті. <br /><br /><strong>Сөй</strong><br />Жазбаша сөй (письменная речь) – тілдің жазылымдық қолданысы. Мұның өзі сан алуан саладағы жүзеге асуына қарай сәйкес түрде сан салалы болып келеді. Соның бірі – ісжүргізім (делопроизводство). Елдегі мемлекеттік тілді дамыту көрінісі ретінде істеліп жатқан басты шара болып мойындалған Ісжүргізім шын мәнінде жазбаша сөй мәселесінің бір қыры ғана. Алайда, біздің оны тілді дамытудың басты көрінісі деп көрсетуге тырысқанымызбен, бұл мәселенің көктей қояр түрі жоқ. Себебі, жазбаша сөйді ауызша сөйсіз елестету де, дамыту да, қолға алу да мүмкін емес. Әрі беріден соң жазбаша сөй дегеніміз – ауызша сөйдің жазбашалық нұсқасы екені рас. Осы заңдылық орындалмағандықтан да, біздің ісжүргізім айналасындағы атқарған әрекеттеріміздің бәрі де аудармалық алданыштан әріге аспауда. <br />Қысқасы, тілдің сөйге айналу құбылысы бір біріне өзара тығыз байланысты, оның жазбаша және ауызша нұсқаларының қолданысқа түсуінен туындайтын үдеріс қана. Ал, үдеріс үшін желбуаз идеология да, фестивәлдер де керек емес, жағдай мен ұйымдастыру шаралары және тиісті талап қана болса жеткілікті. Бір қызығы, мемлекеттік дәліздердегі мемлекттік тілді дамыту мәселесі сөз болғанда, неге екені белгісіз, сол органдардағы тіл білетін әлеует қарастырылмай, сол орган жайғасқан елді мекендердегі этностық есеп-қыйсаптың тілге тиек болатыны түсініксіз. Мұнымыз, әбзелдің әдемілігі мен жайлылығын аттың бар-жоқтығына байланыстыра қарастырғандай, қыйсынсыз шаруа екені айан. Әлде, бұл да мәселенің мәнін басқа жаққа бұрумен уақыт ұтудың тырбынысы ма екен?!<br /><br /><strong>Сөйлік орта</strong><br />Кез келген тілдің сөйге айналуын Қазақстандағыдай маңдай тіреп отырған жаппай оқыту жүйесі емес, сөйлік (тілдік) ортаның қамтыйтыны белгілі. Бұған талай мысал да, дәйек те келтіруге болады. Ал, тілді оқыту құрылымдары бар болғаны қолдау құралы мен тіл білімін тиянақтау тетігі бола алатыны рас. Алайда, оның тиімділігі алдын ала қарастырылмаса, миллиардтаған қаржының жай ғана желбуаз мылжыңға айналатынын көз көріп отыр.<br />Тілдік орта дегеніміз – сөйлік әлеует. Сондықтан да негізін жеті жүз мыңдық ебреймен құрған кәзіргі Изрәйл мемлекеті әлгі жеті жүз мыңның әрқайсысын ебрит тілінің сөйлік ортасының бөлшегіне айналдыра білді. Ал, Қазақстандағы кемінде бес миллиондық қазақтілді қазақтардың мұндай сөйлік орта ретінде айналысқа жаратылмауы тілдік саясаттың қаншалықты түзу екені турасында күрсінте ойландырады.<br />Іс жүзінде қазақ тілі үшін сөйлік ортаны қалай жасақтауға болар еді? Әрбір мемлекетті, коммерциялық және басқа да ұжымды қазақтілді адамсыз елестету қыйын, қазақ тілін білетін азамат жеткілікті. Бірақ, мәселе әлгі қазақтілдінің азаматтық құқығы аяққа тапталып, оның өз тілін мемлекет ісіне жарату мәселесінің туындап отырғаны өз алдына, аталған әлеуетті мемлекеттік тілді дамытуға толық жарату мүмкіндігі қарастырылмай келе жатқандығын мойындайтын уақыт жетті. Мысалы, әрбір қазақтілді маманның өз ойын мемлекеттік тілде білдіруіне мүдде білдіріліп, тіпті міндеттелсе, онда әрбір ұжымда толық түрдегі қостілділік ахуал қалыптасар еді: қазақтілді адам қазақ тілінде, орыстілді азамат сол тілде ресми қатынас жасай алмақ, алайда, елімізде орыс тілін түсінбейтін адам жоғын ескерсек, орыстілді азаматтар мемлекеттік тілді меңгермесе де, ауызекі қарапайым нұсқасын ұғары белгілі. Ұқпаған күннің өзінде олара сол талап міндеттелуі шарт. Қостілділік дегеніміз де, мемлекеттік тілдің дамуына алғышарт дегеніміз де, қоғамдық және этностық келісім де - осы! <br />Мұның үстіне, әрбір ұжымның сөйлік ортасы бақылауға түсуі шарт, өңкей біртілді ұжым болмауы керектігін, ескерген жөн. Сөйтіп, осы көзқарас барынша мемлекеттік тіл пайдасына үдетілген сайын, оның қоғамнан да, сөйлік ортадан да алатын орны ойыла түседі. Алайда, біздің елде әзірге нақты істен гөрі жалпылама жадағай сөзуарлықпен «тіл асырау» орын алып отырғанын жасыра алмаймыз. Бұл саладағы пәрменсіздік пен құзырсыздық, тасырлық пен қасаңдық, құлдық пен ұрлық тіл тақырыбын әбден жауыр қылып, дискредитацияға ұшыратты. <br />Аталған істі атқаруға соншалықты заң да, басқа да пәрменнің керегі шамалы, әрбір министрлік өз саласы бойынша кәзіргі заңдамалардың негізінде бұйрық шығарса – жеткілікті! Ал, бұл үдерістің бәрін тіл мәселесі бойынша уәкілетті орган қолға алуға міндетті. Белгілі бір мерзім сайын тұрақты түрде жасалатын мониторинг нәтижесін қоғамға жариялап отырса – бітті! Бұл әрекет тіл мәселесіндегі тиянақты мүдденің барын қоғамға сіңіріп, оны амалсыз бет бұруға мәжбүр етеді және ешкімнің де құқығы шектелмейді.<br />Қысқасы, сөйлік орта мемлекеттік тілді дамытудағы басты саяси тетік ретінде қолға алынса ғана, ондаған тіл үйрету орталықтарының тиімділігі артады. Олар бюджеттің миллиондаған қаржысын нәтижесіз өткізу орталығы болудан қалады. Әйтпесе, қазыр сөйлік орта өрт шалған тоғайдың кейпінде, барған сайын қуырылып барады, тілдік кеңістік күн сайын тарылып барады, тілдің сөлі кетіп, қуара түсуде. Тіл мәдениеті де, сөй мәдениеті де, мәселе болудан абсурдқа айнала бастады.<br />Сөйлік ортаның бұл саладағы басты инфрақұрылым екендігінде сөз жоқ, мәселе мемлекеттік саясатты соның пайдасына бұруда ғана, тілді қыруар шығынның көзі болудан құтқаруда, саясатты тіл майданынан арылтуда, саяси ерікті даудан арашалап, іске жұмылдыруда.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-56427820612372624452007-12-11T02:32:00.000-08:002007-12-11T02:39:44.561-08:00ҚАНАҒАТЫ МОЛ ҚАРИЯ<a href="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxSmjgByaA2U4IIkQbbCVOyLcVmVTXJGcL3FvCx8WnAvxuyziQklx6wUnijt3poz8Hu0HyBxlrBHmcFIctCT_70Y4047tcirqN7_T5j3pds0uVsjV9GduOO5cD2AX4Q3Z9gO1EcIUDtA/s1600-h/Img_5385.jpg"><img style="float:left; margin:0 10px 10px 0;cursor:pointer; cursor:hand;" src="https://blogger.googleusercontent.com/img/b/R29vZ2xl/AVvXsEgxSmjgByaA2U4IIkQbbCVOyLcVmVTXJGcL3FvCx8WnAvxuyziQklx6wUnijt3poz8Hu0HyBxlrBHmcFIctCT_70Y4047tcirqN7_T5j3pds0uVsjV9GduOO5cD2AX4Q3Z9gO1EcIUDtA/s320/Img_5385.jpg" border="0" alt=""id="BLOGGER_PHOTO_ID_5142662334678393586" /></a><br />1979 жылы 114 жасында Заят Мәлікұлы деген қария Монғол елінің Қобда аймағында дүниеден өтті. Марқұмның туған жері мына шығыс жағымызда орналасқан Шыңжан өлкесі. Бұрынғы - Шығыс Түркістан. Хош, сонымен Заят ақсақал 1930-40 жылдары Шығыс Түркістан өлкесінде пайда болған аласапыран тұсында Монғолға өтіп кеткен. Ол жақта анасы, әйелі және екі қызы қалып қойыпты. Олардың ұрпағы әлі сонда тұрып жатыр.<br />Заят атамыз бес тіл білетін, оқымысты, шариғат жолын ұстанған адам еді. Орыс, қытай, монғол, қазақ, ұйғыр тілдерінде жатық сөйлейтін. Монғолияға келген алғашқы жылдары Ақкөл деген елді мекенде орыстардың жүн жуатын мойкасында жұмыстап, әрі аудармашы қызметін қоса атқарған. 1934 жылы Тақай Тәпбайқызы деген апамыз екеуі жаңадан шаңырақ көтереді. Осы кісіден туған ұл-қыздары қазір түгелдей Қазақстанға көшіп келіп алды. <br />1965 жылы осы кісінің 100 жасқа толу құрметіне Мемлекет басшысы Ю.Цеденбал арнайы құттықтау жолдап, республикалық ардагерлер кеңесінің төрағасы, генерал Г.Жамяан дегенді жіберіп сый-сияпат көрсетеді. Осы кездесу барысында орталықтан келген бастықтар: «Ақсақал, зейнетақыға қанша төгрег (теңге) аласыз?» – деп сұрапты. Сөйте, Заят қария 100 жасқа дейін ешбір зейнетақы алып көрмепті. Ақсақалды «қоғамға еңбек істемеген адам екен» деп ойлап қалмаңыз. Өмірінде бір күні еңбексіз өтпеген. Былайша айтқанда, бұл адам үкімет тағайындаған зейнетақыдан бас тартқан. Сол үшін отқа да, сотқа да сүйреген. Үкіметтің жәрдемінен бас тарттың, «Халық жауысың» дегенге дейін барған. Сондағы қарияның айтатын уәжісі: «Мен харам ақша алмаймын, өлгенде отқа күйемін, тірі де дұғам қабыл болмайды» – деп, жылайды екен жарықтық. Сондан кейін үкімет адамдары жалыныпты: «Бұл харам дүние емес, жасыңызда істеген еңбегіңіздің ақысы» – десе, ақсақал одан ары жылайды екен: «Ойбай-ау, ол кездегі істеген еңбегім үшін айлық алдым емес пе!» Ақыры үкіметте, Ю.Цеденбал жарықтықта айтып ұқтыра алмаған. <br />Осы қарияны бізде көрдік. Тура 100-ден асқан шағында қолында таяғы, күміс сақалы желбіреп, үш шақырым жерден жаяулатып, немерелеріне бес ешкісінің сүтін әкеле жататын. <br /> Алланың ісінде шек бола ма? Бертінде естідік, осы кісінің анасы 1989 жылы 143 жасында Шыңжанның Турфан өлкесінде дүниеден өтіпті. Марқұм анасы өмір бойы «бір күні келер» деп ұлын күтіпті. Кешке ұйықтар алдында үй ішіндегі пешке отын толтырып, үстіне су толы шәугім (шәйнек) асып қояды екен. «Ұлы шөлдеп келетін шығар, дайын тұрсын» – дейтін көрінеді. Ол, ол ма, өмір бойы жас баланың жұдырығындай күміс жамбыны (құйма күміс) жіп тағып мойнына асып жүріпті. «Егер де біреу-міреу «Ұлың келді сүйінші» десе, ұялып қалмайын» – деп, дайындаған екен. Марқұм ана дүниеден өтерінде «осы күміс жамбыны қоса жерлеуді» өтініпті. Мүмкін о дүниеге барғанда ұлыма ұшырасармын деген үміті шығар. <br />Бекен ҚАЙРАТҰЛЫELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-73072749940070977572007-12-11T02:26:00.000-08:002007-12-11T02:28:48.014-08:00Мерекелеуді қашан менсінеміз?Өмірінің жартысын тойға арнайтын қазақ үшін мерекенің орны ерекше. Жалпы, қазақ халқының неге тойшыл, мерекешілдігін тереңірек зерттеудің де кенжелеп тұрғаны рас. Халқымыздың жыйғанын той-мерекеге шашатындай қандай себеп пен негіз бар екеніне көз жеткізетін де уақыт келді. Бұл жерде қазақтың барын рәсуә ететіндей шашпа мінезін сынаудан гөрі, көшпелі менталитетке тән мистикалық санаға сіңген жамандықтың алдын алу шаралары жатқандығы мәдениеттанушыларымызды ойлантуы керек. Былай қарағанда бұл шара «таспен ұрғанды аспен ұратын», ырыс-берекенің нышаны болып табылатын азықтан шашу (фейерверх) шашатындай көрініске толы мистикалық шаралар көшпелі түркілердің өмірінен аласталмайтындай сіңірілгендігі бұрынғы ұрпақтың соншалықты нәзік әлемді игергендігінің куәсі екені рас. Яғни, ежелгі түркілік наным бойынша, материалдық өмірде неғұрлым жарқындықтың нышаны ретінде той-мереке көп болса, соғұрлым жаманаттың беті қайтады деген мистикалық сенім мен мән болатын.Әрі-беріден соң Қазақстандағы жұртты таң қалдыратындай қоғамдық тұрақтылық пен этносаралық (ұлтаралық емес) түсінісу қазақ халқының осындай «бейкүнә» тірлігінде жатуы да ықтимал.<br /> Алайда, прагматикалық тірлікке бет бұрған заманда мистикалық шаралардың «жері қуырыла» бастағаны да рас. Бұрынғы ырымға толы іс-әрекеттер қазіргі өмір тұрғысынан рәсуәліктің көзі болып танылатыны да сондықтан. Шынында да, бұрынғы қазақ мерекелерінің ырым мен мазмұнға арналмаған қалтарысы жоқ болғанымен, қазіргі өмірде жадағайланып мәнсіздікке ұшырап өмірден ығысуға душар болатындай жағдайға ұшырауда. Халықтық мерекелердің барлығы да айналып келгенде фольклорлық шаралар болғандықтан қазіргі заманда тек қана шоу сипатты және нарықтық негізге толы шаралар ғана өміршең болып бара жатқаны бізді ойлантуы қажет. <br /> Бұл әңгімелердің барлығы да соңғы кезде көбірек тақырып арқауына айналып жүрген елімізге ене бастаған шетелдік мерекелер мен етене мейрамдар турасында толғануға мәжбүр етеді. Бұрынғы фольклорлық мерекелермен малданып келген қазақ халықтық той-томалақтың айналып келгенде фольклорлық сипаты мен ырымға толы мәні бүгінде діни-саяси және нарықтық көрініске айналғанын аңдауы қажет. Міне, сондықтан да шеттен келетін мерекелердің барлығы да өзіндік идеологияға толы және ол нарық жағынан алғанда өзін өзі ақтауға негізделген. Бір ғана «Бәлентүген» (Валентин) күнінде Қазақстан бойынша тек қана «бәленше» құтпарақтардың (аткрыйтка) өзінен жеке сатушылар мен шетелдік баспаханаларға қаншама пайда түсіретінін, онымен бірге жас ұрпақтың санасына ықпалы барын аңғарайық. Ал, бұл жағынан алғанда біздің мұндай шетелдік «мейрамдық басқыншылыққа» қарсы ойластырған «Махаббат күніміз» секілді бастамамыз неге өмірдегі көшін түземеді? Мәселе бірнеше факторда:<br />- психологиялық жағынан біздің балаң идеологиялы халқымыз үшін шетелдік бастамалардың барлығы да қызықты сипатпен қабылданады, өйткені оған қарсы тиянақты идеологиялық қару әзірге бізде жоқ;<br />- шетелдік мерекелер еліктіргіш элементтерге (құтпарақтар және т.б.), жарналамалар мен шоуларға құрылған;<br />- аталмыш мерекенің үйлестіруші көзі бар, ол – шетелдік діни мекемелер мен пайда көздеген кәсіпкерлер.<br /> Жоғарыда аталған факторлармен салыстырғанда, біздің «Өзіміздегі бояуы мен тарихы қанық дәстүрлеріміз неге өмірден орын алмайды?» деп қынжылуымыз бекер болып шықпақ. Қысқаша айтқанда, біздің өз мерекелерімізді әр қазақстандық (қазақпен шектелу жеткіліксіз) өмірінен орын алатындай істеп жатқан шараларымыз жоққа тән. Сондықтан да, өзіміздің Махаббат күніміз «Бәлентүгеннің» қалқасында қалуда. Егер де жастарымыз «Бәлентүгеннің» қалқасында қалмасын десек, тіпті, дәл сол күнді(басқа күнді алу тиімді емес- қабылдана қоймайды), яғни 14 ақпанды Қазақстандағы «Махаббат күні» ретінде атап, барлық жастардың ресми-бейресми ұйымдары арқылы халқымыздың ғашықтық дәстүрі мен үлгісін мерекелеуді сіңіріп жіберуге болмас па? Ол үшін арнайы құтпарақтар мен сый-сыяпаттар (Қозы-Баян, Жібек-Төлеген,Еңлік-Кебек,Қобыланды-Құртқа аттарына қатысты), селтеткізерлер (сюрприздің түпкі тегі осыдан шыққанын ескеру керек) шығарып, түрлі шоу мен ойындар ұйымдастырылып,тіпті, деректі-көркем фильмдер неге түсірмеске?! Қазіргі заманның идеологиясы деген осы емес пе!<br /> Осындай жайтты Наурыз туралы да айтуға әбден болады. Бір қызығы, қазір осы мерекенің өзі көктемнің басы ма, болмаса күн мен түннің теңелуі ме, әйтпесе, қазақша жаңа жыл ма, өзіміз шатаса бастадық. Көктемнің басы дейін десек, елдің батыс өңіріндегі жұртшылық «Самарқанның көк тасын» қазіргіше 14 наурызда (бұрынғыша - 1 наурыз) «ерітіп келеді» және 90 күн қыстың кетіп, тоң түсіп, Көктемнің алғашқы күні ретінде «қызыл сумен» бірге наурызкөжесін бұрқылдатып, бірімен бірі көрісіп, «Жыл құтты болсын!» айтысады. Ал, күн мен түннің теңелуі дейін десек, ол желтоқсан айында да бар жағдай, оны тойламаса да, күннің қысқара бастайтын күні ретінде халқымыз неге атап өтпеген деген сауал бар. Осы жағынан қарағанда этнографтарымызға да, мемлекеттік идеологтарымызға да ойланатын жайттар баршылық. Шамасы, Наурыз мерекесін ескі жылдық циклдың соңы, жаңасының басы ретінде, яғни наурыз айымен бірге Жыл алмасу күні кірді деп атап өтіп, оның шарықтау сәті деп 22 наурызды атаған дұрыс болар. Сонда бейресми түрде Наурыз мерекесі 14-22 наурыз аралығында бір апта бойы тойланады. Ал, мерекенің замани әшейекейін қалай жасақтау керек, әрбір жанұя мен көрші-көлем, ауыл-аймақ қалай атағаны дұрыс екендігін идеология саласындағылар мен кәсіпкерлер бас қатыруы қажет. Әлі күнге дейін Қазақстандағы ұлттық(мемлекеттік деп қабылдаңыз) мерекелерге арналған құтпарақтар мен сый-сыяпат жоқтың қасы екені, біздің мерекені қаншалықты қазіргі өмірімізге енгізе алып отырғанымыздың куәсі емес пе? Әзірге біздің Наурыз «парсыдан келген» мереке ретінде байлар мен шенгерлердің көшеге киізүй тігіп ішіп-жеу көрмесіне ғана айналып отыр. Наурызды ежелгі иудашыл ебірейлер де мерекелегенін қайда қоямыз? Ал, олар өз кезегінде ежелгі шумерлерден алған болар, парсымен қоңсылас қазіргі Түрікпенстанның оңтүстігінен Аққау деген жердегі табылған ежелгі 6500-7000 жылдықтағы түркілер қаласы наурызсыз күн кешті дегенге кім сенер? Қысқасы, бұл мәселе, әлі өз шешуін де, өмірімізден орнын да түпкілікті тапқан жоқ.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-61261143862051503142007-12-11T02:23:00.000-08:002007-12-11T02:24:49.743-08:00Демократиялық үш жүз және азаматтық қоғамКез келген қоғамдық формацияның өзіне сай саналық сипаты мен құрылымдары бар. Өкінішке орай, кеңестік империя жерленгенмен, оның қазақы санадағы зардабы әлі де жойылмай отыр, оның өзіндік себебі бар. Оған көз жеткізу үшін тоталитарлық жүйе мен демократиялық жүйеге тереңірек назар аудару қажет болады. Әдетте кеңестік биліктің көрінісі болған тоталитарлық (барлық билік бір қолға шоғырланған) қоғамда бұқара санасы үнемі бақылауда және қамқорлықта болды. Сол себепті де соған сай идеологиялық құрылым қалыптасты да, бұл құрылым ерікті сана үшін бұғаулық сипатта болғаны рас. Жалпы қоғамдық сана енжар және бастамашыл болмайтын, сондықтан да кеңес қоғамында «бастама - жазаланбақ» (инициатива - наказуема) деген мәтел таралған еді. Сөйтіп, алып мемлекеттік машина қоғамға тиесілі адамдардың санасын тұмшалаумен ғана айналысты және ерікті сана жазалаулы екенін қоғамдық моральға айналдырды. Өз еркімен ойлай алмайтын және оған ынтықпайтын сана үшін осыдан артық жүйе де, ештеңе де керек емес еді. Ал, алда-жалда бастамашылдар болса, олар орта ғасырдағы күнәһарлардың кебін киіп жатты.<br /> Мұндай қоғамда адам санасы ерікті субъектіден гөрі мемлекеттің асырауындағы объект болудан әрі аспайтын. Сондықтан да кеңестік адамдар қаптаған асырандыларды (иждивенцы) елестетті. Бұл қоғамдағы қарапайым адам санасында адамды билейтін бір ғана құдірет ол - өкімет, яғни мемлекет болатын. Сондықтан да, ол кездегі «бисмилаһи» деген басты сөзді «үкімет пен партия» тіркестері алмастырған еді. Ал, ол құдыретке қарсы тұру немесе тайталасу күәһарлықпен тең болатын. Сөйтіп, қысқасы, адам мұндай ортада өзін мемлекеттің басыбайлы құлы болуға өз еркімен көндігетін, солай болды да. Алайда, адам санасын бұғаулау арқылы бүкіл ұлттық потенциал да бұғауланатынын, ұлттық гүлденудің мүмкін еместігін, сайып келгенде қоғамда тоқырау деген кері кету жүзеге асып, әлгі құдырет-мемлекеттің күндердің күнінде ту-талақайы шығатынын бұғау-мемлекеттің быламық милы идеологтары болжай да алмады және болжаған күннің өзінде ондай күнәһарлыққа баруға дәттері шыдамай жүре берді. <br /> Енді, қазіргі күні айтыла-айтыла мәні кете бастаған демократиялық қоғамды алсақ, әрине, бұл да Черчиль айтқандай, кейбір жайттарын айтпағанда, оңып тұрған қоғамдық сипат емес, алайда, мұнан басқа адамзат дамуына барынша қолайлы әзірге басқа формация болмай отыр. Бұл қоғам еріктілер үшін ең алдымен іздегенге сұрағандай орта. Ал, еріксіздер мен оң-солын ойластыруға шорқақтар үшін, саналық қапаста қамалғандар үшін аса қатерлі қоғамдық орта. Өйткені, демократиялық қоғам адамнан белсенді де ерікті ойлауды талап етеді, оған көндікпегендер мен енжарлар бұл қоғамдық ортаның төменгі бейшара сатысынан бір шығады. Сол себептен де, тоталитарлық қоғамнан демократиялық қоғамға өту кезеңінде ең әуелі қызыл империя езгісінде болған халық осындай ерікті санаға үйретілу керек еді. Басқаша айтқанда, саналық бұғауды бастан кешкен ұлт үшін екі басты идеология қатар жүргізілуі қажет болатын: оның бірі халықты ырықты экономикалық қатынастарға баулу болса, екіншісі демократиялық қоғамдық қатынастың ұстыны болып табылатын азаматтану (граждановедение) негіздерін игерту еді. Сөйтіп, осындай идеология барысында кешегі санасы құрсалған мәңгүрт халық экономикалық жағынан салық төлеуші екенін, қоғамдық қатынас саласында сайлаушы болып табылатынын және мемлекеттің құлы емес оның субъектісі, яғни азаматы болғанын санасына сіңіріп барып, демократия аталған формацияға өтуі керек болатын. Алайда, кешегі КСРО халқы оны бастан кешпеді де, сол территориядағы оңды-солын өз бетімен таныған жандардан басқасы саяси соқыртеке ойынының құрбаны болып шыға келді: адамдардың көпшілігі ырықты экономиканың ең төменгі сатысы болып табылатын саудагерліктен әлі де шыға алмауда.<br /> Бір қызығы, демократиялық құрылымды қазақы санадағы бар ұғыммен ұштастыру әрі тиімді, әрі сіңірімді. Көшпелі қазақы мемлекет сипатындағы үш жүз құрылымын алайық: қазіргі тарихшылар мұны үшке бөлінген әкімшілік-территориялық құрылым дегенмен, бұлардың біртұтас мемлекет үшін өз алдарына қойылған миссиясы бар құрылымдар болғанын және бұл жүздік құрылым бір-бірін толықтырған қоғамдық секторлар екенін амалсыз мойындататын «ұлы жүзді қауға беріп, малға қой, орта жүзді қалам беріп дауға қой, кіші жүзді найза беріп жауға қой» афоризмі болатын. Мұның қазіргі күнде қоғамдық орта тарапынан үш жүз ретінде қарастыратын мемлекеттік органдардың, кәсіпкерлік орта мен қоғамдық-саяси сектордың өз ара қатынасы ретінде көрініс табуы өмір шындығы. <br /> Ал, қазақы қоғам назарынан таса етіп отырған бұл «үш жүзді» Дүние жүзі әлде қашан мойындап оларды: мемлекеттік, коммерциялық және қоғамдық секторлар деп атап келеді. Егер бұларды сәйкес түрде ұлы, орта, кіші қоғамдық жүздер десек, жүзімізді ешкім де тырнап алуға құқығы болмайды, бұлар шынында да, бірін бірі толықтырып, біртұтас демократиялық қоғамды құрап тұрған секторлар. <br /> Енді, демократия дегенді әбден көкезу ұғымға айналдырғанымызды ескере отырып, бұл қоғамның анықтамасы қазақша айтқанда, әлгі аталған үш жүздің өз ара тең дәрежедегі ықпалдаса отырып тірлік кешуі десек, тағы ешкім бізге кінә артпас деп ойлаймыз. Егер де мемлекеттік органдар «ұлы жүздігін» істеп, өзге секторларды тықсырса, онда ондай қоғамнан тағы да әлгі тоталитарлық ортаның үлгісін аламыз, ал егер мемлекеттік және коммерциялық секторлар өз ара жымдасып кетсе, жемқорлық жайлаған авторитарлық жүйе орнығып шыға келеді. Ең дұрысы, демократиялық қоғам орнату дегеніміз - әлгі үш қоғамдық жүздің өз ара тең дәрежедегі ықпалдасуы. <br /> Қазіргі кезде қоғамдық сектор жетім баланың күйін кешіп отырғанын жасырып керек емес. Бұл «кіші жүзді» құрайтын кәсіподақтардың, саяси және діни ұйымдар мен қоғамдық бірлестіктердің қоғамдағы ықпалы мен маңызына қарап, демократияның қай елде қандай мөлшерде екенін қиналмай-ақ ажыратуға болады. Көптеген аймақтарда, жергілікті билік үкіметтік емес ұйымдарды өздерінің қамқорлығына алып, бұрынғы кеңестік асырандылық сипат беріп, олардың маңыздарын түсіргісі келеді. Әрине, мұндай асыранды қоғамдық ұйымдар қоғамдық сананы дамытпақ түгілі кері кетіретіні рас. Дегенмен, Қазақстанның елбасы 2003 жылы бастама көтеріп, Азаматтық форум шақырғалы бері қоғамдық «жүз» өзін ресми түрде таныта бастағандай. Алайда, қоғамдық сектордың ахуалы бәрібір сөзіміздің басында айтқанымыздай, қоғамдық сананың деңгейіне тәуелді, неғұрлым азаматтардың санасы демократиялық сананы меңгерсе, соғұрлым әлгі қоғамдық үш сектордың өз ара ықпалдасуы қызу да тиімді болмақ. Сондықтан бір кездері Н.Назарбаевтың біздің халық демократияға әзір емес дегендей пікірінің жаны бар болатын, бірақ бұл халықтың әзірлігін күтіп отыру керек деген де сөз емес, оның дайындығын өз мойнына мемлекет алуы қажет. Сонда ғана демократиялық үш жүз орнығып дамиды да, елдің жан жақты дамуына мүмкіндік туындайды. Алайда, демократиялық қоғамның идеологиясын мемлекет белгілегенімен, оны жүзеге асыратын «кіші жүз» – қоғамдық сектор. Бұл бәрінен бұрын қалған екі жүзді бақылаушы болып табылады. Неғұрлым қоғамдық ұйымдар демократиялық идеологияны жүргізуді меңгерсе, сол елде соғұрлым демократиялық қауқар зор болмақ. Соңғы кезде қоғамда пікірталас тудырып отырған мемлекет қауіпсіздігін сылтауратып, қоғамдық ұйымдардың заң жағынан позициясын тықсыру елдің шын мәнінде қауіпсіздік сақтауға тиісті органдарының әлеуетіне деген сенімсіздік туғызбақ. Өйткені, қазіргі заң мемлекеттің қауіпсіздігін қамтуға тиісті органдарға қажетті құзырды әлдеқашан беріп қойған. Ендігі мәселе, азаматтардың мемлекетшіл ынтасын қолдана отырып, оның қауіпсіздігін нығайту болуы керек еді. Әзірге Елбасшы қол қойып үлгермеген әлгі заңжоба біздің қоғамымыздағы азаматтық қоғам орнатудағы көлденеңке (шлагбаум) болып тұр.<br /> Өкінішке орай, Қазақстанда қазір демократияның деңгейін саяси партиялардың санымен өлшеу салты орнығып отыр, бұл түбірімен қате, тіпті, қоғамдық ұйымдар, әсіресе, үкіметтік емес ұйымдар дамымай, саяси партиялардың жабағы жүні де көтерілетіні неғайбыл. Қоғамдық ұйымдар қоғамдық сананы орнықтырып дамытатын болса, саяси партиялар тек қана билік үшін таласып, соған ену арқылы өз ықпалдарын жасай алады, ал үкіметтік емес ұйымдар билікке енбестен, қоғамдық сананы түрлендіру арқылы ықпал етеді. Қазіргі кезде елдегі кейбір партиялар үкіметтік емес ұйымдардың ісін атқарып кеткендігі жасырын емес, бұл дегеніміз – олардың қоғамдағы өз міндеттерін шатастырып алғандығын көрсетеді. Демек, демократия саяси партиялардың көптігімен де өлшенбейді, қоғамдық сектордың мемлекеттік және кәсіпкер орталарға бақылау орнатуынан көрініс табады. Мұның барлығы демократия дегеніміз - көкезулердің ісі емес, нақты құрылымы мен сәйкес сана қалыптастырған қоғамдық орта екенін түсінетін уақыт жеткендігін көрсетеді.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-48537766173530164322007-12-11T02:20:00.000-08:002007-12-11T02:22:13.229-08:00Үн мен мұңОсыдан он жылдай уақыт бұрын «Арал өңіріндегі апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» шыққан заңда ауданымыз (Байғанин) Аралға жақын аймаққа енгізілсе де, оны қайта қарау жөніндегі халық өтініші баспасөзде жарияланған еді. («Одақ жасаған жарылыс бір совхоздың басына түсіп тұр», «Егемен Қазақстан». 31 қазан 1992 жыл.)<br />Бүгінгі таңда аудан тұрғындары сыртқы күштердің қолдан жасаған зардаптарынан үш бірдей зілзалаға килігіп бастарынан ауртпалықтарды өткізіп отыр.<br />Бірінші, онсыз да шөл-шөлейт далада, ауасы құрғақсыған, топырағы сортаң тарта бастаған артта қалған ауданымызда 1950 жылдардан 2000 жылға дейін өмір сүрген «Эмба-5» әскери полигоны, «Абай», «Ақжар», «Оймауыт» совхоздары жерінің көп бөлігіне сұғынып кіріп, адам қыратын аса қуатты алапат қару сынайтын ірі алаң болғаны қазіргі шақта құпия емес, 29-30 тамыз 2001 жылы Алматы қаласында өткен «ХХІ ғасыр – ядролық қарудан азат әлемге бет алу» атты халықаралық конференцияда жинақталған дерекке сүйенсек, «Эмба –5» полигонын пайдаланудың өзінен айналаны, ортаны, суды ластау 350 млн., атмосфераға, ауаға араласқан зиянды қалдықтар 661 млн., өндірістен жер бетіне таралған зиянды қоқыстар 3 млрд 724 млн., елдімекен мен тіршілікке тікелей зиян 217 млн. болып Ресей ақшасымен есептелген екен. Сол полигонды бұрынғы қалпына келтіру үшін 833 млн. Ресей рублін жұмсау қажет. Осыншама ғаламат қаржы тұратын зияннан айналып келгенде қанша адамның көз жасы төгілгенін, төгілгелі тұрғанын, қай уақытқа созылатынын ойға алу да, елестету де ауыр. Сонымен қатар сынақ қарулары ондаған жылдар бойы төбемізде жарқылдағанын, тіпті талай рет түйдектелген газын төгіп атылған қару атмосфераның жоғарғы қабатына жеткенде көкшіл түске айналып, шар сияқты қалыпқа түсіп, бара-бара аудан көлемін алып, үрей туғызып, бірте-бірте төмендей тозаңдап, ауа қабатына еніп көрінбей кететінін көрген адам ұмытпаған болар. Бұлақтыкөлде, Мыңшұқырда, Жаңатаң жақта (аудандағы жер аттары) жерге түсіп жарылыс болғаны есімізде. Ол кезде олардың зиянын айту түгіл ауызға да алмайтын кезең. Бұларды еске алғанда адам тағдырын ойыншыққа айналдырған, көрінбей соғатын қарақшы құзғын кейпі тағы да қанша созылар екен деп ойлайсың.<br />Екінші, 3 қазан 1987 жылы Ақжар кеңшарының жерінде Қаражар, Қалдайбек елдімекеніне жақын жерден қуаты жиырма килотонналық ядролық жер асты жарылысы жасалды.<br />Кеңшар аймағындағы жер түгелдей сілкінді. Жарылыстан кейін тексергенде радиация 8-12 микрорентген болса, 1989 жлы 10-14 мкр болды. Ең соңғы 27 тамыз 1992 жылғы тексеруде Жарқамыс селолық округі бойынша (бұрынғы «Ақжар» кеңшары) радиациялық фон гаммасы нормадан артып кеткені тіркелді. Сегіз адамнан құралған комиссия құрамы мынадай қорытынды жасап, нүкте қойды: «Полученные данные говорят о том, что на обследованной территории имеются точки с превышением фона». <br />Содан кейін өлшеу жұмысы жүргізілмеді. Сондықтан бүгінгі күні микрорентгеннің қаншалықты екенін айту қиын. Бірақ өспесе, өшпейтіндігін бұрынғы көрсеткіштер көрсетіп тұрғандай. <br />Ақтөбе облысында бір ғана жарылыстың болуы мүмкін емес деген ойымызды С. Т. Тілеубергеновтың «Полигоны Казахстана» еңбегі нықтай түсті: «О полигонах бывшего СССР известно много, но далеко не все. Кроме двух суперполигонов, существовало значительное число плошадок подземных ядерных взрывов … это Азгыр, Тайсойган и Жамансор в Атырауской области, «Эмба-5», - в Актюбинской»,- дегені (111-бет, 1997 ж.)<br />Демек, атақты «Эмба-5» өзінің ядролық алаңында айналасындағы тұрғындардың мылтықсыз майданның құрбаны болу мүмкіндігін біле тұра қаншама жарылысты құпия жүргізгенін білмей жүргенімізде, физика-математика ғылымдарының докторы, ғылым академиясының мүшесі Иван Яковлевич Часников 1998 жылы облысымыздағы орыс тілінде шығатын газетке берген сұхбатында: <br />«… и Эммба-5 на этих полигонах течение длительного времени проходили испытания настоящих боевых ракет, в том числе настоящие ядерные взрывы». (Мәссаған!!!)<br />По официальной информации с 1957 по 1962 год в вашей области провели 10 (десять) ядерных взрывов» - дейді («Диапазон» 15 қаңтар 1998 жыл) «Жаны ауырмағанның жаратқанмен ісі жоқ» деген мақал есіме түсті.<br />Белгілі болғандай, 1957 жылдан бастап ядролық жарлыстың «уыз сүтін» бүгінгі күнге дейін емумен келеміз. Сонда ғалымның айтқаны шын болса, осыншама еселенген жарылыстан бүгінге дейін қорғансыз отырғанымыз ойландырады. Тиісті бағасын кім бермек?!<br />Аралдың (1), «Эмба-5» әскери полигон сойқанының (2), ядролық жарлыстың (3) үшеуінің зардабына айналамыздағы мұнай, ауамен араласып, далада халық кәдесіне асырылмай жанып жатқан газды қосыңыз. Сонда ауаның ластануы, радиацияның нормадан артықтығы, ауаның қалыпты ылғалдылығынан айырылып жазда әбден құрғауы, бір сөзбен айтқанда жерімізде табиғи тепе-теңдіктің бұзылуы мүмкіндігінің арта түсуіне жол беру, ауыр экологиялық зардаптардың қабаттасып дендей түсуінің мүмкіндігін ашу деген сөз.<br />Оң нәтижесін беріп жатса, бұлай айтпаған болар едік. Әңгіме адамдардың тән саулығы, ана мен бала тағдыры алаңдатуда. Бұлар жөнінде деректер жеткілікті, сонда да бір мәселеге тоқталайық: Босанатын әйелдердің 80-90 % -ның қаны аз. Түсік тоқтамауда. Аман қалғанының өзінің баласын ана сүтімен асырауы жоққа тән. Аналардың 40%-ы бүйрек потологиясымен ауырады. Тексерген маңдағы балалардың 90% - ның қаны аз. Туу да, отбасындағы бала саны да көңіл көншітпейді. Бұл көрніске қарап ертеңгі күннің «тажалды жемісін» ойлайсың. Мұны бір ғана Аралдың әсерінен деуге болмас. Дәрігерлеріміздің кез келгені экологиялық қатерді жоққа шығара алмайды. <br />Ата заңымыз бірінші кезекте адамдардың денсаулығын сақтау, оларға қамқорлық танытып, қорғау керектігін көрсеткен. Сол заң тармақтары шын болса, біз тұрған жер үшін аса қажетті. Осыны ескеріп Аралға жақын аймақтан, апатты аймаққа енгізу туралы осыдан он жыл бұрын айтылған ұсынысымыз орындалса екен! Бұл- біздің жер үшін кезегін күтіп тұрған өзекті мәселе.<br />Халқымыздың қалыпты өмірі мен шат күлкісіне қадаудай қадалған кедергілерді жою жолында дұрыс шешімін тапқан әлеуметтік көмек қана демеулік таныта алмақ. Бұл Байғанин ауданының мыңдаған тұрғындарының үні мен мұңы.<br /><br />Бисен Жақанұлы, <br />дербес зейнеткер,<br /> Ы. Алтынсарин атындағы медальдың иегері.<br />Ақтөбе облысы.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-29371667750186154822007-12-10T01:43:00.000-08:002007-12-10T01:44:41.448-08:00Идеология туралы бас қатыру1. Қазақстанда идеология бар ма, бар болса бізге олардың ең пайдалысы, ең зияндысы қайсысы? Бұл сауалды жауаптандырмас бұрын идеология терминінің басын ашып алған дұрыс. Ожеговтың сөздігі бойынша: идеология - қандай да бір әлеуметтік топты, класты, саяси партияны, қоғамды сипаттайтын көзқарастар, идеялар жүйесі. Демек, идиологияның өзінен бұрын әлгі әлеуметтік топ не партия, қоғам бар ма, болса қандай деген сауалдарға тоқталуға тура келеді. Бұл жағынан алғанда идеология қоғамның даму деңгейіне тәуелді. Яғни, қаншалықты тобымыз, партиямыз, класымыз, қоғамымыз болса, идеологияның түрі де, сипаты да соншалықты болады. Бізде мемлекеттік идеология болғанмен, мемлекетшіл идеология болған емес. Қирау мен жоқшылықтың идеологиясы ауыл тарапынан, мұғалімдер мен медицина саласынан көрініс тапқанмен, ертеректегі жекешелендіру кезеңінде барымыздан айырыламыз деген қорқыныш идеологиясы баспасөз бетінде «нарықтың қыспағы» деген айдармен кең жайылған болатын. Бұл идеология бұқара тарапынан болғаннан кейін оған мемлекет тарапынан лауазымдылардың ауызымен қарсы идеология жүргізілді де, оның басты тіні - «бұл уақытша қыспақ, бәріміз де ұшпаққа жетеміз, ешкім де ештеңесіз қалмайды» деген сарындағы мемлекеттік идеология жүретін-ді. Барлық мемлекеттік кәсіпорындарды жаппай жекелендіру кезеңінде «кәсіпорындар иесіздіктен тұралап жатыр, оларға қожайын керек»- деген сылтау идеологияға айналған-ды. Ондай жекешеленудің нәтижесін шықпаған көз көріп тынды.Кейін дәл осындай сылтау жерге қатысты айтылды: «ойбай, жер иесіз қалды, сондықтан оған ешкім қарамауда, тыңайтқыш сеппейді, тіпті, егін де егілмеуде, жер кепілдікке өтпеуде…». Алайда, мемлекеттік деп отырған идеологияның өзі белгілі бір иеленімпаз (буржуазиялық) кластың идеологиясы екені көзге көрініп те тұр. Қысқасы, мемлекетке кімнің қолы жақын болса, идеология ырғауышын сол қолданатынын осыдан-ақ көруге болар. Қоғамда барынша демократиялық сипат барда мемлекетке жалпыхалықтық ықпал болатындықтан идеология да халықтық сипатта жүргізіліп, қоғамның барлық сылымының (слой) көңіл күйі көрініс берер еді.<br />Жалпы, идеологияның сипаты насихат пен үгіттен тұрмайды, аталмыш сөздікте көрсетілгендей, бірнеше әрекеттер мен қылықтардан да көрініс табады. Тіпті, кейде, қоғамға бір ғана терминді енгізу арқылы солайымен соған сай идеология қоса жүріп жатады. Айталық, Қазақстанға импортталатын тауарлардың етикет қағазының орыс-ағылшын тілдерінде ғана болуының өзі біздің елдегі сол тілдердің қолдаушы идеологиялық тұтқасының бір көрінісі ғана, ал мұндай мысалдар қаншама десеңізші! Демек, идеология сөз болғанда, соған ие болып отырған қандай ықпалды күштер барлығы қоса сөз болмақ. Сонымен бірге бір мемлекетте бір ғана идеология тек қана диктатуралық, тоталитарлық жүйеде ғана мүмкін.Ал, жалпы, иделогияның ең ірісі де ықпалдысы да мемлекеттік сипатта болуы орынды, қалай мемлекеттік идеология басқа ұсақ идеологиялардың көлеңкесінде қалса, мемлекеттік қауіп мәселесі солай туындай бастайды. Мәселен, Кеңестік ел ыдыраған КСРО компартиясы идеологиясының пышыраған сәтінен бастап, қызыл империяның ыдырауы басталды дей аламыз. Қысқасы, идеология дегеніміз - материалдық процестің рухани көрінісі, қоғамда қандай идеология басым және ықпалды болса, көп ұзамай соған сәйкес қоғамдық материалдану процесі жүреді.<br /> Әдетте, біз мемлекеттік дегенде, оны мемлекетшілдік идеологиясынан арашалап алғанымыз дұрыс болар. Өйткені, мемлекет дегеніміздің өзі құрал екенін ескерсек, ол құралға кім ие болса, сол арқылы өзінің идеологиясын жүргізіп отыратыны анық.<br />Топтар дегенде Қазақстандағы тілге қарай бөлініп отырған орыстілді және қазақтілді топтарды байқамау мүмкін емес. Орыстілді қауымның идеологиясы ұлыимпериялық үстемдік пен мүмкіндікті (ұлтына қарамастан) пайдалана отырып, қазақтілді топтың бұрынғы «төмен» қауым екенін одан әрі мойындата түсу пиғылына негізделген идеологияны қайткенде сақтап қалу болса, қазақтілді топтың идеологиясы жаңа мемлекетке енді өздерінің қожайын екендігін сездіру пиғылына негізделген жай ғана дабыра екендігі белгілі. Бірақ, кез келген идеологияның экономикалық және механизмдік тетіктерге сүйенетінін ескерсек, бұл тұста кімнің сәйгүлігі топты жарып келе жатқандығы тағы аян. Оның бер жағында қазақстандықтарды әрі тартып, бері жығып жатқан діни жартыкеш идеологиялардың да жетіп артылатыны бар.<br />Ал, енді саяси партиялар идеологиясына келсек, шын мәніндегі қандай партия болып еді, қандайы бар деген сауал тағы да жауапқа алғышарт болмақ. Мұндайда, еске ұлттық-демократиялық бағытты ұстанған «Азат» қозғалысы түссе, онымен бірге ресми билік құрған түрлі жасанды партиялардың «Қазақстан - көпұлтты ел, тыныштық керек, экономика гүлденсе болды, басқа проблемалар өзінен өзі шешіледі» деген тұжырымды ұстанып біршама уақыт талғажау еткені белгілі. Тіпті, Қазақстанды көпжұртты демей, көпұлтты деу арқылы, оның алуан этносты халқын біртұтас ұлтқа айналдырудан әлдекімдер саналы түрде қашқақтап, әдейі қазақстандықтарды бір-біріне жақындатпай, ылғи да «Сендер әр түрлі ұлтсыңдар, әр түрлі ұлтсыңдар!» деген идеологиямен өз қадірін арттыруды көздегендей ме, қалай деген күдік амалсыз келеді. Өйткені, қазіргі заманда есі дұрыс адамның бір мемлекетте азаматтарының құқығы бірдей біртұтас ұлттың болатыны олардың тегіне қатыссыз екеніне әлдеқашан көзі жеткен жағдай ғой.Бұл жағынан алғанда мемлекеттік идеология мен мемлекетшілдік идеологияның бір-біріне кереғарлығы көрініп қалады. Қазақстандағы идеологияның ең зияндысының өзі де сол - шетелде әлдеқашан қазақстандықтарды ұлтына қарамастан «қазақтар» деп атап та, мойындап та болған жайттың, елдің ішінде әлі күнге мойындалмақ түгелі, одан зәре құты қалмай қашқақтайтын «көпұлтты» сипатқа ие «идеологияға» айналғаны. <br />Бұдан басқа оппозициялық партиялардың идеологиясын да сөз етуге болады, алайда олардың басты нысанасы ресми билікке қарсы бағытталғандықтан, әдісі де, мазмұны да соған сай болуы заңды. Көбіне көп оппозициялық идеологияның сипаты демократияны дәріптеу секілді болып көрінгенмен, оның ресми билікке өшпенді көзқарас түрінде ғана көрініс тауып жүргені де белгілі. Бұдан идеологияны жүргізе алудың да өз алдына бір мәселе екендігі шығады.<br /> Ең шынайы идеология болғанда, Қазақстан тарихында қандай мемлекеттік идеология жүргізілуі тиіс еді деген жолшыбай мәселеге ат басын бұра кетсек. Бұл жағдай елдің кезең-кезеңге бөлінген даму сатысына сай болғаны дұрыс болар еді:<br />- ырықты (нарықты) экономика басталғанда азаматтарға өздерін қандай үрдіске дайындалу идеологиясы жасалып, адамдардың құлдық мінезден қожайынға айналу жағдайына дайындық идеологиясы қажет болатын;<br />- елдің экономикасы жаңа сипатқа ие бола бастағанда мемлекет дамуы үшін әрбір азаматтың салық төлеушілік және сайлаушылық мінездерін қалыптастыратын саяси-экономикалық идеология қажет еді;<br />- ең соңында қазақстандықтарды біртұтас елдің бірыңғай құқықты азаматтары болуға итермелейтін және титулды ұлт ретінде қазақтардың мойынына үлкен жауапкершілік жүктейтін бірыңғай ұлттық идеология жүргізу қажеттігі болатын.<br /> Өкінішке орай қазір «Қазақстан» атты елден гөрі солай аталатын территория ғана нақтырақ фактіге айналып отыр. Сол себепті, қазақстандықтар мемлекеттік патриотизмге зәру, ал қазақтар ұлттық рухқа мұқтаж, мұның барлығы жоғарыда жүргізілген қойыртпақ, «сен тимесең мен тимен, бадырақ көз» тұжырымына негізделген идеологияның нәтижесі еді. Шын мәнінде қазір пайда болған «жаңа қазақтар» ұғымының тұтқыштары (носителі) Қазақстанның қалыптасу және даму тарихы бойынша байыған қазақтар емес, өздерін бір ұлттың бөлінбейтін бөлшегі сезінген, былай шыққанда, «Сен қазақсың!» дегенге арланбайтын кез келген қазақстандық жұрттың өкілі, мәселен Герольд Белгер, Асылы Османова сияқтылар. <br />Идеологияның ең тәуірі әділетке құрылған нақты әрекет. Мәселен, соғыстан қираған Германияда тасталған жеке бағалы тастар мен металдарды мемлекеттің аяққа тұруына уақытша ортаға салуын өтінген үндеуді халық мемлекетке сенімі болғандықтан және оның әркімге нақты қандай пайдасы болатындығы ашық жария етілгендіктен жаппай қолдауға айналды, ал Қазақстандағы Алматы облысы бойынша Заманбек Нұрқаділов үндеуінің шыбын шаққан құрлы болмауы шын мәнінде халықтың мемлекетке деген сенімінің жоқтығынан деп қабылдап, соған сай іле-шала әрекеттер қолға алынуы керек еді. Өкінішке орай халық пен мемлекеттің бір-біріне сенімсіздігі қазірде адамдардың бойына сіңгендігі сондай, мемлекет тарапынан қандай уәде етілсе де, жалпы халықтың бүлк етпеуі дағдыға айналып, тіпті, мемлекеттің қандай идеологиясы да қарапайым халықты алдауға негізделген әрекеттей қабылданатын күйге ұшырады.<br />Қазақстандағы жақсы идеологиялық үрдіске мысал келтіру қиындау. Өйткені, шынайы идеология әділет пен нақты болмысқа негізделеді, ал біздің елдің жағдайында әзірге халық әділетсіз байығандарға кіріптар және идеология солардың көзқарасына тұжырымдалған. Бұл дегеніміз - мемлекеттік идеологияның мемлекетшіл еместігі, мемлекеттік басты қауіп те осында жатқандығында. Әсіресе, пайдасыз идеология - қазақтілділер үшін олардың қоғамдағы бейшара да ықпалсыз топ қана екендігінде, ал орыстілділер үшін олардың айбынды да, қауқарлы, ықпалды топ болып қалатындығын баса айқындай түсетін және алғашқысының сан жағынан бірте-бірте мүжіле беретіндігіне аңдаусыз да байқаусыз дөрекі идеологияның жүріп жатқандығында, сөйтіп, қазақтардың егемен болғандағы асқақ арманы көзден бұлбұл ұшқандай тұйыққа тірелуінде. Қысқасы, қоғамда алуан идеология болатыны сөзсіз, алайда, олардың барлығының «крышасы» мемлекеттік салиқалы да сырбаз идеология болуы міндетті. <br />2. Мемлекеттік идеология мен ұлттық идеологияның айырмашылығы неде? Егер біз мемлекетті елдегі барлық адамдардың ортақ шаңырағы екендігін мойындасақ, онда ол елде әрине, біртұтас мемлекеттік (мемлекетшіл) идеология азаматтар мен мемлекеттің шынайы ара қатынасына негізделген, нысанасы барынша отаншылдықты көздейтін саланы қамтиды және мемлекеттік идеология өз азаматтарын алдаусыратуға емес, әділетті әрекеттер мен пәк сезімдерді паш етуге бағытталады. Ал, ұлттық идеология ретінде қазір көбіне қазақтілділердің ұғып жүргені бойынша титулдық этносқа арналған және соның менталитетіне негізделген идеология болар. Мемлекеттік идеология мен ұлттық идеологияның айырмасы жер мен көктей. Мемлекеттік идеологияның тұтқышы (носителі) мемлекеттік тұтқаға ие кластар, ал ұлттық идеологияның тұтқышы сол ұлтты өркендетуге құштар күштер. Ендеше ұлттық идеология болуы үшін ең әуелі сол ұлтты ұшпаққа шығаруға ұмтылатын әлеуметтік-саяси күш болуға тиіс, ондай күш болмаған күннен бастап, идеологиясы құрыған ұлт та өз тірлігіне нүкте қояды. Осыған сәйкес қазақы қоғамның басында қазір аталмыш ұлттық күш ретінде ұлттық интеллигенция бар ма, Совет заманында оның қауқары қаншалықты болды деген сауалдарға жауап іздеу басталып кетті. Шын мәнінде, совет заманында ұлттық интеллигенцияның болғаны рас, бірақ оның қауқары сол «советтік» болып бітуге ғана жетті, жаңа егемендік заманда жаңаша рухта шыңдалған ұлттық интеллигенция қалыптасып болмағандығын және әлгі советтік интеллигенция өзінің сол сипатын жаңа жағдайға өзгерте алмағандығын мойындайтын кез келді. Сол себепті де, кеңестік үлде мен бүлдеге оранған интеллигенцияның ұлт үшін жан алып, жан беруі неғайбыл және ол үшін оны кінәлау да артық, өйткені, ол интеллигенцияның күні өтті, ол өзінің өмірден алар соңғы үлде-бүлдесі үшін жанталасуда. Ал, қазақ ұлты үшін қазір барынша жемісті де айбынды интеллигенциялық лек 25-50 жас арасындағы зиялы қауымнан шығуы керектігі және бұлардың аяқ алысы мен әрекеті алдыңғы құлданған ұрпақтан айырықша болуға тиіс екендігіне назар аударатын уақыт жетті. Сондықтан да алдыңғы интеллигенцияның жаңа заманға өлмей шығатын өнегесі ғана жаңа интеллигенцияға үлгі болып, жанына қуат бітіретіні анық. Сол себепті де кеңестік Қазақстандағы жүздеген ақын-жазушының бүгін де тырнаққа ілігетіні соншалықты аз, өйткені олардың барлығы дерлік кеңестік идеологияның тұтқышы болатын. Тек қана ұлттық идеология мен рухтың тұтқышы болуға жараған Есенберлин, Мұқағали, Шәкен, Шәмшілер ғана сондықтан бүгінде мәңгірген халықты өз мұрасының иіріміне қайта-қайта айналдырып соға береді. <br /> Әрине, кейбіреулердің айтуы бойынша, мемлекеттік идеологияны ұлттық идеологиямен алмастыруға болады. Бірақ, оған әлгі ұлттың қауқары қаншалықты, ол соншалықты іске асырымды жайт. Егер де өзінің барлық потенциалы сол идеологияны жүргізуге жететін болса, мәселен украиндардай неге жүргізбеске, ал ондай өре болмаса, қанша әуре болсақ та, Черномырдынше айтқанда «әр уақыттағыдай» болмақ. Мәселен, 90-жылдары жазылған Солженицынның көшпенділерге қатысты айтқан идеологиялық соққысына соған сай дәрежеде жауап болды ма? Жоқ! Бар болғаны әр жерден эмоциялық дауыс шықты, ал концептуальды да интеллектуальдық деңгейдегі тойтарыс әлі күнге жоқ. Сол секілді беріде айтылған Своиктың идеологиялық «ударына» қандай жауап бере алдық, бар болғаны сезімнің сіңбірігіне малынған оны сыбау ғана. Бұдан біз идеологияның ойға не келсе, соны сандалау еместігін ұғынуымыз қажет. Ұлттық идеология жүргізу үшін ұлттық қоғамның нәтижесі ретіндегі сана қалыптасу керек. Ұлттық сана дегеніміз - мемлекетті басқаруға қатысуға дәрменді азаматтардың бірыңғайланған санасы. Ал, қазақтың бар өскені, Кеңес заманында кәсіпорын емес, совхоз ғана басқарғанын еске алайық, бұл жағынан біз өзбектерден көш кейін болдық, өйткені, өзбектер өз кәсіпорнын басқаратын мүмкіндікке ие болып, сананы да соған сай көтерген. Алайда, Совет заманында қазақы ұлттық идеология болды. Ол - Бауыржанның тұлғасы, Олжастың «Аз и я-сы», Шахановтың поэзиясы секілді айбындарға негізделіп, халыққа рух беретін.<br />Қазіргі кезде көзі тірі айбындарды қолпаштаудан сескену үрдісі бар, сондықтан да сүйегі қураған тарихи айбындарға иек арта береміз. Бірақ, әр заманның өз ұрпағына рухани қуат болатындай сол заманның айбыны ұлттық идеологияға негіз болғаны жөн ғой, бұл жағынан қазақ халқы да өлі ғұмыр кешіп жатпағанын сезінбейінше, өзін қаншалықты ұлт сезіне алмақ? Бұл жағынан алғанда, өткен тарихтағы мыңдаған батырлардың тұлғасынан гөрі қазіргі жастарға бір ғана Тоқтар Әубәкіровтың өзі орасан рухани қуат болар еді. Бірақ, біз Тоқөтар сияқтыларды қаншалықты дәріптей алып отырмыз?!<br />Жоғарыда аталған екі идеологияның екі бөлек болғаны жөн бе деген сауал біршама күрделі жауапты қамтиды. Әрине, төрт құбыласы түгелденген мемлекеті бар ұлт үшін оның мемлекеттік идеологиясы да, ұлттық идеологиясы да бірыңғай болуы мүмкін. Бұған АҚШ идеологиясын алуға болар.Алайда, ол бәрі бір мемлекеттік қабілет-қауқарға тәуелді жағдай. Дегенмен, ұлттық идеология қай кезде де ұлттық сипаты бар фактор болып қала бермек. Қанша қауқарың бар - сонша идеологияң жетік. Құрғақ насихаттан туатын нәрсе жоқтың қасы.Ал, Қазақстан жағдайында, қазақтар мемлекет игеретін сананы меңгеріп болмағандықтан, оны меңгерісіп отырған басқа жұрттардың есебінен әлі де бірыңғай ұлт қалыптасып болмағандықтан, мемлекеттік идеология бірнеше салалық және әлеуметтік топқа арналуы қажет, себебі, ұлттық ахуалдың күрделі жағдайына орай идеологияның да тұрпаты күрделі болмақ. Қазақстан жағдайында идеология басты үш топқа арналғаны абзал: қазақтілділер үшін, орыстілділер үшін, азсанды жұрттар үшін. Бұлардың барлығына жасалатын идеологияның басты нысанасы бірыңғай Қазақстан ұлтын қалыптастыру болуы керек. Себебі, бірегей ұлт (бұл ұғыммен этнос терминін шатастырмаған дұрыс) қалыптаспайынша, бірыңғай мемлекеттің қалыптасып дамуы екіталай. Жалпы, Қазақстан жағдайында күрделі саты бірегей ұлттың қалыптасуы болмақ, оның екі жолы бар: біріншісі - қазақ ұлтының аясында бәсекелесіп отырған өзге жұрттардың ұлттық мемлекет екенін мойындауы; екіншісі елдегі барлық жұрттардың бірегейленіп, америкаланған ұлттың пайда болуы. Бұл процестер ешбір идеологиямен емес, нақты ықпалмен ғана, қай-қайсысы да кім шын мәнінде әлеуетті соған орай қалыптасатын жолдар. Әзірге жағдай бейқазақы жағына қарай ойысыңқы. Ұлттың ықпалдылығы сөз болғанда демографиялық басымдықтан гөрі есепке экономикалық басымдық алынады. Бұл жағынан қазақтар мақтана алмайтынын ескерген жөн. Бұл жерде мәселе - қазақтардың қалтасындағы ақшасында емес, олардың түптің түбінде күрделі экономикалық қатынастардың тұтқышы бола алу-алмауында және экономикалық тұтқыш болған қазақтың қазақы менталитеттің тұтқышы болып қала алуында.Ұлттық идеология да екі менталитетке арналып, олардың бірыңғайлануына бағытталғаны жөн: қазақтілді қазақтар үшін және орыстілді қазақтар үшін. Әрбір әлеуметтік топтың өз мүддесі ескеріле отырып жүргізілмейтін идеология діттеген жеріне ешқашан да жетпейді. Бұл жағынан алғанда әзірге Қазақстанда президенттің ауызынан басқа идеологиялық механизм болмай отыр.<br />Бірақ, идеологияның қай түріне де өзек болатын бір нәрсе болуы керек, өйтпейінше әлгі идеологиялар бір-біріне қайшылыққа түсіп, қоғамда кереғар құбылыстар туғызбақ. Қазақстан жағдайында әділетке негізделген, демократияға бағытталған Қазақстанның азаматын қалыптастыру діттелген және қазақ ұлтының мемлекеттік жауапкершілігін ұштайтын идеология жүргізілуі керек. Шын мәнінде ұлттық идеологияны демократиясыз елестету қиын, өйткені, ұлтты шындайтын бірден бір тетік ол - демократия. Диктатура жағдайындағы идеология ұлтты идеологиялық жағынан қамсыздандырып, мүлгіткені болмаса, ол тек қана диктатураның гөй-гөйін соғатыны белгілі. Демек, демократия қазақ ұлтының пісіп жетілуін күтуі керек емес, басқа жағынан алсақ, қандай демократиялық дүрбелең де ұлт дамуын алға қарай еріксіз жетелей алмайды, демократия мен ұлттың пісіп-жетілуі бірге жүретіндей процесс керек.<br />Оппозициялық күштердің денін орыстілділер (орыстар деп біржақты қабылдамаған дұрыс) құраған кезде қазақтілділерді демократия жолындағы жолбайлаудай көріп, оларды менсінбегені рас. Қазіргі кезде қазақтілділердің мемлекеттік тұтқаға барар жолдағы белгілі бір сандық көрсеткіші барын ресми билік те, оппозициялық күштер де мойындай бастады. Сол себепті, Қажыгелдиннің партиясын өңкей қазақтілді Атырау облысы тегеурінді түрде қолдағанын жасыру мүмкін емес. Осыдан барып, мемлекеттік саясатта ауыл тақырыбы пайда болғаны рас. Демек, қоғамда қағыс қалатындай идеологиялық саңылау болуы мүмкін емес және қандай топ болса, соған лайық идеология жасақталып отыруы қазіргі заманның бір көрінісі болып отыр.<br />3. Қазақстан ұлттық мемлекет құру жолында қандай бағыт ұстанғаны жөн? Қазақстан ұлттық мемлекет құру жолында ұлттың өресін өсіретін бағыт ұстанғанда ғана соған сай идеология өзінен өзі шығады. Идеологияға шындық арқау болғанда ғана ол нағыз идеологиялық сипатқа ие болып, ұлттың әжетіне жарап, өзі түгел өзгені де еріксіз мойындатады.<br /> Ал, қазіргідей «бесік жыры» деңгейіндегі идеология қазақ ұлтын тағы бір ғасырға кейін серпитіні сөзсіз. Себебі, қай жағдайды да дамытатын тек қана процес, ал, демократияның азаматтық сана мен экономиканың даму процесі екенін ескерсек, бізге басқа жол жоқ, тіпті, әлемде басқа жолдың қуырылғаны қашан. Қазір өз жолыңды қорғаштаудан гөрі жарысқа түсіп, қана өз жолың бар екенін басқаға көрсете аласың, басқа жағдайда бөгденің шаңын қауып, өзгенің жолына адасып түсу ғана қалады. Ұлттық даму жолына мемлекеттік әрбір даму сатысы қазақ жұртының дәрменімен санаса жүргізілгенде ғана мұратқа жетерміз. Ал, соңғы кезде пайда болған «қазақстандық ұлт» турасындағы дүмбілез идеологияның шығуы ұлт қауқарын менсінбегендер мен мемленкеттік идеологияға талғаджау боларлық ештеңе таппағандардың әрекетінен шыққан жайт. Бұл жөніндегі әңгіменің арқауы басқаша толғауды қажет етеді.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-69997385619642419322007-12-10T01:33:00.000-08:002007-12-10T01:40:37.558-08:00“Тәуелсіз еліміздің азаматтары тәуменді болса, тәуелсіздіктен қадыр кетеді”<strong>- Алтынбек Сәрсенбайұлы.</strong><br /><br /><em><strong>Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні қарсаңында Астанадағы Н.Масанов атындағы “Политон” пікірсайыс клубында қатарынан екі бойы 24-25 мамыр күндері болған отырыстың саяси қудалау мәселесіне арналуы, мәселенің ел үшін де, азаматтар үшін де аса маңыздылығы мен өзектілігін аңғартса керек.<br />Алғашқы күні орыс тілінде өткен отырысқа Алматыдан саяси өлтірімнің құрбаны болған белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлының ағасы Рысбек Сәрсенбайұлы елдегі соңғы жылдары саяси өлім құрбандарының жоқтаушылары мен саяси сотталған азаматтардың заңды қорғаушылары болған Серікқали Мусинді, Төлеев Мустахим, Садықов Василий секілді бір топ адвокаттар мен заңгерлерді, Желтоқсан көтерілісінің қатысушыларын бастап келді. <br /> Отырысқа қатысушылар өз сөздерінде Кеңестік қуғын-сүргін науқанының жалғасып отырғанын және тәуелсіз Қазақстан жағдайында бірнеше азаматтың саяси көзқарас пен ұстанымның жазықсыз құрбаны болғандығына жан-жақты тоқталып, мысалдармен заң жүзінде ашып берді. Пікірсайысшылардың айтуынша, өз алдына тәуелсіздік алған Қазақстан республикасы қызыл империяның қанды қол қуғын-сүргін дәстүрін одан әрі жалғастыруда. Соңғы жылдары ғана құрбан болған белгілі саясаткерлер Заманбек Нұрқаділов пен Алтынбек Сәрсенбайұлын айтпағанның өзінде, жазықсыз қудалау мен жоғалуға ұшыраған журналистер мен басқа да азаматтар саны тоқтамай отырғаны атап өтілді. <br />“Политон” клубының екінші күні, еліміздің белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, мәмлегер және журналист, саясаттану ғылымдарының докторы, аяулы азамат, марқұм Алтынбек Сәрсенбайұлының “Тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар болмауы керек” деген кітабының атауы тақырып ретінде алынған пікірсайыс отырысына ұласқан еді. Сол отырыста айтылған пікірлердің қысқаша мазмұнын беруді жөн көрдік.</strong></em><br /><br /><strong>А.Сәрсенбайұлы: ... Рас, мемлекеттік қызметте болған біздің буынның президент алдында қарызы бар. Бірақ, халық алдындағы парыз бір адамның алдындағы қарыздан әлдеқайда жауапты.</strong><br /><br />Зәуреш Баталова,“Политон” клубының Астана филиалының жетекшісі:<br />Клубтың бүгінгі отырысын Қазақстанның жаңаша тарихындағы қуғын-сүргіннің құрбаны болған мемлекет, қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлының саяси қайраткерлік тұлғасына арнағанды жөн көріп, оның атындағы Қоғамдық қордың басшысы Рысбек Сәрсенбайұлын шақырып отырмыз. Кешегі тақырыпты бүгін жалғастыра айта кетсем, Қазақстанда саяси репрессияның мысалы жетерлік. Тіпті, саяси өлім болғанын да білеміз. Атап кетсек, Заманбек Нұрқаділов, Нури Муфтах, Батырхан Дәрімбет тағы басқалар. Солардың ішінде дара саяси тұлғасы мен маңызды орны бар құрбан болған азаматымыз – Алтынбек Сәрсенбайұлы. <br />Ол саясатқа өзінің айырықша қабілеті мен зерегі арқылы және отаншылдығы арқасында жастайынан кірісті деуге болады. Еліміздегі ең жас министр болып тағайындалды. Қазақстандағы әлеуметтік-саяси реформалардың басы-қасында тәуелсіз Қазақстанның жаңа билігі құрамында болғаны рас. Ол атқарушы билік құрамында жүріп, Қауіпсіздік кеңесінің хатшылығына дейінгі ірі қызметте болды. Мансабының соңын мәмлегерлік қызметпен аяқтады. Сөйте жүріп, өзінің лауазымы мен мансабын одан сақтау мүмкіндігінің зор болғандығына қарамастан, ол елде шынайы саяси реформа қажеттігін түсініп, сол пікірін билікке өткізе алмағандықтан, амалсыздан сол бастаманы қоғам арқылы жүзеге асыру жолында қоғамдық-саяси өмірге бас қойған еді. Алайда, шынайы реформа жасаудан бас тарта отырып, оның бұл бастамасынан ресми билік мықты қорықты, оның тұлғасының халықты ертуге және ол барған саяси партияның аса зор беделге ие болып, саяси күшке айналып кететіндіктен сескенді. Ақыры, халыққа саяси реформадан гөрі тыныштықты таңдау еткен билік президент сайлауы қарсаңында Заманбек Нұрқаділов секілді қайраткерді өлтіртсе, онан кейін Алтекеңе ауыз салып, жоқ қылып тынды. Қуғынға өз азаматтарын біздің билік неге салады? Ол өзге пікірлі адамдардан зәресі ұша қорқады. Бұл жөнінде Алтекеңнің Заманбек ағамыздың мүрдесін қоятын ғимарат бермеуге тырысқан билік өкілдеріне айтқан мына сөзі-ақ мән-жайды ашып береді: “Сендер енді өлген Заманбектен қорқып отырсыңдар!”<br /><br /><strong>А.Сәрсенбайұлы: ... мемлекеттік қызметте адам белгілі бір функцияларды атқарушы ғана болса, қоғамдық қызметте саясаткер қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін терең сезінуі тиіс.</strong><br /><br />Баяндамашы: Рысбек Сәрсенбайұлы, журналист<br />Көпшілік назарына баяндама жасау мүмкіндігін ұйымдастырғандарыңызға алғысымды білдіре отырып, Астанада осындай саяси пікірлестердің басын қосатын аяулы азаматымыз Нұрболат Масанов атындағы “Политон” клубының жұмысына ризалығымды білдіремін. <br />... Інімнің артында қалып, соның жолын жоқтап, оның сөзін елге таратушы боламын, осылай соның атынан сөйлеп жүремін деген ешбір ойда болған емес... Он ұйықтаса түске кірер жағдай емес еді...<br /> Бүгінгі қоғамға Алтекеңнің өзі керек еді, өкінішке орай, оны жоқтауға ұшырап отырмыз. Біз бауыры, дос-жараны, пкірлесі ретінде жоқтасақ, мына болып жатқан дүрмекте оны ел-жұрты қандай ой айтар еді, неге бастар еді, қайтіп жол сілтер еді дегендей ретпен жоқтауда. Азаматтың қадыры осындай қиын-қыстауда, ел қысталаңға тірелген тұста артады, жоқтығы білінеді.<br />Адам ретінде, азамат ретінде іздеу бір басқа да, қайраткер ретінде, қоғамның тетікшісі ретінде, ұлт перзенті ретінде жоқтау мүлдем басқаша екен.<br /> Біз бүгінгі биліктің осы елді мекендеген адамдарға, жұртшылыққа тигізетін залалы мен зиянын, көрсетіп отырған құқайы мен қасіретін толғанамыз әрі күйінеміз. <br />Алтекен оппозицияға өткенде әр алуан әңгіме болса да, елдің ауып бара жатқан жүгін түзетуді мақсат еткен еді, ақыры соның құрбаны болды. Билікте жүргенде жүктің аумауын ойлап бас қатырумен болса, президентке барынша оңды ықпал ету жағында болып жүріп, ақыры оның мүмкіндігі қалмаған шақта, амалсыздан қарсы жаққа шыққан еді. Ондағы ойы билікке сырттай қоғамдық әлеует арқылы ықпал етуді ойластырған еді. Мемлекеттің, халықтың тағдырын бір адамның ғана қолына сеніп қалдырудың аса қатерлі екендігіне көзі жеткендіктен де сондай қадамға барған еді. Қазір авторитарлық-тоталитарлық аталып жүрген жүйені түзетуге болмаса өзгертуге барын салды. Әйтпесе, бұйырған лауазымның жетегінде бабымен балпаңдап жүріп, ғұмырын төлеуге салмай-ақ, екі ботасын жетім, жан жарын жесір етпеу үшін, ата-анасы мен бауырларын қайғы жұтқызбау үшін жайбарақат өмір сүре беруіне болар еді. Қарақан басын ойлағанда, онда абырой да, атақ та жеткілікті еді. Бірақ, ол жеке бастың мүддесін ел мен мемлекеттің мүддесінің жолында құрбан етуге тұрарлық деген шешімге келсе керек. Әйтпесе, біздің биліктің қолынан қандай сұрқиялық келетінін ол біле тұра, бірақ тәуекелге жеңдірді. Үлкен жолды таңдады.<br /> Еліміздің іргелі ел болуын аңсап, бар күш-жігерін сарп етуге даяр болған талай азамат мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа сеніп, соңынан еруге тырысты, оны барынша қолдауға көтермелеуге жандарын салды. Біздің Алтекен де соның бірі әрі бірегейі еді. Бірақ, ол кедергіге тап болғандардың, тіпті, бүгінде күш-жігерін жұмсай алмай арманда жүріп, зардап шеккендердің ішіндегі құрбан болғандардың біріне айналып отыр. Сонда мұның бәрі не үшін? Сонда біздің тәуелсіз ел болуымызда қандай мән бар? Жазықсыз жандарды зәбірлеп, қудалап, соттап, нәубетке ұшырататындай биліктегілерге не жетпейді? Қарап тұрсақ, оларда бәрі бар: атақ-даңқ, мансап, байлық, басқасы да...<br />Өздеріне не жетпейтінін солардың өздері де білмейді. Меніңше, олардың бойларын билікке деген тойымсыздық жайлаған! Соның бір дәлелі кеше ғана енгізілген Конституцияға өзгеріс: мәңгілік болу жетіспейді! Ал, мәңгілік не бар? Бұл дүниенің жалған екенін ата-бабамыз айтып кеткен жоқ па еді?! Ел басқарушының осындай қарапайым уәжді білмейтініне ешкім сенбейді. Елге қиын кезде астананы көшіріп, біршама шығын жұмсалды, оған көндік. Айтысып-тартысып жүріп, Целиноградты қайтадан Ақмола атадық, соны жеңіс тұттық, тарихи әділет орнаттық деп есептедік; оны көп ұзатпай “Астана” етіп өзгертті, не үшін? Тағы да өзгерту үшін, сол бір адамның есімін беру үшін. “Астана” сөзін өзгертуге ешкімнің жүрегі ауырмайды, ол соншалықты қадырлы тарихи атау емес. Біздің етіміз мұндай “реформаларға” үйреніп болды. Ондай жасандылықтың жолы болған емес, тарих бәрібір әр нәрсені өз орнына қояды. Соншалықты арамтер болудың қаншалықты керегі бар? Алтекен бұл турасында қала салу оңай, қоғам орнату қиынның қиыны екенін айтып еді. Ол осы жағынан шын мәнінде Назарбаевқа жаны ашып, тарихта оның шынайы қалуын ойлайтын еді. Ертеректегі әңгімелерінде ол, мықты мемлекет болуымыз үшін Нұрсұлтанды Ататүрік етуіміз керек және ол шын мәніндегі Ататүрік болып еңбектенуі керек дейтін. Бала-шағасының мәселесін жиып-теріп қойып, басы елдің тағдырына шынайы қатуы керек дейтін. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Алтекен осылайша армандайтын. Әрине, әр халық өзінің бір тарихи бетке ұстар тұлғасын қадыр тұтатыны рас. Бірақ, Алтекеннің бұл арманы іске аспады, сенімі көзі тірісінде ақталмады, енді кері кетіп бара жатыр... Назарбаев ол сенімді ақтай алмады, Алтекеннің оған кейінгі кезде көзі жетті.<br /> Алтекеннің “Тәуелсіз елдің тәуменді тұлғалары болмауы керек” дегендегі “тәуменді” деген диалект құлдыққа бейім, басыбайлы, кіріптар, жеке бастың қажеттілігінен артпайтын адам деген мағынада айтылған сөз ғой. Бұны кезінде Ғалымжанды түрмеге жапқанда, соның тезірек аман-есен шығуына барын салып жүргенінде берген сұхбатында айтқаны еді. Сөйтіп жүріп ол, Ғалымжандай азаматтың аман қалуын бір тілесе, абақтыдағы оған бірдеңе болса, президенттің абыройы да аман болмайтынын айтып, сол кезде біраз лауазымдыларға шыққан еді. Мына сөз сол лауазымдыларға қарата айтқаны ғой. Шынында да, еңсесі түскен азаматтар қандай мемлекетке лайық болмақ? Қазір біздің елдің азаматтары тәуменденген адамдарға көбірек ұқсайды. Мысал, бір ауылға барып бір шенеунік бәленшеге дауыс бересіңдер десе, сол ауыл түгелімен сыпырылып әлгінің айтқанынан шықпайды. Болмаса, мұғалімдерді алайық, жұмыстан айырылып қалам деп, директорға құлдық ұрады, директор білім департаменті бастығына тәумен, ол әкімге, ал әкім жоғарғы әкімге, ол – президентке. Міне, осылайша, ақырында жаппай тәуменизмге ұрынып отырмыз. Тәуменділік - біздің елдің саясатының мәйегі. Мұндай жүйе марқұм Сапармұрат Ниязовтың саяси тетігі болған еді. Енді міне, біздің тәуменді парламент Конституцияны бас шұлғаумен жүріп қалай үстіртін өзгерте салды. Алтекеннің бұдан үш жыл бұрынғы айтқаны айдай келіп отыр, ол: “Тәуелсіз еліміздің азаматтары тәуменді болса, тәуелсіздіктен қадыр кетеді” деген еді. Кешегі Конституцияны өзгертуіміз ешкісауым уақыт ішінде болды да, қойды емес пе?! Міне - атазаңымыздың, тәуелсіздігіміздің қадыры! Сондықтан азаматтардың тәуменді болмауы – бүгінгі күннің ең өзекті де маңызды мәселесі. Алтекеннің бір сұхбатында атаған тәуменді емес азаматтардың бірқатарын атап кетейін: Ерік Асанбаев, Өзбекәлі Жәнібеков, Дәулет Сембаев, Шығыс Қазақстанда әкім болып өліп кеткен Бектемісов, Марат Оспанов, Төлеген Жүкеев т.т. <br />Алтекен көзі тірісінде “Назарбаевтың тұсында біз Назарбаевсыз қоғам құруды ойластыруымыз керек” деген мәселе қойған еді және ол президентті кемсіту емес, мұның астарында бүкіл халық болып, тәуменді болудан сақтануымыз керек деген мағына жатыр. Ал, қазіргі билікке керегі сондай тәуменді ұрпақ болып отыр. Сөзімнің соңын Алтекеннің мына сөзімен аяқтағанды жөн көремін: “Әрине, ел ішіне тұрақтылық керек. Бірақ, біздің тұрақтылық туралы пікіріміз сәл басқаша сияқты. Бізге биліктің емес, ел ішінің тұрақтылығы керек. Ондай тұрақтылық әлеуметтік жағдай оңалғанда ғана болмақ. Биліктің тоқпағымен қалыптасатын жасанды тұрақтылықтың арты кері нәтижеге апарып соқтырады. Билік саяси реформаға “халық дайын болмағандықтан” емес, байлықты уысынан шығарғысы келмегендіктен бармай отыр”.<br /><br /><strong>А.Сәрсенбайұлы: Халық құлдилап бара жатқанда бүгінін, ал, жағдайы шамалы түзелгесін ертеңін ойлай бастайды.</strong><br /><br />С.Әбдірешұлы, клуб сарапшысы: Біздің қоғамның бар мақсаты - адамдарды тәуменді ету секілді және сол мақсатқа біршама жетіп те отыр. Кешегі Конституцияны өзгерту үдерісі біздің осы ахуалымызды бекітіп берді. <br />Алтекеңнің Назарбаевты Ататүрік етуіміз керек деген 90-жылдардағы арманын кәзіргі уақыт талабына сәйкес болмаса да, сол кездегі менің де арманым болғанын жасырғым келмейді. Алайда, қателескен Алтекең екеуміз сияқтылар емес, біз секілді бүтін бір ұрпақты алдап отырған сол кісі мен оның құрған билігі. Ешбір жерасты байлығы болмаса да, Ебропа мен қызыл империяның және мұсылман елдерінің қақ ортасында даму жағынан артта қалған сауатсыз елден, Ататүрік еңсесі көтеріңкі замани мемлекет құрып, этностық жағынан қырық құрау, азын-аулақ түріктің, гректің, армянның, грузиннің, араптың, курттың және басқалардың есебінен бірыңғай түрік ұлтын жасақтауға негіз жасап кетсе, бүгінде қазақ ұлты кім көрінгеннің талауына түсе бастады. Ұлттық буржуазия мен зиялының ұлтты ойлауға мұршасы жоқ, тіл мен ділден сау-тамтұқ қалар емес. Ел дейтін ерлер ілуде біреу. Бүгінгі билік - егемен елге тән өкіметтің субъектісі емес, кешегі қызыл империяның билігіне тән әміршіл-әкімшіл сипат пен жемқорлық жайлаған, кеңестік билік рухы дендеген елес. Біздің қоғам тәуменді емес адамнан өлердей қорқады, демек, біз тәуменділер яғни құлдар қоғамын орнықтырып жатқан секілдіміз. Тапқан таянғанымыз бір бірімізді тәуменді етуге жұмсалып жатқандай әсер аласың. Сонысымен қорқынышты!<br />Бірақ бұл үдерісті бір адамның күнәсі деу арқылы өзгеміз кінәдан арыла алмаймыз, біздің бәріміз де бір қазандағы процестеміз, ешқайсымыз да бақылаушы бола алмаймыз, бәріміз де осы процестің қатысушысымыз. Бақылаушы - тек қана Жаратқание! Сондықтан да оңды өзгерістің тілеуін тілеу де, оны болдыру да - әрқайсымызға тиесілі іс.<br /><br /><strong>А.Сәрсенбайұлы: Бюрократия - көрінбейтін тұлғалардың қолымен жасалатын алапат күш.</strong><br /><br />С.Әлібаев, клуб сарапшысы, саясатшы: Сайып келгенде, бізді осындай күйге не жеткізді? Қызыл империядан құтылдық деп қуандық, тәуелсіздік алдық деп қуандық. Сөйтіп, жүріп жыл сайын саяси қуғын-сүргін көргендерді ақтап, Кеңес өкіметін жазғырып жаттық. Ақыры өзіміз тағы да сондай билікті басымызға шығарған мемлекет құрып отырмыз. Біз әлгі сұрақты өзімізге өзіміз қойып, соған іштей жауап іздемейінше, мұндай ахуалдан құтыла алмаймыз, ағайын! Бұға берсек, әлі талай Алтынбектен айырылуымыз мүмкін де, ақыры құлдықтың қамытын қайта киюіміз ғажап емес. Тіпті, бұл қауіп, алпауыттардың өздеріне де төніп отыр.<br /><br /><strong>Қорыту</strong><br /><br />Баяндамашы: Рысбек Сәрсенбайұлы, журналист: Секе, мәселені дұрыс қойып отырсыз. Бізді осындай күйге не және кім жеткізді? Осы сұраққа мен Ебропада жүріп, Ниязов режимі абақтыда өлтірген әйелдің інісімен кездескенде, соның ауызынан жауап алғам. Ол: «Бізді мұндай халге жеткізген - зиялы қауым. Президенттің теріс қылығына жолбайлау болудың орнына жол ашты, мақтады, көтермеледі, соның жалған насихатын жасады, тетігіне айналды. Ақыры содан ұлт зардап шегіп отыр. Енді сендер де сол жолға түсіп келе жатырсыңдар!» - деп еді. <br /> Бүгінгі отырысты мен Алтекеннің өз сөзімен тәмәмдайын: «... Сол кездегі жасалған әрекеттер бүгінгі күні де, ертең де жалғасын тауып жатса, онда бәлкім кейбір мәселелерді ашып айту керек. Уақытында айтпаған шындықтың қадыры жоқ. Сондықтан да өткенді қазбалап, бірнәрсесін тірнектеп жату, меніңше, ол саналы азаматтың атқаратын қызметі емес. Айтатын шындығың болса, кезінде айт, бетіне айт, жария ет. Айтпадың ба, үндемей-ақ қой.»ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-31222753084679047592007-12-10T01:27:00.000-08:002007-12-10T01:31:07.327-08:00ШОШҚАШЫХ.Андерсен ертегісі.<br /><br />Баяғыда бір кедей патшазада болыпты. Оның патшалығы сондай шағын еді, дегенмен үйленуге дәулеті жететін. Ол үйленуге сонша құмартты.<br />Бірақ та оның тарапынан императордың қызынан «Маған күйеуге шығасыз ба?» деп сұрау барынша батылдық еді. Қалай болғанда да оның беделі бар еді де, оған әйелдікке жүздеген патшайым келісер еді. Ал, әміршінің қызына бар да ойыңа келгенді айтып көр, не болар екен! <br />Бұл бір шытырман оқиға еді,ендеше істің қалай болғанына көшейік.<br />Патшазаданың әкесінің моласында айтуға сөз жетпейтіндей әсем раушан гүлінің бұтасы өсіп тұратын; ол бес жылда бір-ақ рет қана гүлдейтін де, жалғыз ғана гүл шешек ататын. Бірақ оның жұпар иісін жұтқан кісі қайғы-мұңын ұмытатын. Патшазаданың бұған қоса бұлбұлы болды, ол сайрағанда тамағында әлемдегі небір әсем әуенді жинақтап қойғандай әсерде болар еді тыңдарман. Раушан да, бұлбұл да болашақ патшайымға әзірленген сыйлық еді; екеуін де күміс кең қобдиға салды да, патшайымға жөнелтті. <br />Патшазада қобдиларды патшайымның нөкер қыздарымен бірге меймандарша ойнайтын кең залына жеткізуді бұйырған; қыздың да ойыннан басқа ісі болмайтын. Үлкен сыйлық қобдиларын көрген патшайым қуаныштан қол соғып жіберді.<br />- Шіркін, мыналардың ішінен кішкене ғана мысық шықса ғой! – деді патшайым. <br />Бірақ қобди ішінен керемет раушан гүлі шықты.<br />- Шіркін-ай, қалай көркем істелген! – десті бір ауыздан нөкер қыздар.<br />- Көркемнен де көркем! – деді әмірші. – Өзі сондай тамаша!<br />Патшайым раушанды ұстап көріп, жылап жібере жаздады.<br />- Туу, көке-ай! – деп өкінді қыз. – Бұл жасанды емес, нағыз гүл ғой!<br />- Туһ! – деп қайталады нөкер қыздар. – Шынында да нағыз гүл екен ғой!<br />- Қызбаланбайық! Басқа қобдида не бар екен, қане көрейік! – деп қарсыласты әмірші.<br />Басқа қобдидан бұлбұл шықты да, сайрағанда одан қандай да бір кемшілік іздеу мүмкін болмай қалды.<br />- Superbe! Charmant1! – десті күтушілер; олардың бәрі жамырап, бірінен бірі өтіп французша шүлдірледі.<br />- Мына бір құс менің есіме марқұм патханымның органшасын түсірді!- деді бір кәрі қызметші. – Аумаған сол әуен, сол мәнер!<br />- Иә, иә! – деп әмірші балаша жылап жіберді.<br />- Құс жасанды болар деп үміттенем? – деп сұрады патшайым.<br />- Нағыз құс! – деп жамыра жауап берді сыйлық әкелген шабармандар.<br />- Онда ұшып кетсін! – деп ренжіген патшайым, ақыры патшазаданы өзіне жолатпады.<br />Патшазада бұған жабыға қоймады: ол бет-ауызын қар қошқыл түспен бояп алды да, басына мыж-мыж кепеш киіп, сарайға жетіп келді.<br />- Саламатсыз ба, әміршім! – деді ол. – Мен үшін сізден бір баспана табылмас па екен?<br />- Сен сияқтылар жеткілікті, қайсы біріңді паналатам! – деді де әмірші, – Тоқтай тұр, маған бір шошқашы керек еді! Менің шошқам көп қой!<br />Сөйтіп, әміршіге патшазада шошқашы болды да, оған шошқа қораға жапсарлас кішкене ғана жаппаны баспана етуге берді.Ол күні бойы шошқа бағып, кешкісін керім ас пісіретін қыш құмыра жасауға кірісті. Құмыраны айналдыра әндеткіш бөбеншелер ілінді. Құмыраға әлдеқандай ас пісірілетін болса, бөбеншелер мына бір ескі әнді сызылта жөнелетін болды: <br /> <br /> Қайран, менің Августинім,<br /> Бәрі де өтер, бәрі де өтер!<br /><br /><br />Бәрінен де тамашасы сол, құмырадан шыққан буға қолды тосып тұрып, қаладағы кез келген тұрғынның не пісіріп жатқанын білуге болатын еді. Сөйтіп, құмыра солып қалар раушан гүліне ғана ыдыс болмады! Патшайым өз нөкер қыздарымен серуенге шықты да, кенет әлгі бөбеншелердің сызылтқан әуенін естіп, елти тыңдады. Патшайым тұра қалып, тыңдады да, жайнап сала берді: ол да күйсандықпен «Шіркін, менің Августинімді» тартушы еді. Бұл әуенді ол бір саусақпен тартатын. <br />- Шіркін-ай, мына әуенді мен де тарта алам ғой! – деді қыз. – Біздің шошқашы құр болмады! Қане, біреуің барып, шошқашының аспабы қанша тұратынын сұраңдар.<br />Нөкер қыздың бірі ағаш кебіс киді де, мал қораға жөнелді.<br />- Құмыраң қанша тұрады? – деп сұрады нөкер қыз.<br />- Құмыраның құны - патшайымды он рет сүю! – деді шошқашы.<br />- Одан басқа құны жоқ па?! – деді нөкер қыз.<br />- Одан арзан бола қоймас! – деп тұқыртты шошқашы.<br />- Не деді шошқашы? – деп сұрады патшайым.<br /><br /><br />_________________<br /><br />1Теңдессіз! Керемет! (франц.).<br /><br /><br />- Ол қисынды баға сұрайды, бірақ оны айту мүмкін емес! – деді нөкер қыз. – Масқара! <br />- Қане, маған сыбырлап айтшы!<br />Нөкер қыз оған сыбырлады.<br />- Мәссаған, әңгүдік! – деді де патшайым жөнімен кеткісі келді, бірақ бөбеншелер… сондай әуезді еді:<br /><br /> Қайран, менің Августинім,<br /> Бәрі де өтер, бәрі де өтер!<br /><br />- Былай ет! – деді патшайым нөкер қызға. – Бар да, менің нөкер қыздарымды он рет сүймес пе екен?<br />- Жоқ, рахмет! – деп кері қайтарды қызды шошқашы. – Патшайымды он рет сүйіп берем, болмаса құмыра менде қалады.<br />Қандай масқара! – деді де патшайым. – Қане, мені ешкім көрмейтіндей айнала қоршап тұрыңдар!<br />Патшайымды нөкер қыздар айнала тұрып, белдемшелерімен қымтады; шошқашы өзіне тиесілі патшайымды он рет сүю құқын, ал патшайым құмыраны алды.<br />Қандай қуаныш десеңші! Сол күні кеш бойы, ертеңгісін күні бойы құмыра оттан түспеді. Ал, қалада басқасын қойғанда малай мен етікшінің не пісіргеніне дейін қыздардың білмеген ошақ құпиясы қалмады. Нөкер қыздар секіріп, қол шапаттап мәз болысты. <br />- Біз бүгін кімде дәмді көже, кімде құймақ барын білеміз! Біз кімде ботқа, кімде жентек піскенін білеміз! Қандай қызық!<br />- Иә, дәл солай! – деп растады бас аспаз әйел.<br />- Солайы солай, бірақ ауыздарыңа ие болыңдар, менің әміршінің қызы екенімді ұмытпаң!<br />- Құп болады! – десті бәрі жапатармағай.<br />Шошқашы болса, (яғни патшазада, бірақ аналар үшін ол шошқашы екені рас қой) уақытты босқа өткізген жоқ та, енді ол зырылдауық жасады; оны шыр айналдырғанда дүниедегі барлық би әуендері мен ырғақтары сызылып қоя беретін болды.<br />- Мынауысы superbe ғой! – деді өтіп бара жатып патшайым. – Нағыз әуеннің қоры екен! Мұны естімегенім жақсы еді. Қане, қыздар, сұраңдар мына аспабына не сұрайды екен. Бірақ енді мен онымен сүйіспеймін!<br />- Ол патшайымның жүз рет сүйісін сұрайды! – деп баяндады шошқашыға барып келген нөкер қыз.<br /> - Немене, оның есі дұрыс па?– деді де патшайым жөнімен кете барды. Бірақ, екі аттап барып қыз тоқтай қалды.<br />- Өнерді қолдау керек!– деді ол. – Мен әміршінің қызымын ғой! Барып айтың анаған, кешегідей он рет сүйісем, қалғанын менің нөкер қыздарымнан алар! <br />- Ол бізге тіпті де ұнамайды! – десті нөкер қыздар жамырап.<br />Соқпаңдар! – деді патшайым. – Онымен мен сүйіскенде, сендер қайда барасыңдар! Сендерге мен ас беріп, ақы төлейтінімді ұмытпаңдар.<br />Әлгі нөкер қыз шошқашыға тағы жөнелуге тура келді.<br /> - Патшайымның жүз сүйісі!– деп қасарысты жігіт. – Ол болмайды екен – әркім өз олжасымен қалады.<br />- Қане, айнала тұрың! – деп бұйырды патшайым, нөкер қыздар қоршай қалысты да, шошқашы оны сүйгілеуге кірісті.<br />- Шошқа ауладағы мынау не қылған жиын? – деп сұрады, балконға шыққан әмірші, көзін сүртті де көзәйнегін тақты.– Ой, нөкер қыздар екен ғой, тағы бірдеме ойлап тапқан! Барып қарамаса, болмас.<br />Әмірші үйге киер кебісінің сірісін дұрыстады. Ол үйге сірісі басылған кебіс киетін. Әлгі кебісті сырпылдатқанын көрсең ғой! <br />Мал аулаға келген ол, нөкер қыздарға ұрлана келіп еді, әлгілер бар ынтасымен сүйісті санап жатқан - әсіресе, шошқашының артық сүйіп қоюын мүмкін етпеу мақсаты көзделуде еді. Әміршінің келгенін ешкім сезер емес, ол болса, қыздар тізілген шеңберге тақалды. <br />Мынау не деген масқара! – деп ол, патшайым мен шошқашының сексен алтыншы сүйісінің сәтіне келгенде қыздарға кебісін зытырды. – Табандарыңды жалтыратыңдар! – деп әбден ашуланған әмірші өз патшалығынан патшайымды да, шошқашыны да қуып жіберді.<br />Патшайым ағыл-тегіл жылауға басты, шошқашы сілейіп тұр, екеуін де малшындырып жаңбыр жауып тұр.<br />- Мен қандай бақытсыз едім! – деп өксіді патшайым. – Маған енді патшазада қалай тап болсын! Бақытсыз басым–ай!<br />Шошқашы ағаш тасасына барды да, бетін айғыздаған қарақошқыл түсті бояуды сүртіп, жалбыр киімдерін сыпырып тастап, қыз алдына өзінің барлық ақсүйектік жарасымы мен көркемдігі жарасып, тұра қалып еді, патшайымның көңілі орнығып, бұған назар аударды. <br />- Мен сенен өшімді осылай алам! - деді жігіт. – Сен әділ патшазадаға күйеуге шыққың келмеді! Оның сыйлаған шынайы бұлбұлы мен раушан гүлін менсінбедің, ал шошқашымен ойыншық үшін сүйістің! Саған сол керек! <br />Сөйтті де, ол артына қарайламастан өз патшалығына кетті. Ал патшайымға тек жігіт ойыншығына қосылып шырқау қалды: <br /><br /> Қайран, менің Августинім,<br /> Бәрі де өтер, бәрі де өтер!ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-56288148476304578182007-12-06T21:25:00.000-08:002007-12-06T21:39:24.000-08:002. КӨСЕГЕ БҮЙТСЕ КӨГЕРЕР ...<strong>(Тәуелсіздігіміздің 3 жылдығына арналады)</strong><br /><br /><em><strong>Аталмыш мақала 1992 жылы “Ақтөбе” газетінде жарияланған “Көсеге қайтсе көгерер...” атты пайымның жалғасы ретінде 1994 жылы жазылып, Қазақстан президентіне, сол кездегі бас министр Ә. Қажыгелдинге, оның орынбасары Н.Шәйкеновке жөнелтілгенмен, басылым беттерінде жарық көрмеген болатын. Бұл еңбек бұдан он үш жыл бұрын, 1994 жылы жазылғандықтан, елдің дамуы соншама ілгері кетпегендіктен, нақты мәселелерді шешуге ұсынылған ұсыныстар әлі де өз мәнін жоя қойған жоқ. Сонымен бірге, аталмыш еңбекте айтылған көптеген ұсыныстар қайтадан қарастырылып, кейбірінің уақыт талабына сәйкес өзгеріске ұшырағандығы да заңды. Дегенмен, бұл еңбектің кезінде мемлекеттік шешім қабылдауға өз ықпалын тигізбесе де, оның кейбір сәйкес сала бойынша үкімет шешімімен үндестігін көзі қарақты оқырман ел тарихын ойша шола отырып және жарияланып отырған мақалаға зер сала отырып көзін жеткізер деген ойдамыз.</strong></em><br /><br /><strong>Аңдату</strong><br />«Қайта құру» ұранымен басталған кеңестік жүйені дамыту идеясы он жылға созылған ол жүйенің ыдырауымен аяқталып отыр. «Одақтың» ыдырау нәтижесінің Евразия құрлығына жаңа мемлекеттердің бой көтеріп, олардың жаңа жүйенің жетегіне жармасып, жаңа қоғам құруына итермеледі. Аталмыш он жыл кеңестік менталитеттің сарсаңға түсе ыдырап, жаңа психология мен жаңа көзқарасқа негізделген жаңа әрекет қана жаңа қоғам тудыратынын мойындатуда. Сонымен, келмеске кеткен кеңесшілдік жойылғанымен, алдымыздан жаңа қоғам құрудың объективті жағдайы біз күткендей құшағын жаймады. <br />Осылайша, егемендік елесті қуғызған он жылдың қалай өткенін де байқамай қалыпыз. Егемендік дегеніміз - жаңа қоғам құру екен. Ал, біз оның үстіне жаңа формациялы қоғамды қолға алудамыз. Жаңаны құру үшін ескінің жойылуы заңды болса, сол ескінің ыдырауына «еңбек еткен» он жыл бос кетті деуге негіз жоқ. Бұл мерзім ескі жүйені жоюға жұмсалған болып шықты. Демек, қазырғы экономикалық божырау мен әлеуметтік әлсіздік - қалай ойлағанда да объективтік жайт.<br />Ендеше, қазақтың «өткен іске өкінбе» деуі «объективтілікті мойындап, бұдан былай субъективтік әрекетті талап ететін заманға дайын бол» дегені екен.<br />Қазырғы, ырықты экономиканы өз еркіне көндіріп, дамыған ел атанған мемлекеттердің тарихы мен тәжірибесін саралай келе, ырықты экономиканың негізін салатын сол елде басты қос фактордың болуына көз сүрінеді:<br />1. үйлестіру факторы - елдің бар мүмкіндігін экономиканың өрістеуіне тиімді де интенсивті түрде үйлестіре білетін өкімет (демократиялық па, тоталитарлы ма, авторитарлы ма – бәрібір);<br />2. үйлесім факторы - ырықты экономикалық қатынасқа психологиялық, дағдылық және менталитеттік жағынан дайындығы бар халық.<br />Сөйтіп, жаңа экономика үшін ең бастысы: елдің сауаттылығы, жердің байлығы емес, шетелдің қаражаты да, тәжірибесі де емес, ең әуелі экономикалық өскіннің бүр жаруы үшін төл топырақ болып табылатын халықтың басқа ештеңеге алаңдамай, меншік қаржысы болуға дайындығы мен өкіметтің ырықты экономика жүгені мен қамшысын меңгере алатындай қаблетті болуы. Ал, қалғанының барлығы жолайы пайда болып, нәтижесін жолшыбай қосатын қосымша факторлар. Өзгенің, басқа елдің ақылына зәру емес өкімет қана алаңсыз, өз елінің потенциалына сүйеніп, сыртқы потенциалды тарта алады. Өйтпегенде, өкімет өзге елдің түрлі шараларын өз елінің потенциалы мен жағдайын ескермей енгізумен әуре болып, басқарылу объектісін божыратып, басқару субъектісін құрай алмайды. Әр елдің өз «ғажайыбы» өзінің ішкі мүмкіндігіне барынша негізделіп, сыртқа жағдайға бейімделе алғанда ғана пайда болады.<br />Басты фактор ретінде аталып жүрген шетел инвестициясын жеткілікті түрде тарту соншалықты қыйын емес, егер де батыл да нақты заңдар қорын қабылдайтын парламент қаблетті болса; халыққа алып сатарлықтан гөрі өз өнімін шығару әрі ләззат беріп, әрі әл–ауқатын жақсартар еді, егер де үкімет жағдайды өндірімпаздық бағытқа бұрса; коррупция соншалықты қауыпқа айналмас еді, егер де сот органының құрылымы мен қауқары әділдік жолында қатал тәуелсіз құзырлық сыйпатқа ие болса. Сөйтіп, өкіметтің үш бұтағы бір бірімен ит-ырқылжың қатынастан гөрі, бірін бірі толықтыру қатынасына көшіп, біртұтас өкімет құрап, үйлестіру факторын негіздегенде ғана соны асу алынар. Ал, басқаша жағдайда қоғам қажетті уақытын қажетсіз сергелдеңге сарп етеді.<br />Сондай-ақ, қожалық психологияны бойына дарытып үлгермеген халық ырықты экономиканың үйлесім факторын құрай алмайды. Сондықтан жекешелендіру саясаты халық қаншалықты қожалық қасиетке ие болуына сай жүргізілу қажет еді. Егер жекешелендіру қоғамдағы қожайындық сыйпаттан кешіксе немесе озып кетсе, ол процесс белгілі бір теріс нәтижеге тіреледі.<br />Алайда, үйлестіру факторы үйлесім факторының қалыптасуын жетелеп, оның өздігінен қалыптасуын күтіп, босқа уақыт өткізбегені абзал. Айталық, қаладан гөрі ауылда әлі күнге қожайындық мінез толық қалыптасқан жоқ және бұған өкімет тарапынан қажетті жағдай, үгіт, насихат жеткілікті де, көрнекті де емес.<br />Сонымен, сайып келгенде елдегі жаңа экономикалық қатынас үйлестіру мен үйлесім факторларының орнығып, олардың бір біріне қатынасының әділдік, құқықтық сыйпатының қалыптасуына көрініс табады да, басқа жағдайдың барлығы осы көріністің қажеттілігінен туындап, реттеліп отырады. Өйткені, үйлесім факторы болып табылатын халық сонымен бірге ырықты экономиканың басты объектісі де, ал үйлестіру факторы болып саналатын өкімет, сонымен қатар ырықты экономиканың басты субъектісі ғой.<br />Құрғалы отырған қоғамның құқыққа негізделген демократиялық қоғам болғандықтан, оған сәйкес әділетті әрекет пен жаңа құрылым жасамай, нәтижеге жету мүмкін емес екенін ескеру керек.<br />Жоғарыда аталған жайтты қалыптастырып, дамуын жеделдететін шаралар ұсына отырып, бұлардың жүзеге асу жолдары мен аргументін көпшіліктің өз талқысына қалдыруды жөн көрдім.<br /><br /><strong>Жоғарғы Кеңес</strong><br />Маркстік–Лениндік ілім Кеңестік жүйенің арқауы болса, демократиялық қоғамның арқауы - адам мен қоғамның бір біріне қатынасын міндет пен құқыққа негіздеген заңдар. Ал, демократиялық қоғамның бар болмысы мен бітімін әйгілейтін айнасы - жоғарғы кеңес (ЖК). Сол себепті ЖК қаншалықты ұжым ретінде қалыптасса, соншалықты оның демократиялық орган болғаны, соншалықты заңдау ісіне қаблетті болғаны. ЖК қоғамға ең алдымен заң шығарумен еңбек сіңіріп, ықпал етеді.<br />ЖК–тің кемелденуіне мына ұсыныстарды қабылдаған пайдалы болар еді:<br />- екі жарым жылға дейін ЖК депутаттары сайлаушылар алдындағы есепті, 3-5 депутаттан құралған топпен өздері сайланған округпен шектелмей, жалпылама ел аралау мен алмастыру; ел аралау қабылданған заңдар мен нормативтік актылардың өміршеңдігі мен іске асырылуын тексеруге, экономика мен әлеуметтік жағдайдың кері кету себептерін іздеуге негізделу қажет;<br />- әрбір депутаттың заңжобаны дайындауға қатысы туралы сайлаушыларға тұрақты түрде мәлімет беру;<br />- әрбір депутаттың мәжіліске қатысымы туралы мәліметті тұрақты түрде жариялау;<br />- әрбір депутаттың өз ғұмырына творчествалық салаға қаншалықты қатысы барлығы туралы мәлімет жариялап тұру;<br />- қабылданған заңжоба авторларының еңбегін ақылау және заңжоба жасаудағы бәсекелестік туғызу жолында Үкіметпен бірлескен заңшығарым (законодательство) қорын ұйымдастыру.<br /><br /><strong>Сот</strong><br />Сот билігін жаңа жағдайға бейімдеу оның қазіргі «үшбасты» сыйпатын біртұтастандырумен байланысты. Біртұтас биліктің бір бірімен байланыссыз мемлекеттік үш органға жіктелуі басқа дәйекті былай қойғанда ақылға сыймайды.<br /> Нақты түрде Сот құрылымы жөнінде мынадай ұсыныс: Конституциялық және Жоғарғы Сот пен төрелік (арбитраждық) соттарды біріктіріп, бір ғана Ұлттық Сот құру қажет; Ұлттық Сот жоғарғы және төменгі коллегиядан тұрады.<br />Жоғарғы коллегия Конституция және мемлекеттік деңгейлі сыйпаттағы соттық істі қарайды, ал Ұлттық Соттың төменгі коллегиясы шаруашылық және жоғарғы коллегия қарауына енбейтін соттық істерді қарайды. Жоғарғы коллегия 9 адамнан: төртеуін Жоғарғы Кеңес, төртеуін Президент тағайындайды да, төрағаны Президент ұсынуымен Жоғары Кеңес бекітеді. Ал, төменгі коллегия құрамын түгелдей Президент тағайындайды.<br />Жергілікті соттар да екі коллегиядан: азаматтық іс жөніндегі және шаруашылық сот коллегияларынан тұрады. Жергілікті судьяларды Президент ғұмырбойы мерзімге тағайындап, ал төрағаларды (бұл жерде аудандық соттар жөнінде) мәслихаттың ұсынысымен Президент бекітеді.<br /><br /><strong>Әкімшілік - аумақтық бөлініс</strong><br />Қазақстанның әкімшілік – аумақтық бөлінісі (ӘБ) жаңа формацияға орай, ырықты экономикалық қатынастың сыйпаты, демографиялық ахуал мен аумақтық мүмкіндігі ескеріле отырып, қайта құрылуы қажет. Нақтылай айтқанда, ӘБ қазырғы облыстық звеноның жойылып, делдал әкімшілік бөліністі уақыт талабына сай мемлекеттік органдармен алмастыру арқылы басы артық әкімшіл-әміршіл жүйесінің түбірімен аластауына батыл әрекет жасалғаны жөн. Республиканың аумағы 200 ауданға бөлініп, әр аудан муниципиалдық мүдде мен мемлекеттік төменгі ауқымдағы мүдденің объектісі болады. Аудандар экономикалық қауқарына орай шартты түрде; <br />- индустриялы (ИА);<br />- агросекторлы (АСА);<br />- аралас (АА) болып жіктеледі.<br />ИА – ды ірі қала, оған таяу поселкелер, селолар мен ауылдар аумағы құрайды, ал АА – ды оның экономикалық қуатын айқындайтын орташа қала мен оған таяу поселкелер, шағын қала, селолар мен ауылдар аумағы біріктіреді. АСА болса, негізгі экономикасы ауыл шаруашылығына негізделген елді мекендер мен шағын қала, поселкелерден тұрады. <br />Аудандардың бұлайша шартты жіктелуі мемлекет тарапынан олардың ерекшелігіне орай дифференциалды дамыту мен олардың бір бірімен интеграциялау мүддесін көздеуді талап етеді. Бұл үшін әр аймаққа орналасқан шамамен 40 аудандық экономикалық-әлеуметтік және мемлекеттік атқару билігінің әкімшілік арқылы баянды болуын ұйымдастырып және үйлестіріп, атқаруын бақылайтын аймақтық министрліктер сәйкес аймаққа орналасуы қажет болады. Сонымен ел аумағы шартты түрде бес аймаққа: шығыс, батыс, түстік, терістік және орталық болып бөлінеді. Алайда, бұл аймақтар әкімшілік–аумақтық бөлініске жатпайды, себебі, аймақ бойынша өкіметтің өзге биліктері (мәслихат, сот) органдарын құрмайды. Сөйтіп, мемлекеттік өкімет қазырғыдай 3 сөрелі (ярусты) емес 2 сөрелі болып нығаяды: жоғарғы және төменгі. Сот билігін алсақ – Ұлттық Сот және аудандық сот, өкілдік билік – Жоғарғы Кеңес (Мәжіліс) және аудандық (ауылдық, қалалық, поселкелік) мәслихаттар, ал атқару билігі – Президент пен Үкімет және аудандық (ауылдық қалалық, поселкелік) әкімшіліктер. Атқару билігінің қызметін нақтылайтын болсақ; Министрлер кабинеті Президент белгілеген міндеттің стратегиялық және тактикалық шешімін анықтап, іске асу жолдарын нақтылайды; Аймақтық министрлік шешімді іске асыруды аймақ бойынша ұйымдастырады, үйлестіреді және бақылайды, ал аудандық әкімшіліктер шешімді іске асыруды атқарады. Аудандық әкімшіліктер мұнан басқа муниципалдық мүліктерге қожалық етіп, муниципалдық органдарды басқарады. <br />Жергілікті өкіметтің атқару саласы бойынша сәйкес түрде ауыл, поселке меңгерушілері мен қала әмірлері (мэр) аудан әкімінің ұсынуы арқылы мәслихаттарда сайланады. Ал, аудан әкімі тиісінше Президент ұсынысымен аудандық мәслихатта сайланады. Сонымен бірге әрбір ауылда, поселкеде және қала бөліктерінде (микроаудан) ақсақалдар алқасын құрып, оған заңды түрде мынадай функция ұсынуға болады:<br />- зейнеткерлер, көпбалалылар мен жалғызбастылар мәселелерін шешуге қатысу;<br />- моралдық – рухани ақсақалдық сот ұйымдастыру;<br />- сәйкес аумақ бойынша балалар мен жасөспірімдер тәрбиесіне араласу т.б.<br />Әрбір аудан муниципалдық деңгейдегі дербестікке ие болып, өзін өзі басқарады, соған орай әр ауданның қажеті мен мүмкіндігіне сәйкес мәдениет, білім, денсаулық, тәртіп қорғау және коммуналдық т.б. сала бойынша меншігі болуы керек.<br />Аудандық бюджет жергілікті салықтан құралады, ол жетпеген жағдайда аймақтық министрлік құзырымен дотация көлемі анықталып, мемлекеттік бюджеттен толықтырылады.<br />Сөйтіп, әкімшілік өз құзыры, белгілі бір мөлшерде өз қаражаты, мүлкі арқылы жергілікті мәселелерді шешумен өзін өзі басқарудың толыққанды бірлігі болады, сондай-ақ, Үкіметтің тігіңкі бағыныстағы төменгі звеносы ретінде мемлекеттік орган болып табылады.<br />Мемлекеттік бағыныстағы шаруашылық субъектілерінің қызметін өзіне тиісті аймақ мүддесінің экономикалық, әлеуметтік және басқа салалары бойынша белгіленген мақсатқа жұмылдыра отырып, сәйкес Аймақтық министрлік сол аймақтағы жойылған облыстық әкімшіліктердің саяси, экономикалық, меншіктік, құрылымдық мұрагері болып табылады. Бұл құрылымның ісі мығым болуы үшін Министрлер кабинеті жөніндегі заңда арнайы бір тарау Аймақтық Министрлік жөнінде болып, ал Министрдің кабинет мүшесі болуы қажет болмақ.<br />Әкімшілік–аумақтық бөліністің бұлайша әлпеттенуі әр сала бойынша бұрынғы жергілікті мекеме, органдардың аудандық және жалпымемлекеттік болып, функциялық және бағыныс жағынан, қаржылай, мүліктей қамту жағынан жіктелуіне тура келеді. Айталық, бұрынғы облыстық Ішкі Істер басқармалары біріктіріліп, өз аймақтары бойынша бір басқарма құрайды, яғни 19–дың орнына 5 басқарма құрылады, ал аудандық бөлімдер аудан көлеміне орай іріленіп, оның функциясы, әкімшілікпен ара қатысы тиісті заңда көрсетіліп, кадр, қаржы, мүлік, меншік жағынан түгелімен жалпымемлекеттік бағынысқа түседі. Ал, муниципалдық өкімет қарауына учаскелік сақшылар тобы мен бюджет шамасына қарай өзге де бөлімшелер болуы мүмкін. <br />Сонымен, жойылған 19 облыстық және 20–дан аса аудандық<br /> әкімшілікке тиесілі мүліктер мен үнемделген бюджеттік қаржыны былай жұмсауға болады:<br />- жаңадан жасақталған (іріленген) аудандардың қажетін толықтыру;<br />- құрылған бес Аймақтық Министрліктің қажетін қанағаттандыру;<br />- қалған мүлік пен қаржының ақшаға шаққандағы мөлшерінің жартысын беске бөліп, әр аймақты дамыту қорын (АДҚ) құруға бөлу, ал қалған жартысын астананы көшіру қорын құруға қосу. АДҚ Аймақтық министрлік құзырында болып, ол Қазақстанды өркендету банкасының қызметінен тыс саланы қамтуға бағытталуы тиіс. <br />Сондай-ақ, әрбір аймақ бойынша Президенттің ресми өкілді органы құрылғаны да жөн. <br />Сайып келгенде, елдің әкімшілік – аумақтық бөлінісін бұлайша «ойсырата» өзгертуге ырықты экономикалы демократиялық қоғам жағдайында тиімді де қауқарлы және арзан басқару организмін құрауға итермелейтініне көп ұзамай-ақ көз жетеді. Ал, қазырғы бөліністің соншалықты оралымсыз да икемсіз әрі қымбат екенін, 22 млн-дық халқы бар Өзбекстанда 13 облыс екенін, ал 17 млн-дық Мәскеу облысы мен өзімізді салыстыру арқылы көз жетеді. Ырықты экономика жағдайында мемлекет басқару органының көлемі оның демографиялық және аумақтық (территория) сыйпатына байланысты болатынын ескеру ләзім.<br /><br /><strong>Идеология</strong><br />Біздің елдің қазырғы жағдайына жаңа формацияның принциптері мен елдік менталитетке негізделген жаңа идеологияны біртұтас идеологиялық органмен нақты жүзеге асырған жөн. Бұл орган Президент аппараты жанындағы Сараптамалы – идеологиялық орталық (СИО) болып, оның әр аймақ бойынша Президент өкіліне қарайтын бөлімшелері болса.<br />Идеология үш салаға: құқылық, ырықты экономикалық және азаматтық идеология болып бөлінуі тиіс. Әр қызметкері әрі сарапшы, әрі идеолог болуға тиіс. СИОға қойылатын талап азаматтардың құқықтық мүмкіндігін білуге, мемлекет алдындағы міндеттерін сезінуге, оларға жаңа экономикалық қатынастың қыр–сырын танытуға, жалпыадамзаттық ынтымақ пен әдеп жолдарын насихаттап, қазақстандық біртұтас мәдениет құруға жұмылдырумен бірге, қазақстандықтарды патриоттыққа бағыттап, қоғамдық, құқықтық, экономикалық, азаматтық салаларға сергек көзқараспен, сарапшылық деңгеймен баға беріп отыру, үкімет жұмысына ішкі саясат саласы тұрғысынан баға мен бағыт сілтеуге негізделуі қажет.<br /><br /><strong>Жер реформасы</strong><br />Бұл реформа жерге меншікті сыйпат берумен ғана жүзеге аспақ. Ол үшін Қазақстанның барлық жер көлемін Жалпы мемлекеттік жер қоры (ЖЖҚ) және меншіктелетін жер көлемі (МЖК) ретінде екі бөліп қарастыру қажет. МЖК – не жекешеленген және оған жататын барлық объектілердің жер алаңы, жеке меншіктегі үй, саяжай, гараж, түрлі меншіктегі шаруашылық, өндіріс орналасқан жер алаңдарының көлемі жатады да, ал ЖЖҚ – ға қалған жер көлемінің барлығы тиісті болады.<br />ЖЖҚ мемлекеттік стратегиялық жер қоры болып табылып, қажетке қарай оның белгілі бір бөлігі сатылып отыруы мүмкін.<br />МЖҚ жерді реформалаудың бірден бір объектісі болып табылады. Жерді реформалау үшін МЖҚ – нің нақты сандық шамасы анықталады. Әрбір жан басына тиісті жер көлемін (ЖТК) жекешелендіру арқылы сайып келгенде реформа жүзеге аспақ. МЖК сандық шамасын Қазақстан халқының саны (ХС) мен шетелдік қазақ диаспоры санының (ДС) қосындысына бөлу арқылы ЖТК анықталады: ЖТК = МЖК: (ХС+ДС).<br />Жерді жекешелендіру екі тәсілдің қабат жүргізілуі арқылы жүзеге асады. Алдымен жеке қожалығы (үй, саяжай, гараж, фермерлік шаруашылығы) бар адамдарға (жанұя) ЖТК–нен аспайтын жер алаңдарының жалпы көлемі құжаттанады, әр объект орналасқан жер алаңына сәйкес Жер куәлігі беріледі де, құжаттанған жер көлемі ЖТК–ге жетпеген жағдайда қалған бөлігінің сандық шамасы көрсетілген жер купондары (ЖК) беріледі. Ал, иелігінде ешқандай жер көлемін қажет ететін объектісі жоқ адам (жанұя) түгелдей ЖТК шамасы бар ЖК иеленеді. Қолданыстағы жер көлемі ЖТК–нен асып кетсе, ол адам (жанұя) жер көлемінің ЖТК–нен асқан шамасына сәйкес ЖК сатып алу арқылы қалған жер алаңын өз иелігіне көшіріп құжаттайды.<br />Таратылған ЖК жер алаңын алуға немесе құнды қағаз ретінде сатылуға мүмкіндігі болмақ, сондай-ақ, оларды инвестициялық жекешелендіру қорларына (ИЖҚ) өткізу арқылы акцияға ие болуға жағдай туғызылуы қажет.<br />Жер алаңы мен ЖК сату және сатып алу процесі арнайы құрылған Жылжымасыз мүлік (недвижимость-жылжымауық) биржасы (ЖМБ) арқылы жүреді. ЖК-ын қабылдаған ИЖҚ оны жекешелендіру купоны тәрізді жекешеленген не соған тиісті объектілердің жер алаңын сатып алуға жұмсайды да, ЖК қожайындары сол объектінің акционері болып тіркеледі.<br />ЖМБ – ның бақылау пакетіне мемлекет атынан ие болатын Жер қатынасы және оны реформалау (ЖҚРК) комитеті мен Құрылыс министрлігі жарғылық қордың кемінде 25% - тін жасақтап, қалғаны түрлі меншікті субъектілер құрайды. ЖМБ ЖК – ның номиналы мен сатысқа түскен жердің 1 шаршы метрінің орта нарқын айқындауға және жердің талан–таражға түспеуі мен заңсыздық объектісіне айналмауына, сондай-ақ түрлі қағазбастылық пен кедергілерді аластауға үлес қосуы қажет. ЖМБ – ның әр аймақта филиалы болмақ.<br />Жер реформасы кезінде мыналарға көңіл бөлуге тура келеді:<br />- ЖҚРК –ның талапқа сай қайта құрылуы;<br />- ЖК – ның азаматтық куәлігі барлар мен олардың жанұясына және қазақ диаспорасының Қазақстандағы өкілдері мен жанұяларына берілуі, әр шетелдік қазаққа тиесілі ЖК- не сәйкес жер көлемінің сақтаулы болуы;<br />- ЖК – ны сату мен сатып алу, оны құнды қағазға айырбастау ЖМБ арқылы жүзеге асуы;<br />- жер алаңының шетелдік (азаматтарға емес) инвесторларға ғана шектеулі көлемде сатылуы;<br />- жер алаңының шетел азаматтарына (қазақ диаспорасы мен Қазақстан азаматынан басқа) сатылуын болдырмау;<br />- шетелдік инвесторларға жер алаңының кепіл ретінде тіркелуі арнайы комиссияның шешімімен ғана жүзеге асуы;<br />- жекеменшік жер алаңының интенсивті түрде және кесірсіз, зиянсыз пайдалануын тұрақты назарда ұстау;<br />- жер алаңына қожалық куәлігі Азаматтық куәлігі(төлқұжаты) бар адамға ғана тіркелуі;<br />- ЖК – на құнды қағаз түрлеріне салынатын салықтың таралуы;<br />- жекешеленген жер алаңына арнайы жер салығының салынуы;<br />- мемлекеттің стратегиялық мүддесіне қатысты жер алаңдарының алдын ала айқындалып, жекешелендіру процесі басталмастан оның жалпы мемлекеттік меншік ретінде жариялануы;<br />- жер қойнауының мемлекеттік меншік екендігі.<br /><br /><strong>Тіл саясаты</strong><br />Тіл саясатының саясатшылдық пен түрлі саяси амбицияның аренасына айналуынан сақтайтын бірден бір шара – іс жүзіндегі ресми қостілділік пен қоғамдық (бұқаралық) көптілділік. Қай тіл қандай мәртебе алса да тілдік тартыс ешбір тілді де ұшпаққа шығармайды және қандай заңды да іске асырудағы әрекетсіздік оның дұрыстығы мен қауқарына күмән туғызып, бір заңды екіншісімен алмастыратындай қақпақыл жағдайға душар боламыз. Сондықтан Атазаңға тілдер жөнінде өзгеріс енгізуді төмендегідей нақты шараны іске асырумен алмастырып, тілдер мәртебесінің бұрынғы қабылданған күйін әлі де іс жүзіне асыруға жұмыстанған мақұл. Басқаша айтқанда, Қазақстанды ең әуелі қазырғы ресми біртілділіктен (орыстілді) ресми қостілділік және бұқаралық қостіліктен (орыс - қазақ) бұқаралық көптілділік объектісіне көшіру керек. <br />Бұл шараны іске асыру жолында Тілдер комитеті мен басқармалары тілдер жөніндегі аттестациялық комиссия (ТАК) құрады. Бұқаралық көптілділік (БК) шарасы іске асыруда өз еркімен аттестацияланатын азаматтарды ТАК мына категорияларға (ТК) аттестация қабылдау арқылы жіктеп, арнайы куәлік береді:<br />1- категориялы: ауызекі тілді түсінуші:<br />2- категориялы: ауызекі тілді еркін меңген, сол тілде әңгімелесе алушы;<br />3- категориялы: жазба тілді түсінуші (демек, 1-2 категорияны да меңгерген деген сөз);<br />4- категориялы: тілді меңгерген, яғни бұл тілде өз ойын жаза білушілер (демек, алдыңғы категорияларды да меңгерген).<br />Аттестацияланған азаматтар ана тілі мен қай тілде қандай категориямен меңгергендігі жөніндегі мәліметі бар куәліктерге ие болумен бірге, материалдық ынталандыру құқығына ие болады. Бұл үшін, айталық, аттестант өзінің мемлекетке төлейтін табыс салығын мынадай процентке азайтады:<br />100% табыс салығы - ( әр тіл бойынша категория нөмірлерінің қосындысы) = Х %, мұндағы Х - табыс салығын азайту проценті. Ана тілі категорияланбайтынын ескерсек, біртілді адамның табыс салығы ешуақытта азаймайды.<br />Ресми қостілдік (РҚ) шарасына депутаттар мен министрлерден бастап, аудан әкімінің хатшысына дейін міндетті түрде кірістіріледі және әрбір категорияны меңгеруге бір жыл мерзім беріледі. Сөйтіп, 4 жылда қостілді (қазақ-орыс) ресми органға ие болу мұраты іске асуы қажет. Ал, 4 жылда бір тілді меңгере алмаған адамда мемлекеттің қандай шаруасы болуы мүмкін?<br />Алайда РҚ үшін табыс салығының азайту формуласы былай болғаны жөн: 100% табыс салығы – 2 х № (категория нөмірі) = Х%.<br />Сондай-ақ, БК мен РҚ шаралары үшін шет тілінің қатысы жоқ, қатыс тек қана қазақстандық этнос тілдеріне болуға тиіс. Алайда, мұның барлығы да тұрмыстық тіл деңгейіндегі критерий болғаны орынды. БК - Қазақстан жұрттарының бір бірінің тілін үйреніп, дамытуға көтермелейтін негіз болу шарасы.<br /><br /><strong>Кадр</strong><br />«Кадрлар бәрін шешеді». Ел жағдайы қиын кезде оның аяққа тұрып, дамуына кепілдік те – кадр. Жаңаша ойлау қаблеті тоқыраған ескі кадрдың орнын жаңа заман кадрының басуы да уақыт талабы. Ендеше ескілерді ығыстырып, қаблетті жаңаларды тартатын механизм «Болашақ – жастардыкы» деген емес, «өткен шақ - қарттардыкы, осы шақ – жастардыкы, болашақ – баланыкы» деген қыйсынды девизге иек артқан мақұл. Мұндай механизмді кадрлардың мәлімет банкасын (КМБ) құрудан көруге болады. Алайда егде, ересек кадрлар өз тәжірибесін беретіндей деңгейдегі жұмыстаболуы керек. Бұл дегеніміз – мемлекет қызметіндегі және онан тыс нағыз қаблетті де жарақты кадрлардың мәліметін жинау арқылы оларды мемлекеттік органдарда өсіруге жағдай жасау және қызметке тартуда кадрды іріктеу мүмкіндігін туғызу. Сөйтіп, мемлекеттік орынтақ кез келгенге орын еместігін сездіре отырып, кадрлар элитасын қалыптастыру.<br />Аталмыш шара ауыл меңгерушісінен бастап, жоғарғы эшалондағы қатардағы қызметкерлерге дейін міндетті түрде тестіден өту арқылы жүзеге асады. Ал, мемлекеттік органдардан тыс қызметтегі азаматтар өз еркімен тестіден өту арқылы кадрлар резервін құрған болар еді.<br />Әрине, мұндай тест қызметкердің лауазымға сәйкестігі мен оның қаншалықты қаблеті барын анықтайтындай өте нәзік критерий бойынша бағалануы қажет. Басқа жағынан алғанда, бұл шара мемлекет органдарын кездейсоқ адамдардан тазартып, қаблетті кадрдың тартылу механизміне айналар еді. <br /><br /> <strong>Еңбекпен қамту және миграция</strong><br />Жұмыссыздықтың белең алуына орай алдағы жылы әлеуметтік салада еңбекпен қамту ең маңызды болмақ. Ал, бұл саладағы қазырғы еңбекпен қамту (ЕҚ) қанағаттанғысыз. Оны жолға қою үшін жұртшылықты еңбекпен қамту қоры (ЖЕҚ) негізінде мемлекеттік еңбек банкасын (ЕБ) құруды ұсынамыз. ЕБ- ның мақсаты:<br />- кәсіпорындарға кадр сапасын жақсарту үшін несие беру;<br /> - өз мамандығын немесе білімін жетілдіру мақсаты үшін азаматтарға несие беру;<br /> - еңбек орнын көбейтуге бағытталған нақты жобаларды несиелеу;<br /> - жеке адамдардың шеберханасын, өндіріс цехтарын ұйымдастыруға бағытталған жобаларды несиелеу;<br /> - ЕҚ органдарының басқа да шараларын қаржыландыру.<br />Еңбек министрлігінің басты назарында болатын бір жайт - әдеттегі туылу деңгейі жоғары ауданның еңбекпен қамтылуын нығайтып, ол жер тұрғындарының миграцияға ұшырауын тоқтату. Сондай-ақ, ЕҚ органдары шағын және орта, фермерлік кәсіпорындарға еңбекті ұйымдастыру, еңбекшілерді басқару секілді жайттардан тұрақты кеңес беруді қолға алғандары нұр үстіне нұр.<br />Сонымен бірге еңбек кітапшасының жаңа түрін шығарып, онда еңбеккердің еңбек қаблетінің әрбір жұмыс орнында істегендегі мәліметінің толық көрінісі болатындай орын берілсе, бұл жайт, жұмыс берушіге дерек, жұмысшыға (еңбеккер) жауаптылық орнатар еді.<br /><br /><strong>Әлеуметтік сала</strong><br />Халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартуға Халықтық жыйнақ банкасының (ХБ) жағдайы мен дәрежесін нығайтып, оның мүмкіндігін пайдалану арқылы ықпал етуге болады. Ол үшін ХБ–сын акцияландырып, мемлекет қарауына бақылау пакетімен бірге акцияның 25%-тін қалдырып, қалғанын жеке адамдар мен шағын мекемелер мен кәсіпорындарға сатқан жөн. ХБ–ның жарғылық қорын мейлінше көбейтіп, оның акция құны мен санын молайту арқылы акционерлердің санын ұлғайтумен банкаға нағыз халықтық сыйпат беру қажет. Алайда, бұдан бұрын ХБ-ның бұған дейін инфляцияға ұшыраған салым көлемін компенсациялап, салымшылардың Үкімет пен ХБ–ға деген теріс көзқарасын оңдауға тура келеді. ХБ-ға жаңадан мынадай міндет пен құзыр беру керек:<br /> - жеке азаматтарға үй мүлкін сатып алуға, оқу мен денсаулық, туризм, демалыс саласына жұмсауға несие беру;<br /> - азаматтар мен шағын өндіріс ұйымдарының кіші цех, шеберхана, лаборатория жасақтауы жолында шағын жекешелендіруге қатысу мақсатын несиемен қаржыландыру;<br /> - құнды қағаздармен жұмыс және клиенттерге қызмет.<br />Мұнымен бірге банк жанынан әрбір аудандық филиалы болатындай, «итеріспе базарға» (толкучка) бәсеке туғызу, халық тұтынатын тауарлар бағасын реттеп, отандық өндірушілер бұйымының сұранысын айқындап отыру, сондай–ақ құнды қағаздар базарын қалыптастыруды дамыту мақсатымен Халықтық тұтыным тауар биржасын құрған мақұл.<br /><br /><strong>Зейнетақы мен жәрдемақы</strong><br />Мемлекеттік зейнет (пенсия) саласын дамытуға төмендегідей шаралар легі ұсынылады:<br /> - зейнетақы қорын жою;<br /> - зейнетақыға тиесілі салықты жергілікті әлеуметтік қамту (ӘҚ) (Собес) бөлімдерінің есепшотына түсіру;<br /> - ол есепшоттарды міндетті түрде ХБ бөлімдерінде ашу;<br /> - ӘҚ министрлігі мен ХБ арасында заңды қатынас (келісім – шарт, құрылтайшылық немесе акционерлік) орнатылуы. Осы шаралардан соң Үкімет кемінде мемлекеттік зейнетақының бір айлық мөлшерінде ӘҚМ – тің ХБ–на депозитер ретінде салым салуға жағдай жасайды. Сөйтіп айналыстағы бір айлық мемлекеттік зейнетақы мөлшері мен ай сайын түсетін зейнет салығы зейнетақының тұрақты түрде берілуін қамтиды. Мұндай жағдайда ӘҚ органдарының қызметі мындай болмақ:<br /> - зейнетақы мен жәрдемақының мөлшерін шығару (есептеу, қайыра есептеу);<br /> - ХБ–ның бөлімдерімен қарым-қатынас;<br /> - әлеуметтік төлемдердің мезгілінде және дұрыс таратылуын ұйымдастыру және қадағалау.<br /><br /><strong>Тұрғынжай</strong><br />Тұрғынжай мәселесін шешудің басты арқауы ретінде Тұрғынжай – құрылыс банкасының (ТҚБ) қазырғы күйіне қан жүгірту үшін оны акционерлеу қажет те, акцияның 25%-мен бақылау пакетін ғана мемлекетте қалдырып, қалғанын инвестқорларға аукцион арқылы тұрғынжай купондарына айырбастау керек. Сондай–ақ:<br /> - банктың әрекет аясы кеңейтіліп, оған жылжымасыз мүліктерге (ЖМ) лизингілік қызмет үшін несие бөлу қарастырылса;<br /> - ЖМ биржасын құруға атсалысу мүмкіндіктерін жасаған жөн. ЖМБ арқылы үй, пәтер, жер алаңы, құрылыс материалдарын сату; үй, пәтер жалдау әрекеттеріне ресми сыйпат беріп, оның нақты да айқын нарқын орнатуға ықпал жасағаны қолайлы.<br />Ал, жеке тұрғын үй салушыларға берілетін несиенің талабын өмір жағдайына жақындатқан дұрыс та, мұндай несиені қалада 30 жылға емес, 10 жылға, ал ауылда 20 жылға беру қажет.<br /><br /><strong>Салық жеңілдігі</strong><br />Жаңадан қабылданбақ салық жүйесін (СЖ) қолданудан айрықша шаруашылық субъектілеріне бағыттауды қолдап, СЖ-ін шартты түрде үшке бөліп қарастыруды ұсынамыз:<br /> 1) ынталандыру СЖ (ЫСЖ): жаңа өндірушіге (ЖӨ) бір жылға дейін әлеуметтік салық - ӘС (табыс, зейнет, еңбекпен қамту салықтары) түрлерінен басқасын жартылай салып, екінші жылдан бастап пайдаға салынатын салықтан өзгесін ұстау, ал үшінші жылдан бастап нағыз СЖ – не көшіру;<br /> 2) жеңілдік СЖ-сі (ЖСЖ): ЖӨ-ге бір жылға дейін ӘС түрлерінен жергілікті салықтан (ЖС). Өзгесін қолданбау, ал екіншісі жылдан бастап ЫСЖ – не көшіру;<br /> 3) айрықша салық жүйесін (АСЖ): ЖӨ - ге екі жылға дейін ӘС түрлері мен ЖС түрлерін ғана салу, ал үшінші жылдан бастап ЫСЖ – не көшіру.<br />Аталған СЖ–лерін қолдану үшін елдің экологиялық, әлеуметтік, коммуникациялық ахуалына қарай мынадай географиялық сыйпатты ЖӨ тобын қарастырамыз:<br />1. Экологиялық апатты және әлеуметтік мешеуленген әкімшілік – аумақтық бөлініс субъектісі (ауыл, поселке, қала аудан) аумағына орналасқан ЖӨ - ЭЖӨ;<br /> 2. Әлеуметтік мешеу аумақта құрылған ЖӨ - ӘЖӨ;<br /> 3. Коммуникациясы нашар аумақта құрылған ЖӨ - КЖӨ.<br />ЖӨ ретінде жаңадан құрылған шағын және біріккен кәсіпорын алынады. Сондай–ақ, бұл топқа жатпайтын, бірақ, көтермелеуді қажет ететін өндіріс саласындағы өндіруші кәсіпорындардың (СӨК) шағын және біріккен сыйпатты түрлері үшін (1995 жылдан бастап құрылғандарға) кіріспе СЖ – сін (КСЖ) қолдану өнеркәсіп өнімдерін шығаруда серпіліс туғызар еді.<br />4. КСЖ: ЖӨ ретінде Ауыл шаруашылық өнімдерін беретін, құрылыспен айналысатын және құрылыс материалдарын шығаратын, халық тұтынатын тауарлар өндіруші субъектілер үшін алты айға дейін салықтың ӘС және ЖС түрлерін ғана қолдану, содан кейін ғана нағыз салық жүйесіне көшіру. <br />Қорыта келе, СЖ мен ЖӨ топтарының сәйкестік кестесі төмендегідей болады:<br /> 1) КСЖ – СӨК<br /> 2) ЫСЖ – КЖӨ<br /> 3) ЖСЖ - ӘЖӨ<br /> 4) АСЖ - ЭЖӨ<br />Бұл шараны жүргізу үшін елдің әкімшілік–аумақтық бірліктерін экологиялық, әлеуметтік және коммуникациялық жағдай бойынша іріктеуге (классификациялауға) тура келмек.<br /><br /><strong>Жекешелендіру</strong><br />Жекешелендіру саласындағы қазырғы жаңаша қарастырымды қолдай отырып, оны жүзеге асыруда мына жағдайларды ескеру пайдалы болар еді:<br /> - Жекешелендіру органдарының екіге бөлінуі кезінде мемлекеттік мүлікті жекешелендіру аппараттары, әсіресе, жергілікті әкімшілік аппаратынан бөлек құрылғаны, сөйтіп, оны тігіңкі бағыныстағы тек қана Министрлер Кабинетіне тәуелдендіру;<br /> - Жекешелендіру аукциондарын бес аймақ бойынша өткізіп отыру;<br /> - Шағын жекешелендіруді арнайы ережемен жергілікті өкімет арқылы жүргізіп, бақылауды Мемлекеттік жекешелендіру органына тапсыру;<br /> - агросекторды жекешелендіруді жүргізу барысына жаңа меншікті шаруашылық басшыларын сайлауда әкімдердің ықпалын жою механизмін жасап, шаруашылық мүшелерінің энтузиазмын тұқыртып отырған жайттарды болдырмау.<br /><br /><strong>Электр энериясы</strong><br />Елде ірі электр қуаты көздерін нығайтумен бірге, оған бәсекелік жағдай ретінде және Қазақстан үшін тиімді де қолайлы дәстүрден тыс электр көздерін қалыптастыру өз жемісін берер еді. Бұл үшін жел, күн, өзен күштеріне негізделген шағын, дербес электр станцияларының технологиясын дәйектейтін мекемелер мен енгізетін ұйымдарға мейлінше жағдай жасау қажет. Мұндай шара энергия саласындағы шешуші де маңызды тактикалық әрекет екенін түсінетін мезгіл жетті.<br /><br /><strong>Көлік</strong><br />Аз санды халқы бар Қазақстанның ұланғайыр территориясын әуе жолымен қамтуда жақын және орта қашықтыққа арналған шағын самғауыр (самолет) өндірісін, ұшақ (вертолет) жасау саласын қолға алған қолайлы болар еді. Бұл жолда қолда бар екі жөндеу зауытын шетелдік инвестиция мен технологияға тарту тиімді. Ең әуелі шағын да арнаулы салаға арналған (ауыл шаруашылығы, өрт қызметі, медициналық, геологиялық, жеке адамдар үшін) әуе техникаларын шығару өзін өзі тез ақтар еді.<br />Елдің теміржол саласын тәуелсіз елдің жол индустриясының көрінісі етіп қайта құратын да кез келді. Ол үшін қазырғы басқарушылар монополиясына айналған ірі үш теміржол (ТЖ) басқармаларын шағындап бес аймақ бойынша бес басқармаға жіктеу керек те, 14 бөлімшенің орнына Алматы, Арыс, Қандыағаш, Бейнеу, Көкшетау, Тобыл, Ақмола, Семей сияқты тораптар негізінде жеті бөлімше қалдыру қажет. Қысқасы, теміржолдарды біртұтас Қазақстан теміржолы етіп біріктіру керек. Сөйтіп, артылған мүлік жекешеленіп, одан түскен қаржы мен үнемделген қаражатты жаңа жолдар салуға жұмсаған жөн.<br />Сондай-ақ, елдің ішкі бағыты бойынша жолаушылар қозғалысындағы тиімсіз де шығынды маршруттарды қысқартып, дербес (персональный) вагондарды босқа қаңтарылу «мәртебесінен» босатып, жаңа составтар құру арқылы қанағаттандыру қажет.<br /><br /><strong>Мемлекеттік телерадио</strong><br />Кәзірде қазақ теледидарының қаржының жоқтығынан, сайманның тозықтығы мен кадрдың біліксіздігінен және басқа себептердің кесірінен дискредитацияға ұшырағанын ешкім де жоққа шығара алмас.<br />Жуырда Үкімет тарапынан жеткілікті жағдай жасалса да, жасалмаса да ескірген қолапайсыз да мұсалдат жүйені жаңаша қалыптастыратын уақыт туды.<br />Теледидар жүйесінің атынан гөрі затын өзіне сай, ықшам, уақыт үдесіне төзімді, шығыны аз, өнімі көп жүйе ретінде қайта құру облыстық телекомпаниялар мәртебесін өзгертуге саяды. Аталмыш құрылымдардың бәрі бірдей облысты түгел ақпаратпен, идеологиямен қамтып отырған жоқ және оған мүмкіндік те жоқ, оның үстіне тәуелсіз құрылымдармен салыстыруға келмейтіндей, уақыт тезіне төтеп бере алмай, іскерлікті талап ететін заман шаңын қауып қалып отыр да, жүздеген адам мен мәнсіз телеуақыт Корпорация бюджетінің шығынына шығын үстемелеуде.<br />Ұзын сөздің қысқасына көшсек, жергілікті телерадиокомпанияларды бас аяғы он адамдық Телестудияларға айналдырған жөн. Бұлар барлық жағынан корпорация меншігі болуы керек және жергілікті өкіметтен ешқандай тәуелсіз мекеме болып құрылғаны жөн.<br />Корпорацияның облыстарда қолданып отырған және компанияларды студияларға айналдырудан ауысқан барлық мүліктер, саймандар мен ғимараттар Үкімет келісімімен жекешелендіріле отырып, қаржысы Корпорация бюджеті мен жарғылық қорына түсуі қажет.<br />Ал, облыстық, аудандық, қалалық радиотораптарының жергілікті мүлкі жергілікті өкіметке табыс етіліп, муниципалдық меншіктегі радиотораптары құрылуға тиіс. Қалған мүлік Корпорация иелігіне өтіп, бұл иелікпен де телекомпаниялық мүлік тәрізді шара жасалған дұрыс.<br />Аталған әрекеттен түсетін қаржы Корпорацияға ұлттық ансамбль, дыбыс студиясын, тігінхана, шаштараз, шеберхана және әр ауданнан телеөкілдіктер, сондай-ақ, дубляж және мультипликациялық студия құрып, телефильмдік өндірісті нығайтуға мүмкіндік бермек.<br /><br /> Ақтөбе. <br />Қараша - желтоқсан 1994 ж.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com1tag:blogger.com,1999:blog-5752539987375233386.post-13675007826194999642007-12-06T21:22:00.000-08:002007-12-06T21:25:39.507-08:001. КӨСЕГЕ ҚАЙТСЕ КӨГЕРЕР ...(Соңы.)<br /><br /><strong>Мемлекеттік құрылым</strong><br />Ұсынылмақшы мемлекеттік құрылым жобасы тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш атазаңын қабылдау тұсындағы оның қазырғы жобасымен келісе қоймайтын болғанмен, Қазақстанның нағыз ұлттық мемлекет болатыны рас болса, дүбәрә құрылымнан арылған, ұлттық мемлекет басқару жүйесін бойына сіңірген және мемлекеттік құрылыстың өркениетті құралдарына сүйенуден қаша алмайтыны да шындық. Тағы бір мойындайтын нәрсе, қазақ мемлекеті үшін кәзіргі өлара шақта қабылданбақ оның алғашқы атазаңы да кемел мемлекеттікінен гөрі өтпелі дәуірге тән екендігі. Ал, қай заң болса да, оның ішінде атазаң да барлық уақытқа бірдей қасаң күйінде жүзеге аса бермей, өзгеріске ұшырайтыны рас. Сол себептен де ұсынылып отырған мемлекеттік құрылымның бірте-бірте іске асуы уақыт үшін де, еліміз үшін де тиімді болар еді. Басқаша айтқанда, бұл жоба бет-пердесін біржолата анықтаған, айқындаған мемлекеттің әрмен қарай даму жолына түсуі үшін бәрінен де бұрын қажеттірек. Сонымен, бұл жобаның іске асуы Қазақстанның белі қатайған кезеңімен бірге жүзеге асатын бірден бір ұлы іс деп мойындау керек.<br />Кәзіргі демократиялық қай мемлекет те құрылымын атазаңға сүйейтіні рас болса, елдің басты жүгінетіні де сол заңның бұрмаланбауы мен дұрыс орындалуын қадағалап, жүзге асырушы Төре бидің (конституциялық сот) болатындығы анық.<br />Мемлекеттік билік жоғары деңгейде үшке бөлінуі қазыр да бар. Дегенмен, аталмыш жоба нағыз билік бөлінісін, тек қана, жоғарғы мемлекеттік деңгейге негіздейді. Бұл жоба бойынша ең жоғары заңдаушы орган – Құрылтай. Ол бес жыл сайын парламент қайта сайланып, өкімет бөлінісі қайта жасақталған жаңа құрамды бекіткен немесе елдегі төтенше жағдайға байланысты болатын елгерлер (депутат) мәжілісі. Екі құрылтай аралығында Құрыл мәжілісі заң шығарумен, сот (жоғары сот - төбе биден өзгелерін) және атқару өкіметтерінің (елбасшыдан өзгелерін) ішінара өзгерген өкілдерін қайта бекітумен айналысады. Мәжілісті Ұлы және Кіші Құрылдың біріккен жұмысы қамтиды. Ол үшін Кіші Құрыл заң жобаларын тұрақты түрде әзірлеп, ұйымдастырумен шұғылданады, ал Ұлы Құрыл оны мәжілісте (сессия) қабылдайды. Ұлы Құрыл әр ауданнан бір елгердің және кіндік қалалардан (астананы қоса, 5 сайлау төңірегін құрғанда) 5 елгердің сайлануымен небәрі 205 адамнан тұратын орган. Кіші Құрыл әрбір 4 аудан бойынша 1 елгер және кіндік қалалардан 1 елгер, небәрі 51 мүшеден тұратын тұрақты жұмыс істеуші орган. Ол тұрақты алқалар (комитет) мен комиссиялардан тұрады. Құрылтайға қатысымпаз (делегат) ретінде Құрылдың барлығы 256 мүшесі (елгер) қатысады. Құрылтайды және мәжілісті төрбасшы (председатель) басқарады, ал Кіші Құрыл жұмысын Құрылбасшы ұйымдастырады және ол төрбасшының орынбасары болып табылады, әрі аудандық мәжілістермен (сессия) тұрақты (олардың төрбасшыларымен) байланысты болады.<br /> Ұлы Құрыл сондай-ақ, кез келген бір сайлау төңірегінде (округ) бас қоса алатын кемінде 1000 сайлаушы жыйналған сайлаушылар мәжілісінің шешімдерін қарап, талдап, шешуге мүдделі.<br /> Жергілікті билік құрылымы Жоғарғы өкіметтердей билікті нақпа нақ бөліске салмайды және жартылай жегілікті, жартылай мемлекеттік мазмұнға ие. Айталық, аудандық мәжіліс арнайы заңдар көрсетіп, бекіткен мемлекеттік бюджеттен ауыс қалған белгілі бір аудан табысының бөлігін аудан бюджеті ретінде қабылдай тұрып, оны бекітумен және бұқаралық өкімет ретінде ауданға тән басқа да шешімдер қабылдай отырып, атқарылуын аудан әкімшілігіне тапсырады және қабылданған заңдардың дұрыс орындалуын қадағалап, Мәжіліске заң жобаларын ұсынумен де шұғылданады. Сонда аудандық мәжілістен қала, аудан көлемінде емес, мемлекеттік істі атқарысуға төменнен қатысады. Сол сияқты аудан әкімі елбасшының (президент) тағайындауымен бола тұрып, ол аудандық мәжіліс шешімінің орындалуын ұйымдастырады, сондай-ақ елбасшының аудан ауқымындағы уәкілі болып есептеледі. Қалалық (кенттік, ауылдық) мәжіліс қалалық (кенттік, ауылдық) бюджеттің және муниципалдық органдарды құру және оның жұмысын қадағалау, қалалық әмірдің (кентбасшы, ауылнай) атқаруына сай шешімдер шығарумен шұғылданады.<br /> Қала және аудан мәжілісін төрбасшылар басқарады. Олар мәжілісте сайланады, ал ауылнай мен кентбасшы ауыл, кент мәжілістерін жүргізеді, бірақ, атқару өкіметінің төменгі өкілдері ретінде бұлар мәжіліс алдында есеп береді. Әкім әмірді, кентбасшы мен ауылнайды тағайындайды.<br /> Аймақ бойынша атқару жаңа сот биліктері жергілікті және жоғарғы өкімет арасын жалғаушы өкілдігі ғана болады. Елбасшының аймақтардағы өкілдіктерінің жұмысы аймақтық ордаларда (Ақ орда, Қара орда, Көк орда, Қызыл орда және Сары орда) шоғырланады. Оларды басқаратын ордашылар елбасшының ұсынуымен Құрылтайда бекиді. Сонымен бірге дәл осылайша кіндік қалалар (астана) мәртебелері де бекітіледі.<br /><br /><strong>Ұлттық мүдде</strong><br />Ұлттық мүдде дегенде ұлтқа қатысты сан салалы аспектілер кіретіні сөзсіз. Тіл, дін, мәдениет, ғылым, өнер, демография т.б. ұлттық қайнардың көзін қалай ашамыз деген сауал көкейде самсағалы қашан...<br /> Әрине, Қазақстан қазақтың ұлттық мемлекеті, бірақ бұл деюре жүзінде ғана, ал оның дефактіге айналуын толғану жоғарыдағы сан салалы мәселелердің шешілуін қарастырумен байланысты. Қазырғы жағдайда ұлттық мүддені мемлекет тарапынан қамту мүмкіндігі аса шиеленісті әрі қыйын соғып отырғаны рас. Ендеше олардың іске асуға дейінгі сатысын немесе мемлекеттің қолға алуға дейінгі алғышартты құлшынымпаз ұлттық потенциалдың көмегімен қамтып, өтпелі де өлара шақты босқа өткізбеуге болады.<br /> Бұл үшін түрлі саладағы ұлттық парасат біріктіріліп, саясаттан тыс ұйым ретінде барлық күш-жігер ұлттық мақсат-мүддеге бағышталса, ұлттық аспектілерді мемлекет қолға алуға дейінгі алғышартты жасау үйлестірілсе, үкімет тарапынан соны әрі қарай іске асыру, әлдеқайда жеңіл болар еді. Айталық, әлі күнге тіл мәселесі бойынша оның салаларына арналған немесе оны қайта түлетуге бағытталған сәуе (позиция), тұжырымдама (концепция), мұратіз (программа), жоспар жоқ. Кез келген мәселенің мұндай шешім жолы болмаса, ол мәселенің жайы даурығыспен бітеді.<br /> Тіл мәселесінің осылайша нақты шешімдік тактикалық және стратегиялық іздері айқындалмағасын, басымызды тауға да, тасқа да соғып, аққу көкке, шортан көлге тартып, анархиялық әрекетке көше бастадық.<br /> Ал, үкімет алдына қоятынымыз қай сала бойынша да істің мәнісіне жапайтын талап және оның іске асу мүмкіндігі бар ма, жоқ па, онда шаруамыз жоқ. Қазырғы қазақ үкіметі сәби екені, ал қазақ халқының өзі оған ана болуын ұмыта беретініміз өкінішті.<br /> Кәзіргі кезде қоғамдық саланың қай қайсысын да кеулеген популизм өкпегі қабындыратын түрі бар.<br />- Тіл саласы бойынша патриотсыған талай сабаз сайрап-сайрап, не «жағы семді» не тіл жағдайынан даңққа ие бола алмайтынын сезіп, үн-түнсіз өз тірлігіне көшті, бұл – тіл популизмі;<br />- саясат бойынша популистер саясаттың қай жағынан жүретінін білмесе де, жұрттың алдына шығып дауыс қарлықтырудан тынар емес;<br />- кейбір басшы-популистер бұқараға қайтсем жағамын деп, беделден бешпет киемін деп шетінен салтшыл, ас бергіш, той жасағыш болып алды, бұл өз дәстүрі мен ретіне сай болса ғой, бейіттің басына қай қазақ ас берер еді;<br />- ал өнер саласының суретші-популистері болса, бірнеше ғасыр бұрын өлген бабалар суретін жорамалмен салып айды аспанға бір-ақ шығаруда.<br />Түрлі сала бойынша осындай желбуаздық кейіптегі жайттарды атай беруге болады. Алайда, жұрттың бәрі жаппай популист емес-ау, бірақ соларға мән бермей, еретіні – жаман.<br /> Популизмнің қайсысына да тән сыйпат - бар әрекетті жұрт көзіне түсу үшін жасап, ал, істің негізіне мән бермеу болып табылады.<br /> Қоғамдағы мұндай желбуаздық шынайы әрекет пен жалған істің ара жігі ашылу мүкіндігі жоқ кезде орын алады. Неғұрлым нәтижелі шынайы іс оңға басқан сайын даңғой популизм етек-жеңін жыйя бастайды. Ал, нәтижелі іс болу үшін жүйелі ойлау мен қайраткерлік, тізе қоса қимыл керек. Мұндай қосынды әрекет үшін оның пісіп-жетілу уақыты керек. Сол себптен қазыр қоғамға пайдалы нәрсе, ең болмаса шынайы істен популизмді айыра білу, неғұрлым популизмнің бет-пердесі ашылған сайын оны нақты қаблет алмастыратын болады.<br /> Сондықтан да ұлттық мүддеге ұлы көзқарас болмай, алдамшы популизм қайбір ұлттық аспектіні қоға алып, дамытуды тежейді және оның берекетін кетіріп, мәнін төмендетеді.<br /> Сонымен, ұлттық мемлекеттің болашақ субъективтік сфераларына айналатын кейбір ұлттық мүдделі салаларға ой жүгіртейік.<br /><br /><strong>Ішкі саясат</strong><br />Кез келген мемлекеттің ішкі саясатының (ІС) көлемі дәуір сайын тарихи-саяси жағдайына байланысты құрылады. Ал, біздің Қазақстан – жағдайы жағынан өзінің дербес мемлекеттігін жаңа ғана жариялаған мемлекет. Демек, оның ІС- ның нысанасы – жарияланған мемлекеттікті түбегейлі құру. Бұл мақсат бір біріне тығыз байланысты екі шартты қажетсінеді: <br />- ішкі тыныштық;<br />- экономикалық даму жолы.<br />Дәл қазырғы кезде сырттан Қазақстанға төнер нағыз алакөздік сезілмейді. Алайда, сыртқы фактордың (мәселен, Ресей жайының) қазақ елінің ІС-на айтарлықтай әсері бар. Басқасын былай қойғанда, Қазақстанға Ресей жағынан әлмәлі идеологиялық диверсия бой көрсетіп қала жаздауда. Дегенмен, республиканың ішкі факторы (алуан ұлт өкілді бұқараның бір біріне күмәнсіздігі) ерекше саяси тұтқа болмақ. Осы орайда, Қазақстан басшылығының кәзіргі ІС-ы әр ұлт өкілдерінен құралған халықтың саяси бірлігіне бағытталуда. Алайда, бұл қазырғы айналаның бәрі ұлттық-нәсілдік, діни шарпысу кезінде шынайы әрі табиғи түрде жүзеге аса қоятын жайт емес.<br /> Қазақстандықтардың бірлігі соцпартиядан үміт етіліп, ол ұйым КОКПның мұрагері болды. Оның құрамында басым бөлігі қазақтар болып, әр ұлт өкілдері кіргенмен, бұрынғы «интернационал» сыйпатты іргетасы бар бұл партия Қазақстандағы бұқараны саяси біріктіруші бола алмады. Дүниеге Халық конгресі партиясы келіп, аталмыш миссияны бұл да қозғап көрді. Күткен нәтиже болмады.<br /> Енді саяси біріктіру рөлін ойнап, сахнаға «Қазақстан халқының бірлігі» қозғалысы шықты. Алайда, саяси ұжымдасудың алуан түсті Қазақстан халқы үшін бұл жолы да жүзеге асуы екіталай. Әрине, қозғалыс құрамына сан жағынан әр ұлт өкілі тартылатындығы сөзсіз. Бірақ бұл ұйым, іс жүзінде осы құрамымен елдің ІС-на оның жұртының бірлік үшін қайраткерлігін оята қояр ма екен? Өйткені, аталған үш саяси ұйым да халықты жоғарыдан үндеу не идея тастап, «мобилизациялық» тәсілмен біріктіргісі келеді. Бұдан шығатын нәтиже аз. Халықтың өзі төменнен табиғи жолмен, табиғи қажеттілікпен құлшыныс арқасында ғана бірігеді.<br /> Ал, Қазақстанда халықты төменнен ұйымдастыруды қолға алған ұйым бар ма? Бар. Ол – «Азат». Әрине, «Азат» әуелі Қазақстан халқын емес, қазақ ұлтын біріктіруден бастағаны белгілі. «Азаттың» республикада кең көлемде қанат жаюын қазақ ұлтының саяси бірігуінің тарихи көрінісі деп мойындайтын уақыт жетті және бұл жайт табиғи жолмен ұлт өзіне тәуелсіздік қажетсінгеннен барып жүзеге асқан бірігу процесі еді. Демек, бұқараның саяси бірігуіне алғышарт ретінде әлдебір идеяны немесе мақсатты нысана етуі шарт екен.<br /> Ал, Қазақстанда бір ғана ұлт – Қазақ халқы болғаннан кейін, оның жұртшылығын біріктіру үшін әуелі ұлттың бірігуі шарт та, ал қалған диаспоралық бөлігін соған топтасатындай жағдай жасау керек. Мұндай жайт аса көрнекті болмаса да, «Азаттың» төңірегінде болуда. Алайда, бұл процеске бірден бір кедергі болып отырған «Азаттың» тактикалық, стратегиялық мақсатын айқындайтын басшылықтың болмауында. Және де ол басшылыққа ұйымдастыру қаблеті мен байсалдылықтың жетіспеуінде.<br /> Мемлекеттік өкімет өкілдерінің «Азаттың» біріктіргіштік қаблетін қолдау орнына оны араздату факторы деп санап, тұншықтыру фактлерінің кездесуі өкінішті. Мәселен, ақтөбелік «Азаттың» орыс әйелді облыстық кеңес депутаттығына ұсынуы билік тарапынан жасалған түрлі қыйтұрқылықпен іске аспай қалды. Демек, бұл жолда да өкіметтің кейбір өкілдері билік пен бедел монополиясынан айырылғысы жоқ.<br /> «Азаттың» кей жағдайда жеңіске жетіп жүргені рас, саяси тәжірибесіз бұл ұйымның мұндай нәтижесі, әзірге құлшынымға (энтузиазм) байланысты болып отыр. Егер де қазақстандықтардың бірігуінің алғышарты, әуелі қазақ халқының бірігуі екендігі мойындалса, «Азаттың» тағдырына ресми де, бейресми жағынан да немқұрайлы қарауға болмайды.<br /> Қазақ халқының өзі әлі күнге орыстілді және қазақтілді болып екі жарылып отырғаны аян. Тіпті, кей уақытта Қазақстандағы ұлттық мүддеге байланысты саясат осы екі «жартының» тартыс сыйпатына айналып кететіні де рас. Бұл жайт – қазақ ұлты үшін де, Қазақстан үшін де өте қауып!<br /> Қазақстандықтардың ынтымағы, әуелі екі алуан сыйпатты қазақ тарапының бірігуіне байланысты. Сондықтан Бірігу мәселесі осы жерден ізделу керек.<br /><br /><strong>Сыртқы саясат</strong><br />Қазақстанның сыртқы саясаты (СС) әзірге қос жақты болып отыр:<br />- қыйыр шетелге бағдарланған;<br />- таяу шетелге бағдарланған.<br />Саясатта ұяңдық болмайтыны өтірік емес. Сондықтан АҚШтың ала көзқарасынан ядролық қарулы ел болмаймыз десек те, бізге қарсы ұяң саясат жүргізілмейтіні рас. Сол себепті де, қыйыр шетелмен басты саясат кәзірде экономикалық қатынас болса да, орайы келгенде ядролық қару қолдан оп-оңай сусып кетпеу жағын естен ешуақытта шығармаған абзал.<br />Біздің таяу шетелмен басты саясатымыз Ресеймен арадағы саясатқа негізделетіні белгілі.Алайда, ең қыйыны сол, Ресей тұрақты саясатты ел болмай отырғандығы. Тіпті, әрі-беріден соң Тарихтың күнтәртібінде Ресейдің ыдырауы тұрмасына кім кепіл?<br />Ресей бейне бір қылтамаққа шалдыққан жандай. Оның өзегін өзге елдің дамығаны, тыныштығы өртейді. Ал, өзінің бұл дүниеде қалатындығына күмәні болғасын, айналасына қытымырлана қатынасуда.<br />Қазырғы Ресейдегі ішкі саясаттың берекесіздігіне жүздеге жылдар бойғы империяның орыс ұлтына сіңірген әсіреқожайындық мінезі бұл халықтың КСРОдан қалған федерацияны да ұстап қалуының дәрменсіздігін күн өткен сайын көрсетуде. Орыстар үшін ең жақсы кезең сол уақытта болар, бәлкім, өз бойларындағы «ұлылық ауруынан» құтылғанда ғана.<br />КСРОның ыдырауы Горбачевтың қысымға ұшырауымен байланысса, Ельцин билігінің қыспаққа түсуі де, Ресейдің ыдырауынан хабар беруі мүмкін. Алайда, бұл шақ Дүние жүзі бойынша ең қауыпты сәт болуы ғажап емес. Өйткені, өркениетсіз империяның ыдырауы да өркениетсіздікке ұрынуы ықтимал. Сондықтан, Қазақстан мұндай ауыр сәтке әрқашан дайын болуы керек.<br /><br /><strong>Экономиканың кейбір қалтарысы</strong><br />Адамзат тарихындағы қоғамдық табыстың бірден бір көзі әруақытта да жекеменшік болып келді, 70 жылдан аса меншіксіз өмір сүрген Кеңес одағының халқы кәзіргі экономикалық өлара кезеңді империяның құлауымен ғана байланыстыруда. Ал, мұның жай-жапсарын ұлтсызданған қазақ халқына ұғындыру идеологиясы әлі күнге болмай отыр. Әміршілдіктің әңгіртаяғының астында тірлік еткен халық тоқпақтан босағасын бостандықты не істерге білмей, әуре болудың да ретін таба алмай отырғандай. Базаргөй («нарық термині дұрыс емес, ол – «рыночная ценаның» баламасы) экономиканың басталғанына жылға жуықтаса да, әсіресе, қазақ байғұс қалай күн көрудің жолын білместен, әлеуметтік жағдайдың қиындығына қарамастан «көппен көрген ұлы тойға» балап, жайбарақат күй кешуде.<br />Қазырғы жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау мен антимонополиялық комитеті және жекешелендіру мен кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу комитеті шынтуайтына келсек, республикада базаргөй экономиканың іргетасын қалаушы органдар ретіндегі нағыз мәнге ие бола алмай отыр. Мұның басты себебі, бұл екі саланың Қазақстанның қазырғы базарға енудің басқы жағдайында бір бірінен ажырағысыз қызметтерінің екі органға айналып, екі бөлектенуінен. Кәзіргі базардың басқы дәуірінде жекешелендіру мен базаргөй құрылымдарды қолдау бір процестің біртұтас сатысы. Сол себепті, біртұтас процесті екі бөліп, екі органға басқарту қазырғы кезде жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау және антимонополиялық комитеттің жұмысының пәс тартуына апарып соғуда. Өйткені, жаңа құрылымдарды қолдайтындай бұл органның шынайы дәрмені жоқ, ал үстемсіздендіру (антимонополиялық) ісі елдегі мемлекеттік үстемдікті базаргөй құрылымдарға бөлшектеу деген сөз. Ал, бұл жайт бір ғана органның міндеті емес, мемлекеттің міндеті болып табылады. Мұндай құбылысты науқан етпей-ақ, жаңа құрылымдарға басты қолдау жасаса, мемлекеттік монополия өзінен өзі ыдырап, жаңа жекеменшіктік монополияның туындау мүмкіндігі пайда бола бастайды. Ал, жаңа құрылымдарды үстемсіздендіру қазырғы мемлекеттік құрылымдарды монополиядан құтқарудан гөрі оңай әрі сырқатсыз.<br />Біздің елдегі аталмыш қос органның «қызметі» бір бірімен байланыспай, өгейси қарағанның кесірінен екеуінің де қызметі мандымайды. Құрылымдар жекешеленуге құлшына кіріспей, амалсыз уақыт талабы болғандықтан түседі. Ал, жаңа құрылым болғаннан кейін, қолдау комитеті оны қолдай алмайды, оған қауқары да жоқ. Сондықтан да бір процестің осы қос бағытын біріктіріп, біртұтас базаргөй экономикалық комитет құрып, оның жұмысын үш салаға бөлген жөн:<br />- жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу;<br />- жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау және антимонополиялық қызмет;<br />- базаргөй экономиканың идеологиясы мен бұқараны базар (рыйнок) негізіне сауаттандыру.<br />Сөйтіп, дүниеге нағыз мемлекеттік базаргөй комитет келсе ғана, сол сыйпатты экономика алшаң басады.<br />Қазырғы кезде ауыл шаруашылығының базарлануы өте баяу жүріп келеді және оған мемлекеттік көзқарастың да септігі тиді. Өйткені, совхоздардың тек қана мешеулері ғана мемлекет иелігінен алу көзделгені рас. Сөйтіп, жыл бойы мешеу совхоз да жекешеленбеді, ал алдыңғы қатарлы совхоздар мешеулене бастады. Демек, совхоздың мешеу, табыстысына қарап, жекешелендіру дұрыс емес. Өйткені, совхоз атаулы өзінің бар мүмкіндігін тауысты. Табысты шаруашалықтар да, түрлі себептермен уақыт тезіне шыдамай, мешеуленуі табиғи жайт. Әрине, биыл күзге дейін мал шаруашылығының денін жекешелендіру тиімді болар еді. Енді осы қатені қыстай аяқтап, көктемгі мал шаруашылығының негізгісі базаргөй сыйпатты болса, алдағы жаз мал шаруасының нағыз базарына айналуы ғажап емес.<br />Астық шаруашылығы да биылғы егіннің бітік шығуымен өздерін әупірімдеп ұстап отыр. Келесі жылы астық қанша мол болса да, оны мемлекетке тапсыруды ұйымдастыру қыйын болады. Өйткені, жаңа астыққа дейін шаруашылық мүшелерінің психологиялық және экономикалық көзқарастары мүлдем өзгеріп үлгереді. Сол себептен де астық шаруашылығы да, жаңа қырман науқанына дейін құрылымдық сыйпаты бір жағына шығып тынғаны мемлекет үшін де, бұқара үшін де аса пайдалы.<br />Ауыл шарушылығы базаргөй экономикаға өтуде сырқатты жағдай болмас үшін тоталитарлық жүйенің кәтесін түзете отырып, базар соқпағына түскені дұрыс. Ол үшін ауыл шаруашылығындағы тәуекел сыйпатты мал және астық шаруасын бір ретке келтіру керек. Айталық, Ақтөбе облысының Байғанин ауданы шөлді мекен бола тұра жүздеген отар қой өріске шығып, жердің де шұрайы кетіп болды, «Еділбай» тұқымды қойдың да тұрқы кішірейіп, тозып бітті. Ал мұндай шөлді жерлерге түйе мен жылқы малдарын өргізген анағұрлым ыңғайлы әрі экологиялық тиімді болар еді. Өйткені, жылқыға шөп шабудың қажеті жоқ, демек, жер қыртысы тозбайды. Аз ылғалдың өзі жыл ма жыл жердің шұрайын қалпына келтіруге үлгереді. Ал,қой-ешкі малын Ырғыз ауданы тәрізді сулы да нулы өңірге өргізген малға да, адамға да әбден ыңғайлы. Жалпы, шөлейт маңдағы қой-ешкі шаруасын тәуекел астық шаруашылығының жеріне көшірген дұрыс. Ал, «тисе – терекке, тимесе - бұтаққа» деп дән себетін астық шаруасын түгелімен қой-ешкі бағу кәсібіне көшірген мақұл.<br />Сонда, азайып, жойылуға айналған Даланың сәні жылқы мен түйе бағу кәсібі пайдасыз саналатын қой шаруашылығының орнын басады, ал қой-ешкі бағу кәсіпшілігі, аспаннан жауын күтіп жалтақтаған астық шаруашылықтарының орнын басып, жерді зорлап аздыру ісін түгелімен ығыстырып шығарады. Мұндай жағдайда шаруашылықтарды жекешелендіру кезінде ескеріп, іске асыруға әбден болады.<br />Қазақстанда жылқы мен түйе кәсібіне де жарамайтын жерлер бар. Бірақ ол маңда әдетте жез киігіміз өріп жүр. Өкінішке орай, қазақ даласының осы бір киелі жануарына тиесілі көзқарас әлі де ойластырылмай отыр. Жалпы, елде мемлекеттік бағыныстағы сайғақ кәсібін құратын мезгіл жетті. Мұндай кәсіпке көп шығын қажет емес, қайта ол мемлекетке алтын түріндегі табыс әкелері сөзсіз. Өкінішке қарай, бұл табыс көзі анархиялық сыйпат алып, мемлекеттік деңгейдегі қылмыс жасалып, пәк айуанның оңды-солды жойылуына тап келуде.<br />Егер де қазырғы мыштай (қаптесер тышқан) көрпештерді бағып, күллі зыйан шегіп отырған ауылдар негізінде мемлекеттік сайғақ кәсібі құрылса, ол елге де, құм басып аңызақ кептірген ауылдарға да мол пайда болар еді. Киікті жазықсыз қырған сол ауыл жігіттерін қылмыстан да құтқарар еді. Ал, мұндай кәсіп:<br />- киіктің санын кемуден сақтау;<br />- оны семіртіп, мемлекетке өткізумен;<br />- көбейтумен;<br />- киік өнімі өндірумен айналысар еді.<br />Бәлкім, сонда мешеу ауылдар Даланың жанды алтынын бағып, мемлекетке нағыз алтын жылғасындай қадырлы көрінер ме еді?!<br /><br /><strong>Тіл</strong><br />Қазақ тілін қолға алған 1989 жылдан бергі үш жыл есірік құлшыныммен ес кетіріп, уақытты бос кетірген уақыт екенін мойындайтын кезіміз болады, әлі! Рас, кәзіргі қазақ тілінің қолданым аясы бұрынғымен салыстырғанда шүкіршілік. Санға сан қосылуда. Тілге деген құлшыным көбеюде. Алайда, бұл көрініс тіл тағдырының төңірегінде төгілген тердің нәтижесі емес, бәрінен бұрын Уақыт талабының ғана көрінісі. Ал, егер бұл көрініске нағыз қайраткерлік пен мемлекеттік ресми көзқарас қосылғанда, бәлкім, қазырғы тіл жөніндегі жағдай да, желбуазданған даурықпа саясат та, басқа болуы ықтимал. Сонда біз не істемедік?<br />Ең әуелі мемлекеттік мәртебеге ие болған тіл үшін оның мемлекеттік деңгейінде қолданылуы үшін алғышарт жасалғаны жөн болар еді. Ал, ол қарапайым да, қордалы үш саланы қамтиды:<br />- терминология;<br />- орфография;<br />- орфоэпия.<br />Қазақ тілі өзінің Қыпшақ заманынан кейін аморфты тілге айналғанына қазыр көз жетіп отыр. Кез келген дамыған тілдің шыңы – ресми тіл болу. Реси тіл дегеніміз - кез келген дерлік сөзі нақты ұғыммен қамтылған тіл. Ал, біздің қазырғы тіліміздегі кез келген сөзге кез келген мағына телуге болатын жағдайға жеттік. Бұл – тіл мешеулігінен, оған деген көзқарастан пайда болатын нәтиже. Ендеше тілдің даму көрсеткіші – оның әр сөзінің нақты ұғымды білдіру деңгейіне жетуі. Ол үшін не істеу керек?<br />Біріншіден, тілдің Ұлы термин жыйнағын (сөздігін) біртіндеп қолға алу керек. Әрине, ол тілдік салаларға бөлініп, салалық термин сөздіктерін құрайтыны рас. Алайда, кәзіргі шығып жүрген терминологиялық сөздіктер, субъективті сыйпат иеленіп, авторлардың долбарымен шыққан туындылар іспетті. Мұндай сөздіктер алдына әлі күнге тілдік заңдылық, концепциялық принциптер мен терминдік теория ұсынылмағандықтан, субъективизимнен сүрінуде. Жалпы, мұндай істі қалай ұйымдастырған жөн?<br />Атақ-даңқына қарап емес, қазақ тілінің нағыз білгірлері мен ғалымдарын біріктірген мемлекеттік тіл комитеті құрылар (болмаса бұрынғы терминком) болса, термин жөніндегі іс объективтірек болуы үшін былай ұйымдастырған мақұл. Әуелі осы орган қазақ тілі терминологиясы тұжырымдамасының жобасын жасап, бұқаралық талдауға ұсынады.Талдауға түскен аргументті пікірлер мен қағидалар іріктеліп барып, тұжырымдаманың сынақ жобасы бекітіледі.Сынақ жоба біржылдық сынға түсіп, толықтырумен барып, түпкілікті түрде тілком бекітеді.<br />Міне, содан кейін барып, қазақ тілінің терминологиялық сөздігін жасау басталады. Мұны да әрі қарай ұйымдастыратын әлгі терминком не тілком. Ол үшін бұл орган ай сайын белгілі бір терминдер тізбегін жариялап, соған баламаға екшем (конкурс) жариялайды. Балама термин екшелу кезінде термин тұжырымдамасының талабын қанағаттандыратындай принциппен және пікірталас бұқараның көз алдында жүретін процеске айналуы қажет. Әйтпесе, кәзіргі баламаны бекіту ешбір аргумент пен принципке сүйенбей, оның баспасөзде неғұрлым көзге көп түсіп, ауызекі көп айтылуына орай таңдалуы өте сәтсіз де объективсіз тәсіл.<br />Екіншіден, тілдің қайтадан қолға алатын бір саласы – орфография. Орфография үшін қазақ тілінің жаңа дәуіріндегі жаңа тұжырымдамасы қажет. Орфографиялық сөздікті осыдан кейін барып, қолға алған жөн. Сонымен бірге қазақ тілінің орфографиялық заңдылықтарын баспасөз бен басқа өнімдерінде бақылау органы болғаны жөн. Өйткені, соңғы кездері әуесқой басылым мен баспалардың көбеюіне орай, тілдің жазбасы түрлі сорақылықтарға душар болуда. Осы қиянатты болдырмаудың жолы қарастырылмаса, дамып, ресмиленіп үлгермеген қазақ тілінен сау-тамтұқ қалмайды.<br />Үшінші сала ретінде, орфоэпияны алсақ, қателеспейміз. Өйткені, ауызекі тілде қазақ тілін сауатсыз сөйлеу орын алып, ол барған сайын белең алуда. Мәселен, «шопанды» – «шабан» (шабан – жүрісі өнбейтін ат), «отарды» – «атар» (орыс тілінен енген нұсқа күйінде айтылып жүр), «ретті» «рез» деп бұрмалау әбден сіңіп барады! Демек, қазақ тілінің дикциялық жағдайын қамтыған орфоэпиялық сөздік те қажет және оны шығару уақыт талабы.<br />Қазыр қазақ тілінің мәртебесі өзектеніп тұрғанда, оны үйренушілер саны үстемеленуде болғанымен, тілді үйрену методикасының өте нашарлығынан, тіпті, жоқтығынан, оны үйренуге деген құлшыным тез суып қалуда. Ал, шындығында, қазақ тілі орыс тілінен екі есе жеңіл тіл. Өйткені, біздің тілде род жоқ, және екпін (ударение) бірыңғай соңғы буынға түседі. Қазақ тілінің табиғаты заңдылықты сүйеді және исключение жоққа тән. Мұндай тіл тез үйретіледі әрі тез дамиды.<br />Қазақ тілін үйрету методикасының сан салалы түрін: дәрісханалық, теледидарлық, грамматикалық, сондай-ақ, тереңдетілген және жеңілдетілген салалары бойынша екшем (конкурс) ұйымдастыру арқылы дамытуға болады. Алайда, оларға да алдымен тұжырымдама (концепция) бекітілуі керек. Жалпы, тілге байланысты кез келген құжат жобасы жарияланып, ол бұқаралық талқыдан өтіп барып бекітілгені әруақытта объективті болып табылмақ.<br />Сонымен бірге қазақ тілге көзқарас пен ниетті құлату үшін түрлі идеологиялық ырғауыштарды (рычаг) қолданған тиімді. Мәселен, шетелдік телесериалдарды тікелей қазақ тіліне аударып, беріп тұрса, қандай қолдау болған болар еді. Сондай-ақ, балаларға арналған шетелдік қызғылықты кино, телеөнімдерді орыс тілінен бұрын орағытып көрсеткен тіл үшін үлкен ұтымды.<br />Ол үшін «Қазақфильм» бірлестігінің аударма саласына тікелей мемлекеттік қолдауды аямаған жөн. Кәзір қазақ әліпбиі жөнінде де алуан пікір өрбуде. Жалпы әліпби харпын таңдауда мына жайттарды ескерсе болғаны, қай әліпби керек екені өзінен өзі шығады:<br />1. әліпбидің тарихилығы;<br />2. әліпбидің қазақ тілінің сыйпатынан ауытқымауы;<br />3. болашақ бүкілтүркілік ортақ әліпби жасауға қайшы келмеуі;<br />4. өркениеттік даму талабына сай болуы;<br />5. тілдің дамуына әліпбидің кедергі болмауы.<br />Аталмыш шарттарға тоқталсақ, 1-жайт бойынша, қазақ халқының тарихында төрт харыптық нұсқаға негізделген бес әліпби (қыпшақ жазбасын ескермегенде) бар, тас жазбасы (руникалық харып) арап әліпбиі, Ахмет нұсқасы, латын харпы және кирилица негізді әліпби. Бұлардың қайсысы да неғұрлым алыс болған сайын соғұрлым ыстық та қасиетті саналады. Бірақ тарих үшін бұлардың қайсысы да құнды және бірдей.<br />2. Қазақ тілінің сыйпатына барынша негізделген тас әліпби, Ахмет нұсқасы және осының негізінде дүниеге келген латын харыпты әліпби.<br />3. Кәзіргі жалпытүркілік сауат дүниесі үш түрлі харып қолдануда; латынша, арап, кириллица. Азаттық алуға байланысты соңғы әліпбидің отарлық сыйпаты ескеріле тұрып, кириллицадан жаппай жиіркену жағдайы жүруде. Бұл жайт КСРОлық түркілерді кириллицадан түбінде ажырататыны анық. Сонда таңдауымызға екі ұлы харыпқа негізделген әліпбидің ғана бүкіл түркіні бірыңғай харыптандыру мүмкіндігі қалмақ.<br />4. Сайып келгенде, қазырғы тіліміз үшін, оны тезірек даму жолына мүмкіндік беретін әліпби қажет екендігі. Ал, бұл талапты бірден бір қанағаттандыратын латын харыпты әліпби және бұл қазырғы әліпбиден арап харпындай алыс емес, «үш қайнаса, сорпасы қосылады». Яғни, кириллицадан латыншаға өтудің сырқатсыздық талабын да, қанағаттандырады және өркениетті техникалық құралдарға да икемді. Қысқасы, латын әліпбиі қазақ тілінің дамуына тұсау болмасы айқын. Ендеше әліпби жөніндегі амбициялы пікірталас латын кейіпті харыпқа тоғысып, тез арада тоқтамға келетін уақыт жетті. Өйткені, тіл дамуының қазырғы негізі - әліпбиде.<br />Алайда, әліпби мәселесі бүкіл түркі болып бас қатыратын жайт. Сондықтан, түркілік ортақ әліпби тұжырымдамасын бірігіп жасаған дұрыс. Әліпби ұқсас болса, тілдердің туыстығы іс жүзіне асады.<br />Тіл саясаты жөнінде ескеретін бір жағдай, кәзіргі қазақ тілі уақыттың мүмкіндік арнасымен дамуда. Егер тіл дамуының бұл ағысын жасанды түрде не тездетіп, не күшейтсек, тіл саясатының бұл зардабы өзге саяси саланы қамтып кетуі ғажап емес. Тіл дамуына күш емес, тек қана жағдай жасау тиімді. «Орнында бар оңалатынына» әруақытта шүкір етейік.<br /><br /><strong>Дін</strong><br />Тарихта ешбір ұлт не халық табынусыз болған емес. Әрине, 70 жыл бойы Жаратқанды ұмытсақ та, оның орнына Маркс, Ленинді қойып шоқындық.<br />Кәзіргі Қазақстан саясатында ебропалықтарға біз нағыз мұсылман емеспіз деп саяси ақталатындаймыз. Ал, ТМД деңгейінде ислам фундаментализмінен өзіміздің алшақ екенімізді көрсету таяу шетелге бағыттаған саясатымыздан орын алады. Сайып келгенде, біздің мұсылман еліне айналуымыз біреуге қауып, өзімізге сор болмайтынына түпкілікті көз жеткізіп, бір діннің етегінен ұстауға ден қоя бастайтын уақыт алда екені рас. Дегенмен, кәзіргідей өлара шақта мемлекеттен дінді бөліп, зайырлы ел боламыз дегенмен, халық діннен, дін халықтан бөлінбек емес. Демек, діннің Қазақстан үшін бәрібір саяси нысанға айналуы сөзсіз. Ендеше, халық дінге қазығын айналған аттай байланса, біз босқа уақытты неге өлтіреміз? Мемлекеттік жолмен дамымаған дін, анархиялық, миссионерлік сыйпатпен дамыса не болады? Фундаментализм мен діни соқыр сенімнің көкесі сонда болуы мүмкін ғой. Сондықтан, ресми дінді бөлектегенмен, мемлекеттің көз қыры қазақ ұлтының мұсылман дінін екінші рет қабылдаудан сырқатсыз, ерікті де сауатты, жүрек қалауымен жүзеге асатын құбылысқа айналуға алғышарт жасауы қажет.<br />Кәзіргі өтпелі шақта әр ауданда бір мешіт ашылып, әр аймақта бір медресе құрылуын қамтыған жөн. Ал кейіннен бұл үрдіс әр ауылда бір мешіт, әр ауданда бір медресе болатындай жағдайға дамиды.<br />Бір өкініштісі сол, қазақ тілін үйрету методикасының жоқтығындай, арап тілінің үйрету методикасы да кәзіргі мезгілде өте қат. Осының кесірінен әр ұстаз өзінше үйретіп, араша үйреніс талапкерлердің талабын тауға тірегендей болып, қыйын істі қолға алғандай ниетте болатын шәкіртте шала үйренген әріптерін өзгеге үйретуге кірісіп, осылайша дүмшелік популизм жанданып келе жатқандай.<br />Әрине, кәзір Қазақстанға, әсіресе, діни түрік ағайындар дін жағынан қол ұшын ұсынуда. Алайда, табиғатында зерек қазақ бір ауық діни сауатты өзі қолға алатын уақыт келді ғой. Әйтпесе, Қазақстанда бастапқы исламның тарауына араптар, оның тұрақтануына татарлар, енді оның қайта түлеуіне түріктер кіріссе, қазақтың өзі қашан діндарлыққа жетеді? Сол себепті мұсылмандық сауат пен мешіт жұмыстарына халықтың өзін кәзірден бастап кірістірген дұрыс. Ауғаныстанның кәзіргі бас діндарын туғызған қазақ, Түркістанды екінші Меккеге айналдыра білген қазақ байсалды мұсылмандықты әлі-ақ қалпына келтірер. Ол үшін дін жазуының қажетін қанағаттандыру үшін Түркістанда арап харыпты баспа құруды қолға алу қажет. Сонымен бірге онда діни салауатты уағыздаушы радиообъект ұйымдастырған жөн.<br />Дінді қазырдың өзінде тәрбие құралы мен әруақтар алдындағы жауапты орын ететіндей мүмкіндік бар. Айталық елдің қай түкпірінде де қасиетті қорымдар жеткілікті. Оларды мешіттерге тіркеп, шырақшылар бөлінсе, қазақы сенімнің қайта түлеуіне орын бар.<br />Өкінішке қарай, кәзір емшілік, тәуіп, бақсылық саласында дүмшелікке ұрыну етек жая бастады.Тіпті кейбіреулер өздерін тірісінде әулие атандырып жүр. Бұл – қазақы ұғымның қадырын кетіру емей немене? Қазақ ұғымында тірі кезінде қасиетті батыр, би, бақсы, бай, тәуп т.б. елге қадыры сіңгендер өлгесін барып, әруаққа айналғасын, әулие атанатыны рас. Осыдан барып халықта әулиенің басына түнеу ұғымы қалыптасқан. Сондықтан да, тірі кезінде ешбір әулие болмайды және ешбір тәуіп бір қора адамды бірден емдемеген. <br />Кәзіргі кезде әруақты, биоөрісті, ерекше қабылетті жандарды мешіт ісіне байланыстырып, олардың халыққа шынайы қызметін дінмен қайта табысуға ықпал ретінде неге пайдаланбасқа.<br />Өкінішке қарай, қазыр әруақты «арқалаған» кейбір жандар популизмнің экстрасенстік түрімен айналысуда. Халық бойындағы әлі арылмаған құлдық психология кез келген шапағатты көктен күтуге әдеттендіргені кәзіргі экстрасенстерге фанатизммен ден қоюдан көрінуде. <br />Емшіліктің сыйпатына тағы бір тән жағдай – бүкіл бақсылар мен тәуіп, сынықшыларды бір жерге шоғырландырып, ем кіндігін жаппай құру болып отыр. Ал, тарихта мұндай жандар шоғырланып, мекемеге айналмаған. Бәлкім, олардың қабылеттері мен қасиеттері де сонда шығар?!<br /><br /><strong>Халықнама</strong><br />Ұлт мүддесінің қазырғы таңдағы басты саласы халықнама (демография) болғандықтан да, бұл айырықша саясатты қажетсінетін пән болып табылады. Алайда, Қазақстан халықнамасы әлі күнге жүйелі түрде өз соқпағына түскен жоқ. Бұл үшін сан алуан диаспоралы елімізде халықнама зердежайын (зерттеу институтын) құратын мезгіл де алыс болмас.<br />Қазақстанның ұлттық мемлекет болып қалуы, қазақ ұлтының саны мен сапасына байланысты екені аян. Сайып келгенде, тіл, дін секілді өзекті құндылықтар осы жайтқа тәуелді. Ендеше ең болмаса санымызды қалай молайтамыз деген сауалға елде талай әуесқой демографтар бас қатырып та үлгерді. <br />Санды көбейтудің негізінен екі жолы бар екені белгілі. Келім-кетім (миграция) және табиғи өсім (туылым). Келім-кетім мәселесі әруақытта да еріктілік сыйпатта болмаса, оны күштеу яғни басқаны кетіріп, қазақты келтіру жағдайы жалпы саясатты морт сындыруы ықтимал. Келім-кетім саясаты негізінен кетіріп, келтіру принципіне емес, кетіп,келу принципіне негізделсе жетіп жатыр. Соңғы кезде келу жайттарының өзі әжептәуір құбылысқа айналды. Ал, келім-кетім деректеріне сонша мән беріп,саяси сыйпатқа айналдырудың да соншалықты қажеті жоқ. Қазақтан басқаның өз елдеріне кетуі олардың өз ұлттық отанымен табысуы емес пе, тіпті, қазақ мемлекетін мойындамағандықтан да кетіп жатқаны қаншама! Ендеше «ондайларға ойбай, кете көрме!» - деудің орнына «тайып тұр!» деумен арада «тең» таңбасы бар екенін ұғатын уақыт жетті. <br />Кәзіргі кезде (өтпелі дәуірде) келем деген қазақты құрғақ құлшыныспен ғана қабылдай тұрған мақұл. Егер бұған мемлекеттік мән беріліп, саяси жағдай туғызылса, оның екіжақты зияны болмақ:<br />- ішіміздегі өзгелердің алакөздігі артып, оған қарсы жергілікті жерлерде жоспарлы істер жүреді, ішкі саясаттың ішегі қатаяды;<br />- кәзіргі қыйын шақта Қазақстанды отаным деуден гөрі оңай олжалы мекенге айналдырушылар көбейіп, мемлекетке әсіре міндетситіндер көбейе бастайды. Ал, шын мәнінде қазақта әлі міндеттенетіндей мемлекет құрылып болмағанын ескерген дұрыс. Қысқасы, қазырғы кезде Қазақстан үшін ең алдымен оның мемлекет құрылысына аз да болса пайдасы барлар мен мойынға түспейтіндер жыйналғаны дұрыс. Алайда, шет қазаққа босқындық туып жатса, амал жоқ, олар сөзсіз қабылдануы тиіс.<br />Шет қазақты келтірудің қандай тиімді жолдары бар? Ол Қазақстанға жерлестік деңгейіндегі (шетелде ру мен әулет басы, таяу шетелде аудан мен кәсіпорын басшылары) беделді де дәрменді адамдарды келтіруден бастайтын жағдайға негізделсе. Өйткені, мұндай адамдар әруақытта өзімен бірге бір қауым жұртқа қамқор бола біледі. Яғни, Орынбордан бір совхоз директоры келсе, онымен бірге кемінде 50 үй бірден көтеріледі деген сөз. Сол секілді Моңғолиядан беделді бір әулет қозғалса, онымен бірге ағайын-жұрағат бірге көшеді.<br />Сонымен бірге, қазақ диаспорасын атажұрттандырумен бірге Қазақстан өзінің кадр мәселесін де бірыңғайлар еді. Мәселен, шығыс елдерінде (Қытайда, Иракта, Индияда, Моңғолияда, Араб елдерінде) гуманитар пәндердің қаншама маман-ғалымдары жүр! Қаншама дайын тілмаштар бар! Қанша піскен дипломаттар жүргенін де білмейміз. Ресейде қандай кәсіпорын басшылары бар! Әскери кадрлар қанша?! Ендеше жағдайды осыларға жасап, өзіміздегі ас ішіп, аяқ босатарлардан құтылу жөн емес пе?! Бұл жерде өзгенің емес, алдымен өзіміздің кертартпалар аталып отыр.<br />Санның көбеюінің тағы бір жолы – табиғи өсім. Алайда, Қазақстандағы қазақтың табиғи өсімі осындағы өзбектердің өсімінен біраз кем. Жалпы, қазақтың қазырғы туылу қарқыны аз болса, өркениет қабылдайтын болашақта ол өсім көбейер ме? Сондықтан бұл жағдай қазыр қолға алынғаны жөн. Ол үшін басты шешім – қазақ жастарын ауылда тұрақтандыру. Ал, ол үшін басты жұмыс – ауыл басшыларын жасарту. Жалпы кәзір «Жас Қазақстанды жастар басқару керек!» деген девиз кадр мәселесінде басты орында болу керек. Ауыл деңгейіндегі басшылықтың орта жасы 30-дан, аудан басшылығы 35, облыс – 40, ал мемлекеттік ауқымдағы орта жасы 45-тен аспауын діттемейінше, қызыл империяның жұқпалы дертінен айығып, қоғамды нағыз икемді қайраткерлер қолға алуына жағдай тумайды. Қоғам басшылығы жасармай, жалпы жастарымыздың есею жасы қартая бермек. Ал, бұл халық санына да, сапасына да басты зиян.<br /><br /><strong>Тарих</strong><br />Тарих - өткен оқиғалардың тізбесі емес, халықтың өткен ұрпақтан қалған зердесі. Ал, мұндай зерде қапелімде Қазақстан жағдайында қалыптаспайды. Әсіресе, тарихы қатталмаған, хатталмаған қазақ үшін мейлінше қыйын. <br />Қазыр тарихшылар арасында авторлық тарих жазу ағымы пайда болды, бұл –түбінде Қазақстан тарихын субъективизмге ұрындыратын қадам. Мұнан қашу үшін тарих жазуға да тарих керек екенін ескеру керек. Ал, ол бізде әлі жоқ. <br />Қазақ тарихын оның тұжырымдамасын дәйектеуден бастау қажет. Бұл тұжырымдама қазақ тарихының үш бұлағына иек артқаны жөн: бізге дейінгі қазақ туралы еңбектер, дүние жүзіндегі архивтік – шикізат материалдар, халықтың өзінде сақталған тарихи мазмұндағы мұрағаттар.<br />Тарихты жабыла жазудан бұрын, тарихи шикізат қорын әзірлеуден бастаған жөн. Ол үшін Қытай жазбалары мен Геродоттан бастап, орыс, араб жылнамаларын қамтыған, тарихи Игорь жасағы туралы жырдан бастап Желтоқсан оқиғасына дейінгі аралықта қамтылған мол материал ең алдымен хрестоматия түрінде қазақ тілінде том-том болып басылғаны жөн. Тарихи шикізат дегеніміз – осы. Міне, осы шикізатты тарихшылар жарыса зерттеп тарих жазуға содан кейін кіріскені ләзім. Бәрінен бұрын таяу шетелдегі архив материалдары алтынға айналмай тұрып, шолғыншыларды аттандырсақ, ұтарымыз көп болар еді.<br /><br /><strong>Журналистика</strong><br />Қазырғы кезде журналистикаға тек қана хабарлар тасқыны деп қарау бойымызда кеңестік психологиядан қалған қасаңдық. Өйткені, журналистік қызметке журналистердің өзінен бастап, мемлекеттік органдар мен бұқараға дейін хабар айту, жазу, тарату аясы деген түсінікпен қарағаннан бұл салаға жеткілікті жағдай жасалмай, талап қойылмай, қоғамнан өз орнын ала алмай-ақ келеді. Ал, шын мәнінде тәй-тәй басқан жас мемлекет үшін оның «жас» халқын қалыптастырып, ұлтты парасатты дамытуды ең қолайлы да іскер, тиімді қоғамдық сайман екенін, қоғамның дәрігері екеніне ой жіберіп, көз жеткізер шақ туды ғой. Бұл үшін арнаулы радио-теле және баспасөз журналистикасын қамтыйтын кәсіпқой оқу орнын құратын мезгіл болды.<br />Бір ғана тележурналистиканың жағдайын өтпелі кезеңде қалай демеуге болады деген сауалға жауап іздейікші. Әрине, мемлекеттік «Қазақстан» телерадиокомпаниясына миллиондап ақша аударса, оны сонша дауға айналдырмай шешуге болатыны түсінікті. Ал, ол жағдай мүмкін болмаса ше?<br />Қазырғы жаңа дәуірге сай жаңа құрылымдар дүниеге келуде. Өкінішке қарай мемлекеттік органдардың мемлекетке тәуелсіз органдарға ала көзбен қарауы немесе менсінбей назар салуы жақсылықтың нышаны емес. Өйткені, болашақ мемлекеттік емес құрылымдарға ерекше дәуір болғалы тұр. Демек, мемлекетті күшейту дегеніміз – соның мүддесіне беймемлекеттік құрылымдардың мойнын бұра білу. Кәзіргі жағдайда көптеген облыс орталықтарында тәуелсіз телекомпаниялар құрылуда. Алайда, бір қызығы әрбір облыста дерлік «Қазақстан» компаниясына қаражат жағынан қарайтын, ал атауы «облыстық телекомпания» дейтін телеқұрылымдар бар. Шын мәніне келсек, бұлардың бәрі «Қазақстанның» бөлімдері ғана, ендеше олардың атауын дабырайтып, ісін неге жабырқатамыз? Егер өз алдына компания болса, қаржы, әкімшілік тізгінін өздеріне беріп, жергілікті өкіметке түгелдей неге қаратпасқа?! Болмаса, «Қазақстан» компаниясына басыбайлы бөлім етіп, неге бермеске? Әйтпесе, заңды тұлға жағынан Ленинскіні қосқанда 20 мемлекеттік телерадиокомпания болғаны ма?! Одан да неге оның барлығынан толыққанды нағыз телерадиокомпания құрмасқа?!<br />Мәселенің басқа қырын алайық. Ақтөбеде дүниеге келгелі жарты жылдан асқан тәуелсіз РИКА телерадиокомпаниясы бар. Құрал-сайманның бәрі жапондық. Ұжымы жастардан құралған, ісі ширақ. Ол мекенжай болмағандықтан, облыстық телекомпанияның (ОТК) жаңа ғимаратынан орын жалдап отыр. Ал, керісінше, мекенжайы бар ОТК-ның жабдығы ескі, орын ауыстыруға жағдай көтермейді - жабдықты қайта жинау мүмкін емес.<br />Ал, осыны келісімпаздықпен «екі жартыны бір бүтін» етуге болмай ма?! Мәселен, кәзіргі инфляция РИКАға да бас көтертер емес, ал ОТК жаңа құралға ие болғанша ескі сайман мен оның қазырғы ісінен не қалады? Ендеше РИКА мен ОТК мынадай екіжақты келісімге келе алады ғой: ОТК – РИКАға өз мекенжайын бере тұрады. Ал, РИКА – ОТКның шағын ақпараттық ұжымын бюджетімен қоса, қазырғы заманғы техника алғанша, техникалық, қанатының астына алады. Ал, бұл «Қазақстан» телерадиокомпаниясы үшін де пайдалы. Өйткені, ОТК бұрынғыдай өтпелі дәуір бойына техника үшін қаржы сұрамайды. Қажет болса, РИКА ОТКның өнімін таңдап жүріп эфирге шығарады. Ал, сәті түсіп техника алынғанда әлгі ұжымды өз алдына бөлім етіп бөлек шығара қояды.<br />Әрине, бұл соншалықты білмей жүрген шаруа емес. Бар пәле бәрімізді құрсаған қасаң ойжүйенің бұзылмауында жатыр. <br /><br /><strong>Тәрбие мен білімдендіру</strong><br />Тәрбие мен білім беру қашаннан да қазқатар жүретін құбылыс. Сол себепті орта білім беру тұжырымдамасы бір бірінен ажырағысыз осы қос саланы қатар сыйғызуы тиіс.<br />Қазақстанның тәрбие білім жүйесін жақсы байланыстырып шартты түрде былай тұжырымдаған дұрыс: <br />- 1-3 жас аралығы – нәресте кезең. Бала бұл кезде ата-анасынан ажырағысыз тәрбиеде болуы керек. Бұл жастағы сәбихана, балабақтардың қажеті жоқ, оған кететін қаржы үйде бағатын анасына бөлінгені дұрыс. Бұл кезеңге басты шарт – нәрестенің ана тілінде сөйлей білуі, ата-анаға бауыр басқандығы.<br />- 4-6 жас аралығы – сәби кезең. Бұл кездегі балалар ата-ананың еркі бойынша тәрбие алуы қажет. Біреу үйде, біреу балабақша, ал енді біреу күтуші арқылы тәрбиелетуі мүмкін. Сәби кезеңге басты шарт – баланың оқуға икемдігі мен әр нәрсеге құмарлығын ұштау.<br />- 7-9 жас аралығы – бөбек кезең. Бұл мезгіл балаға бастауыш білім беру мен мектепке (гимназия, лицей) бауыр басып, білімге қажетті алғышарт жасалу кезеңі болуы тиіс.<br />- 10-12 жас аралығы – балдырған кезең. Бұл баланың дене, ой еңбегіне айрықша көңіл бөлінетін кезеңі болуы тиіс. Бұл мезгіл – баланың алаңсыз біліммен сусындайтын шағы. Осы жайт басты назарда ұсталуы көп нәтиже берер еді.<br />- 13-15 жас аралығы – өспірім кезең. Қазақстанның жалпы білім беру және азаматтыққа даярлау кезеңі 15 жаста аяқталғаны ләзім. Бұл кезде әр жеткіншек өзінің болашақта маман иесі болатынын нақты айқындап, шешімгерлікпен таңдауға мүмкіндік бергені қоғам үшін ұлы нәтиже болар еді. Сонда ғана адам мен қоғам арасына нақты да адал талап қойылып, оның бір бірімен байланысы ерте пайда болып, нағыз азаматтық қоғам құру мақсатына ие боламыз. Сонда ғана жастарымыз ерте есейіп, мұсалдат болудан қалады.<br />- 16-20 жас аралығы – азамат кезең. Бұл уақыт қазақ азаматының толық қалыптасып біту кезеңі болу керек. Яғни, 16 жастан бастап еңбекке араласу құқын жастарға толық беру керек және бұл кезең ерге де, қызға да жанұя құру жылының басқы шегі болып белгіленгені мемлекеттік демография үшін де пайдалы болып табылады. 16 жас болашақ білімқұмар жастардың жоғарғы оқу орнының табалдырығын алғаш аттауына мүмкіндік беретін жыл болғаны да бір есептен әлдеқайда тиімді және ықтимал. Өркениетке ұшыраған мемлекеттің жастары ақыл-ой жағынан тез жетілетінін ескеретін уақыт осы кез.<br /><br /><strong>Қуат</strong><br />Қазақстанның экономикалық тәуелсізденуі оның энергетикалық қуат жөнінен азат болуына байланысты. Қазақстан 21-ғасырға дейін өз алдына энергетикалық тәуелсіздену жоспарын іске асырып үлгергені жөн. Болашақ қолға алынатын қуат жүйелері Қазақстанды энергиялық азаттандыруға бағытталуы керек. Елде біртұтас қуат жүйесін құру келесі ғасырдың үлесі болса да қалған 7 жылда ел бойынша қазырғы ең қуатты да таза саналатын атом электр жүйесін қолға алған мақұл. <br /> Әрине, Чернобыль апатын бастан кешкен кеңестіктер үшін АЭС аса қауыпты саналса да, болашақ осы қуат бекетінікі болуы ғажап емес және оған бұқара көзін жеткізу керек.<br /><br /><strong>Жол қатынасы</strong><br />Қазақстандай ұлы жераумақты мемлекетке жол қатынасы өте тактикалық ұтымды екенін экономикалық, саяси әлеуметтік жағынан көру қыйын емес.<br /> Қазақстан үшін оның жол қатынасын бірден бір жандандыруда қазырғы тез арада мүмкін түрінің бірі - әуе жолы. Мұның ішінде шағын самғауырлар (самолет) мен ұшақтар (вертолет) қатынасын орнату. Тіпті, әуе жолының бұл техникаларын жасауды бірден қолға алу да қыйын емес.<br /> Теміржол мекемесі біз үшін стратегиялық қатынас түрі. Кеңес дәуірі Қазақстанның теміржол қатынасын бұтақтап, өзара байланыстырмай отарлы саясат жүргізді. Енді біз бүкіл ұланғайыр жераумақты қамтыйтын теміржол құрылымын құруымыз қажет. Бұл үшін ғасыр соңына дейін Қазақстанның аймақтарын өзара теміржолмен қосу мақсат етілуі керек. Бұл мақсатта: Арал-Жезқазған, Қарағайлы-Аякөз, Саяқ-Дружба, Қандыағаш-Торғай-Арқалық секілді батыс-шығыс бағыты бойынша салалар қосылса. Қазақстан ендік және бойлық бойынша өзінің басты аймақтарын теміржолдап (магистральдап) алар еді.<br /> Тасжолдың стратегиялық соқпағын ойластырсақ, ол ел жераумағының тұрқына сай шексіздік белгісі (∞) сыйпатты тасжол өңезін жоспарлаған дұрыс. Алайда, «∞» тасжолдың шығыс көзі батысынан гөрі әлдеқайда үлкен болғаны жөн. Бір өкініштісі, о баста теміржол секілді тасжол да Қазақстанның бойлығы бойынша Ресеймен ғана байланысы көзделген, ал ендік бойынша қатынастыру тағы да азат Қазақстанның өз үлесі болмақ. <br /> Ол үшін солтұста Кереку-Көкшетау-Қостанай, Торғай-Шалқар, Зайсан-Аякөз-Алматы магистральдары салынса - белгісінің шығыс көзі дайын, ал батысын Шалқар-Бейнеу-Құлсары-Мақат-Чапаев-Жымпиты-Ақтөбе шығыры арқылы қосуға болады. Ал осы шексіздік белгісінің, «шығыршықтарын» бірте-бірте «торлау» қыйын болмайды. <br /> <br /> <em><strong>Құрметті оқырман! Әрине, құрғақ ой әруақытта утопияға жетелейді. Кез келген ұлттық ойжүйе (мышление) қоғамдық сыйпат алып, ұлттық мүдденің отын тұтатпайынша, қай ұсыныс та қараң қалар қиял ғана. Ұлттық мүддені ұлт болып бас қатырмайынша, көсегені көгерту мүмкін емес. Әсіресе, қазақ елінің өзге елден айырмашылығы да осындай жайттар бойынша қалыс қалып келуінде. Авторды бұлайша толғанысқа апарған басты себеп те осы еді.</strong></em><br />Қыркүйек-қараша 1992 ж.ELSERIKhttp://www.blogger.com/profile/12857931024408544944noreply@blogger.com0