Қазақтар Өріске қалай басып кірді

Серик МАЛЕЕВ

Тарих оқулықтарын тағы да қайта жазуға тура келер. Әсіресе, Бату хан бастап, кәзіргі моңғолдардың ата-бабасы Өріске (Русь) басып кіргендігі жөніндегі бөлігі. Өйткені, бұл басып кіруге моңғол дегеннің қатысының жоқтығынан. Бұл - кәзірде ешбір дауы жоқ, ғылыми дәлелді дәйек.
Алайда, мұндай уәждің болуы неліктен орын алды? Себебі, Бату қолының басында тұрған найман тайпасы моңғолдық болып есептелді. Осыған сәйкес қорытулар да қоздады. Бұлайша қоздату, ерте ме, кеш пе, әйтеуір, орын алуға тиісті жайт жарқ еткенше ғана жүрді. Ақыры, моңғолтанушы-оқымыстылар алдына бұл тайпаның ежелгі түркілік бабақазақтық тегі жөніндегі бұлтартпастай дәйекті жайып салынған еді. Бұдан былай, дәлірегін айтақ, 2001 жылдан бастап, найман, қоңырат, меркіт түрік тайпаларына жатқызылды. Ал, шын мәнінде Шыңғысханның өзі шыққан қиятты қосқанда төрт тайпа 1206 жылғы құрылтайда өз қаһандарын таңдаған еді.
Одан әрі не болғаны белгілі. Шыңғысхан қолы Қытайды, Қорезмді, Иранды жаулап алып, әлемдегі енапат империяны құрды. Одан әрі ұлы қолбасшының немересі Батудың қол астына біріккен қазақ тайпалары: найман, керей, қоңырат, меркіт, арғын, жалайыр, қыпшақ, дулат, алшын, ошақты, ысты, шапырашты, барлас, татарлардың қолдауымен Өрісті(Русь) жаулауға бет алды. Сондықтан да Батудың Өріске жорығын орыс жеріне басып кірген моңғолдық емес, қазақ-татар басқыны деп өз атымен атаған дұрыс.Егер шындықтың соңына түскіміз келсе, әрине.
Өзімізден қосарымыз, ол кезде орыстар өз тарихына сәйкес алсақ, бірімен бірі қырылысып жататын. Сондықтан да православ шіркеуіне сүйенген әрі католиктік Папаның қолдауымен бір бірімен ырғасқан, өзара қарсы одақтас орыс кінәздерінің қолдарын оп-оңай ғана талқандап, біртұтас орыс мемлекеттігінің негізін ұзақ ғасырларға бекітіп берді.
Бірақ мұны бәріміз де білеміз. Мәселе басқада: әлгі жаңа ілім негізінде моңғолтанушылар өз ұстанымдарын қалай қорғауда? Олар кәзір найман, қоңырат және меркіттердің көне қазақ тайпалары екендігі жөніндегі бұлтартпастай дерек пен дәйектің қыспағында қалып отыр емес пе? Енді олар Шыңғысхан шыққан қият руының моңғол екендігін қасарысқан түрде бекіте түсумен әуре болуда.
Әрине, оларды бір жағынан түсінуге болады. Өйткені, бұл - олардың бүгінгі қорғанатын жалғыз қалқаны. Тірек бекінісі. Бұл - олардың ғылыми абыройдан жұрдай болса да, барын салып қорғануға көшкен шебі.
Алайда, моңғолтанушылардың қорғанысы барлық тігіс бойынша сөгіле түсуде. Ол бейшараларды майданда да, тылда да талқандауда. Барлық жағынан боршалауда. Бейне бір алдымызда бас шабуыл тұрғандай секілденеді. Олардың маңдайын қасқайтып тұрып соққылауда. Моңғолтанушыларға мынадай сұрақ қойылуда: – «Егер қытай жылнамаларына сенсек, Шыңғысханның жорығына неге бір де бір моңғол емес, кілең түрік тайпалары қатысқан? – Олар болса, партизан секілді үнсіз. Неліктен – түріктік мемлекеттік құрылым орын алған? Шыңғысхан түріктерді ғана барша қолдауға алады, ал тарихта неге моңғолдар турасында ештеңе жоқ? – Моңғолтанушылар болса, тағы үнсіз. Сол кезде бүгінгі халха-моңғолдардың арғы бабалары секілді Бұғы анаға табынбай, Шыңғысхан моңғол болса, өгей түріктің Тәңіріне табынған. – Неліктен? – деп құмартушылар тағы мазалайды. Моңғолтанушылар тарапынан тағы да көрдегідей тыныштық орнаған. Дәл солай. Мен қателеспеппін. Естеріңізде ме, ежелгі түріктік Тәңірге қатысты «ұлтшылдық» ұранның бар екені: «Ей, түрік билері! Көк айналып Жерге түскенше, Жер қақ айырылып, жоқ болғанша, естеріңде болсын, түрік ұлысы, түрік мемлекеті, түрік шаңырағы жоғалмас. Қанымыз өзен болып тасыса да, сүйегіміз тау болып үйілсе де, тізе бүкпеңдер! Ей, түрік ұлысы, осыны есіңде ұста, мадақ тұт!»
Әлгі сауалдарға жауап бермесе де, олар, моңғолтанушлар, бірдеңені бықсытып ойнағысы келеді. Өздеріне ғана мәлім карта ойыны. Оларға мынаны:
– Ежелгі «Оғызнама» жырының жазбасында, белгілі ресейлік шуаштекті оқымысты Бичуриннің біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда делінетін ежелгітүріктік Қият руы туралы мынадай аңыз бар: «Рубасы аса мерген садақшы болған, ол қиялап атса да, нысанаға дәл тигізеді екен. Сондықтан да рубасы Қият деген лақап атқа ие болған.» айтса, біздің моңғолтанушылар былайша дүрсе қоя береді:
– Бұл - жалған нәрсе. Шыңғысханды түріктерге жатқызу үшін жасалған айла-шарғы.
Мәссаған?! Жалған нәрсе?! Енді жүздеген жылдар кейін болмақшы оқиғаны біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда жазылған жылнама алдын ала бұрмалап жазып қойғаны ғой!!! Ал, саған керек болса! Міне, кеңестік дәйек деген!
Айтпақшы, тағы да біреулер үшін жағымсыз бір тарихи шынайы жайт бар. Мәселен, ХХ ғасырдың басына дейін, дәлірек айтқанда, 1921 жылға дейін кәзіргі Моңғолия аумағы неліктен Түркістан аталған?
Демек, о бастан бұл аумақ көшпелі түріктердің жері болған да, XIII ғасырда олар Шыңғысханмен бірге кәзіргі қазақ жеріне, өздері құрған империяның қақ ортасы ретінде орын ауыстыруға мәжбүр болған, жауланған енапат аумақты басқаруға қолайлы болуы үшін. Бұл енді қыйсынға әбден келетін нәрсе.
Бұл даудағы біздің соңғы дәйегімізді келтірейік. Кеңестік мектептің моңғолтанушылары Шыңғысханның моңғолдық тамырын іздей жүріп, «Моңғолдардың құпия шежіресінің» орысша аудармасына сілтеме жасауға әуес. Ал, бұл аударманың КСРОның сол кездегі жалғыз одақтасы болған Моңғол халық республикасының жиырма жылдығына Сталин жолдастың жарлығы бойынша, тарихшы С.А.Козиннің қолымен тәржімаланғаны ескерілмейді. Сондықтан да, онда бұрмаламдар жеткілікті. Ал, моңғол тарихшыларының өздері «Моңғолдардың құпия шежіресі» мәтінін түпнұсқадан емес, кәзіргі тілдеріне бұрмаланған орыс нұсқасын алады да, ауытқыған мәтінге өздерінің тазартпаларын қосқылайды. Бұған дәлелдер қазақстандық белгілі тарихшы әрі жазушы Қалибек Данияровтың кітабында келтірілген.
Тіпті, мұның КСРОны өзге әлемнен бөлген темір перде кезеңіне қатысты екенін ұмытпағанымыз абзал. Ол кезде тарих Сталинше айтқанда, «өткен шаққа бағытталған саясат» болғаны рас болатын. Бұл жағдайда да кеңес өкіметі, ресейлік самодержавие секілді далалықтарға олардың аңызға айналған шежіресін жасыруға мүдделі еді.
Ал, енді перде жойылған жоқ па? Бүгін де тарихшы Қалибек Данияровтың қыруар еңбегіне сәйкес қазақтілді және орыстілді оқырмандар ортасы «Шыңғысханның батырлық жырын» түпнұсқадан оқуға мүмкіндік алды. Ежелгі жылнаманың түпнұсқасы дәл осылай аталған. (көрдіңіз бе, кеңестік мектептің моңғолтанушылары әуелгі көздеректің атауына дейін адам танымастай еткен). Бұл жерде де, ежелгі моңғолдық жазбадан «Шыңғысханның батырлық жырын» латыншаға мүлтіксіз түрде аударма жасаған батыстық ғалымдарға риза болмау мүмкін емес.
Бізді енді тағы бір таңқаларлық ашылым күтіп тұр. Данияровтың «Қазақстанның жаңа тарихы туралы» кітабында «Шыңғысханның батырлық жырынан» латынша қарыппен үзінді келтіріліпті:
– Erte udur – ece jeeinjisun okin-o
Onketen; ulus ulu temecet
Qasar qoa okid-i
Qaqan boluqsan – a taho
Qasaq terken – tur unoiju
Qara buura kolkeji
Qataralsu otcu
Qatun saulumu ba
Ulus irken ulu te temecet ba
Onke sait Okid-iyen ockeju
Olijke tai terken-tur unouliu
Ole buura kolkeju
Euskeju otcu
Undur saurin-tur
Orecle etet sauqui ba
Erfenece Kunqirat irket.
Көз алдымызда «Шыңғысханның батырлық жырынан» келтірілген, Есугеймен келісу үстіндегі Бөртенің әкесінің кішкене Теміршінге өз қызын беруге дайын екендігін айтқан әңгімесінен үзік қана. Жырдың пайда болуынан кейін сандаған ғасырлар өтсе де, тіл өзгерсе де, көптеген сөздер сол күйінде жылы ұшырасады. Қалибек Данияров келтірген кейбір сөздерді көрейік:
– Qacar – ғасыр; Qatun – қатын; Okid-i – оқыйды; Qaqan – қаған; Boluqsan – болсаң; Kunqirat – қоңырат; Qasaq terken tyr – қазақ төркін тұр; Erfenece kunqirat irken – ертеңнен қоңырат еркін.
Ежелгі моңғол тілі осындай болған ба? Бұл, өзіміздің нағыз ет жақынымыз – ғасырлар түкпірінен сол күйінде бұзылмастан жеткен қазақ тілі емей немене!
Шыңғысханның туыстары, әйелдері, батырлары мен нойондарының есімдері барынша қазақша айтылуы енді түсінікті болды. Егер Шыңғысхан мен оның айналасы тек қана осы тілде сөйлессе, басқаша болуы мүмкін емес еді.
Сонда, Шыңғысхан өз айналасына ылғый қазақ тайпаларын шоғырландырып, қазақ мемлекеттігін құрып, қазақ Тәңіріне сыйынып, қазақ әйелдеріне үйленіп, қазақша сөйлеп, өзінен кейін қазақша жырланатын «Шыңғысханның батырлық жырын» қалдырса – оның қазақ болмай, кім болғаны? Жоқ! Дұрыс айтасың! Дәл солай – моңғол болғаны...
«Как казахи вторглись на Русь,
или Об альтернативной истории, ставшей отныне безальтернативной»,
№ 2 (367) от 21.01.2008 «МЕГОПОЛИС»
Орысшадан қотарған – С.Әбдірешұлы