четверг, 12 июля 2007 г.

ҰЛТ ПЕН Р У

Ұлттық иммунитет
ХХІ ғасырдың қорасына кірдік. Заманымыз жаһандану құйынын тұрғызуда. Жаһандану дегеніміз – аула таңдамайтын құбылыс, қай ұлт екенің есепке алынбайды, ең бастысы - 6 млрд адамзат үшін «бірегей» жасампаздар болады да, сол 6 млрд Адам ата ұрпағының алдына әлгі «бірегейлердің» біртұтас тұтынушысы болу жазылып отыр. Бұл тұтынушылық материалдық және идеологиялық салада жүзеге асып, адам бойынан етенелік (этникалық) сипат өшірілмек. Ол өшіру қасақана жасалмағанның өзінде, жаһандық процестің барысында болатын объективті нәтиже екені белгілі. «Көппен көретін ұлы той» бола тұра, бұл құбылыс ірі ұлттардың өзі үшін қатер бола бастады, сондықтан жер бетін антижаһандану қозғалысы шарпуда. Сөйтіп, жаңа заман әлемнің сан жұрттарының алдына екі мәселені қазқатар қойып отыр:
• жаһандану құйыны салдарынан жұтылып кетпеу;
• әлемдік төре халықтардың табанында тапталмау.
Осы жаһандану үрдісіне сәйкес әр халық өзінің өмір қадамын өлшеп-пішіп, «қайтсек, тірі қаламыз» деген жанталасқа ұрынып, бұл сергелдең экономикада да, саясатта да басты әрекеттің мәйегіне айналуда.
Бұл жанталасты мемлекеттік аумағы әлемдегі 9-орынды иеленіп, жер байлығы жағынан ағыл-тегіл болып отырған қазақ халқы да кешуде. Алайда, қазақ халқы жаһандану процесіне әзірше өзін тек қана экономикалық жағынан тырбынып, рухани құндылыққа мұршасы келмей, біржақты ғана дайындалып жатқан сыңайы бар. Бұл әрекеттің қазіргі қарқыны қазақтардың тек қана жақсы тұтынушы болып қалуымен шектелуі ықтимал. Ал, біржақты тұтынушы дегеніміз – ұсынушыға тәуелді болу деген сөз. Себебі, қазақтар өз елінде де, өңірде де жасампаздыққа толық көшіп болған жоқ, әзірге ата-баба қалдырған материалдық мол байлықты тұтынушы ретінде ғана көзге түсуде. Оның үстіне баба ұрпақтың идеологиялық мұрасына кісімси қарайтын менмендік пайда бола бастағандай... Бұл ұлттық мәңгүрттік пе, әлде аңғырттық па? Ата-бабамыз байлықтың үстінде мыңдаған жылдар бойы тірлік ете жүріп, зергерлікпен түйін түйсе де, жерасты байлығын игеруге неге кіріспеді деген сауалдың жауабы, көшпелі ұрпақ талай отырық елдерді бағындыра жүріп, өздері сол отырық жұрттардың демографиялық құшағында неге «еріп» кете барды деген сұраққа берілетін жауаппен астасып жатқандай... Ал, бұл жұтылыс әлі жаһандануға кезікпегендегі сыйқымыз.
Егемен алған бүгінгі қазақ қазіргі жағдайда, отырық елді басып алып, өзі соған сіңіп кете барған кешегі баба ұрпақтың ахуалын кеше бастағандай әсер бар. Оған өз елінде барған сайын саны арта түссе де, өз тілі мен ділін сақтау мұң болып бара жатқан қазақы тірліктің шындығы ешкімге шүбә келтірмей отыр. Қазір елдегі қазақтың кемінде 40%-ы өз тілін қолданудан қалып отыр. 54 пайызы қалаға тұрақтаған қазақтардың жартысынан көбі өз тілі мен ділін өз тірлігіне қолданудан қалып бара жатқандығы құпия болмауда. Лайым, өз тілі мен ділінен ажырағандардың саны аз болғай, алайда, жаһандану құйынына тап болмай тұрып, «өз еліміз - өлең төсегіміздегі» қазіргі қазақы етенелік ахуалды қалай сипалап сипаттасақ та, көңілі құрғыр көншитін емес!
Барлық ділдік нәрі көшпенділікке негізделген қазақтың ұлттық иммунитеті қызыл империя кезінде-ақ жаншылған. ХХ ғасырда бірнеше қоғамдық процесті бірге бастан кешкен қазақ пен өзбекті салыстырсақ, өз ділінен өзбектің соншалықты ажырамауына не себеп деген сауал көлбеңдейді. Бұған басты жауап – қазақтың көшпелі өмір салтын жоғалтып, отырық өркениетке ұшырап, ал, өзбектің өз заманында көрген қай құқайды да, өз өмір (отырық) салтымен қарсы алғандығында еді.
Әр ұлттың тілі мен дінінен басқа өзіне тән этностық ішкі құрылымы түріндегі иммунитеті болады, бұл құрылым мемлекеттік әкімшілік – аумақтық бөліністің ең төменгі сатысын қалыптастырады. Аталмыш бөлініс негізінен отырық сипатты халықтарда кеңістік-материалдық ресурс бойынша, ал көшпелі қоғамда адам ресурсы бойынша жүзеге асады. Егер өзбек тірлігі үшін өз аумағындағы қышлақ әкімшілік – аумақтық бөліністің өзегі болса, көшпелі қазақ (қазіргі қазақ үшін ауыл болғанымен) үшін өзінің жеті аталы руы мемлекеттік құрылымның негізгі мәйегі еді. Тіпті, қазақ руына қосылмайтын қожалық және төлеңгіттік институттардың өзі де белгілі бір дәрежедегі сословиелік мемлекеттік құрылымның рулық көрінісі болатын. Қазақ құрылымының бұл төменгі деңгейінің беріктігі сонда, қазақ уды да, суды да руымен ішетін. Бұл құрылымның бір өзі көшпелі ортада қазіргі жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін өзі басқару(дұрысы - меңгеру) аталатын институттарды айырбастап келген. Кез келген қазақтың қазақтығы оның белгілі бір рулық етенелікке тиістілігімен өлшенетін. Тіпті, қазаққа кірген басқа кірме жұрттардың өзі де өзіне сай «аспан алып», руын жасақтайтын. Алайда, қазақтың рухани иммунитетін жоюға бағытталған кеңестік идеологияның қазақтың сүйегінен өткені сондай, қазір бұл турасындағы әңгіме ұлттық антитақырып деңгейіне жетті, яғни қозғауға болмайтындай самоцензура қалыптасқан. Ал, біз тарихтың мұрағатына айналған рулық бөліністі аңсамасақ та, қайта қалпына келтірмесек те, қазақ үшін жаһандану алапатына этностық деңгейде қарсы тұрарлық қауқарды қанша жасырсақ та, жеті аталық туыстық қарым-қатынастан ұлттық иммунитеттің ұшығын көреміз. Бұл туыстық шетелге шашыраған қазақтардың өмірі арқылы сынақтан өткен бүгінгі ең тиімді этностық құрылым болып отыр. Бір аталық туыстыққа біріккен шалғай шетелдік қазақтар бізге шашырамай жетуде, керісінше бұл құрылымнан жұрдай болған ресейлік қазақтардың жағдайы алаңдарлық.
Қарап отырсақ, өзбектердің жергілікті өзін өзі меңгеруі сол баяғы қышлағы мен қаладағы махалласы арқылы жүзеге асып жатыр да, бұл құрылым өзбек халқын сырттан келетін идеологиялық, тіпті экономикалық қауіптен құтқаратын бірден бір қорғаныш ролін атқаруда. Ал бізде бұл жағынан кеңестік қоғам орнатқан колхоз-совхоздар ресми шаруашылық құрылым болғандықтан, оларға тәуелді ауылдық қазақтардың ахуалы сол ыдыраған шаруашылықпен бірге рухани күйзеліске түсіп отыр; ауылдағы рулық құрылымның ролі жұрдай болып, қазақтың төменгі құрылымы болып табылатын ақсақал институтының орнын колхоз-совхоздың зейнетке шыққан шал-кемпірлері ғана басып, халықтың ділінен ажыраған олар төменгі деңгейдегі ұлттық қауқарды қамтамасыз ете алмай қалды. Сөйтіп, қазақ жұмыртқаның ақ уызындай қорғаныштан айырылып, ұлтқа тән рухани құрылымдық иммунитеттен жұрдай болғандықтан, қалаға кеше келген жастар өз тілі мен ділінен тез арада ажырауда. Әрине, өзбектің қышлағына қарсы біз қазіргі ауылды мысал етуімізге болады. Бірақ бұл тамырын тереңге жайған этностық құрылымнан жұрдай, ауыл әкімінің ауызына қараған ресми мекен екені рас. Сөйтіп, бірінен соң бірі жасалған отырық қоғамның процестері тарапынан рухани тәркіге ұшыратылған бүгінгі қазақ өзіне тән жергілікті өзін өзі меңгеру (ЖӨМ) құрылымынан ада болды. Өзін өзі рулық меңгеру ұлттың өзіне қарсы құрылым ретінде насихатталып, қызыл империялық идеология рухани құрылымды шаң қаптырды. Дегенмен, қазіргі ауылды туыс-тамырсыз елестету қиын, алайда, ол өзбектің жаһандануға қарсы тұрарлық етене рефлексі қалыптасқан біртұтас ұлттық организмнің жасушасындай (клетка) қышлақ емес, қашан зейнетақы мен жәрдемақы береді деген тілемсек психологияны бойына сіңірген, кешегі совхоздық ресми құрылымнан арыға бара алмауда.
Бір атадан тараған жеті арыстық әулет қазір бұрынғыдай біртұтас ұжымдық қауқарға ие емес, кімнің баласы қайда, қалай жүргендігін тергеп, тегін түптеп, түгендеп, тәртібін қадағалап отыратын «заржақ шалдар» қазір көзден бұлбұл ұшты, солармен бірге ұлттың мәйегі іспетті жеті аталық тұтастық та келмеске кететін сыңайы бар. Қазақтың қазіргі рухани туыстық құрылымы той-садақаны қамтумен ғана шектеліп примитивтік сипатқа түсті. ХХ ғасырдың басына тән кез келген идеологиялық-экономикалық зауалға қарсы тұру мүмкіндігі бар, әр ауылдың «қой» дейтін қожасы мен «әй» дейтін әжесі болған, ежелгі шежіре шертер рухани ақсақалдың орнын, жай ғана зейнеткерлер басты. Қақпаны қаққан ұлы жаһандауға қарсы сайман ретінде ұлттың ішкі қорғанышы болып табылатын жеті аталық туыстық құрылымды қайта түлету, керісінше қазақ үшін зауал емес, сауап болар еді. Онымен бірге ақсақалдық институт қалпына келіп, халықтың рухани салауаттануы мен дәрменденуі жүзеге асары сөзсіз. Бұл құрылым қазақ халқының ескілікті есіркеу үшін ғана емес, жаңа заман талаптарына шыдас беруге қажетті ұлттың ішкі әлеуетін жаңғырту пиғылының іс жүзіндегі көрінісі болар еді. Ал, оған қол жеткізу мемлекеттік шарадан гөрі қоғамдық салаға көбірек жататын және азаматтық жоғары сананы талап ететін әрекеттен тұрады. Дегенмен, экономиканың өрлеуі жағдайында ұлттың ішкі қуаттануы мен иммунитетін жақтайтын жобаларды іске асыруға қоғамдық ұйымдар үшін мемлекет тарапынан грант есебінде арнайы қаржы бөліп көтермелеуге әбден болады.


Руға көзқарас
Негізінен көшпенділерге тән болып келетін рулық құрылымның мәні әлі күнге зерттеліп біткен жоқ және өз бағасын алған жоқ. Бір қызығы, адамдар қауымының рулық бөлінісі көшпенділіктен отырықшылыққа толық өткенде, әлгі қауымның рулық құрылымнан ада болатынын әлі күнге тарихшылар ескермей келеді. Қазақ халқы ХХ ғасырды көшпенділіктен отырықшылыққа өту дәуірі ретінде сүріп өтті. Ал, жаңа ғасырда қазақтар толықтай отырықтанып бітумен бірге, көшпенділіктің басты ұстанымдарының бірі - рулық бөліністен ада болуы жүзеге асуда. Бұл біздің халық үшін қаншалықты пайда-зиян екендігі өз алдына бөлек әңгіме. Жалпы, ру дегеніміз- қазақтардың бір-бірінен жіктелу үшін ойлап тапқан басқатырғысы емес, керісінше, көшпелі қоғамның генеалогиялық, әкімшілік, әскери, тарихи, әлеуметтік, тіпті идеологиялық салаларды қамтыған біртұтас мемлекеттік қауымдық жүйесі екендігіне көз жеткізер кезең келіп жетуде. Сөйтіп, көшпелі қауымды отырықшыл мемлекеттік құрылым кеулеген кезде, рулық жүйе өзінен өзі жойылып, онымен бірге көшпенділік сипат бірге хош айтысады. Сондықтан рулық шежіреге бір шалдан тараған бір халықтың тізбесі деп қарау қаншалықты қисынсыз болса, тізбені ойдан құрай салған есімдер тізімі деу де соншалықты тұрпайы. Өйткені, рулық бөлініс – ең алдымен біртұтас көшпелі қоғамның құрылымдық жүйесі. Сондықтан да қазақ халқының бұрынғы ментальдық сипатын көшпенділіксіз елестету қандай мүмкін болмаса, оның келешегін рулық тарихи бедерсіз дамыту ұлттық нәрден айыру болып жүрмесін.
Сол себепті, руға көзқарасты қазақтың халық болып жымдасуына кедергі ретінде қарамай, оны жаңашыл санамен саралай, заман қағидасын қолдана отырып, сәйкес түрдегі генеалогиялық, әкімшілік, әскери, тарихи, әлеуметтік салалар бойынша сараптап, ел пайдасына икемдей таратуды ойластыратын уақыт жетті.

Шежіренің генеалогиялық сипаты
Рушежіренің басты ұстанымы - оның генеалогиялық, яғни тектік сипаты. Шежіренің басынан аяғына дейін оған қатысушы адамдардың бір-біріне генеалогиялық (тектік) тұрғыдан туыстығы қарастырылып, алайда, жыныстық жағынан алғанда әйелзат негізінен ескерілмейтіні рас. Дегенмен, рушежіреде түзілген ұрпақтық дәуірді жобамен санамалай келгенде, шежірелердің қайсысы да қазақ хандығының құрылу заманына барып тірелетіндігіне (ХІV-ХV ғ.) көз жетеді. Дәлірек айтқанда, қазақ халқының көшпелі мемлекеттік жүйесі рулық бөлініске негізделген Тәуке ханның рулық құрылымының реформасынан бастау алатын мемлекеттік атрибуттарды дамыту дәуіріне жетелейді. Алайда, қазіргі қазақ тайпаларының атаулары ежелгі Алтай тауларының тұрғындары болғандығын ескерсек, көшпелі рулық мемлекеттік бөліністің бір дамытылған тұсы Түркі қағанаты заманына апарып тірейді. Алайда, рулық мемлекеттік жүйенің тамырын рулық қауымдық құрылыстан іздеген дұрыс. Ендеше, шежіреде қаншалықты қоспа бар деп топшылағанның өзінде, қазекең негізсіз жалғандыққа бармаған. Бар болғаны, есте жоқ ескі замандағы арғы тайпалық этнонимдерді ұрпаққа жәдігерлеу мақсатымен (Алшын, Дулат, Арғын, Адай, Үйсін, Қоңырат т.т) тайпалардың, рулық бірлестіктердің басы етіп белгілеген. Рушежіренің тарихи сипаты да осында. Бір кездегі ежелгі Тана, Тама, Табын, Адай, Алшын, Үйсін, Дулат, Қоңырат, Керей, Найман секілді жұрттардың қазіргі қазақты құрайтын тайпалардың тамыры екендігіне шежіренің өзі куә болып тұр емес пе? Сол секілді, «скиф» деп гректердің «иф» жұрнағын қосқылап жүрген этнонимі ысықтар (ысқы-скі) болып жүрмесін! Демек, ру тақырыбы жуырда бітуге, жабылуға тиіс емес жайт. Рулық құрылымның астарында бүткіл көшпелі мәдениет пен түркілер тағдыры сығылысып тұр. Сонымен бірге бұл тақырып тарих ғылымының нысаны болумен бірге жаңа заман талабына ұлттық дайындалуға қажетті талғажау болуы да ғажап емес.

Рулық жүйенің ақыры
Рулық жүйе көшпенділер мемлекетінің құрылымы болғандықтан оны ығыстыратын да басқа жүйе. Дәлірек айтсақ, қазіргі заманның өмірін билеген отырық өркениетті жүйе бұдан былай рулық бөліністің тамыр соғуына бірден бір қарсы жағдаят. Оны қазірдің өзінде ырықты экономикаға бет бұрған қоғам өкілі ретінде көріп отырмыз: ру түгілі әулеттік байланыс үзіліп, жанұялық ұжымның өзі әрі-сәрі күй кешуде. Сол себепті, рулық ұжымдасу келмеске кетуі ғажап емес құбылыс екеніне көз жете бастады. Дегенмен, тарихи кез келген құбылыс жаңа жаманға бейімделе алу мүмкіндігі бар. Алайда, бетімен кеткен рулық жіктеліс саяси құбылыстың көрінісі ретінде әлсін әлі шаң беруі де әбден мүмкін. Осы жерде тағы бір мәселе - рулық ұжымдасу мен рулық жіктелісті ажырату өзекті болып табылмақ.

Рулық ұжымдасу мен рулық жіктеліс
Жасыратыны жоқ, қазіргі қазақ шежірені білуді насихаттаса, екіншісі оны рулық жіктелу деп ұғып, өз тарихынан ат-тонын ала қашып жүргені. Бұл «ауруды» о баста кеңестік шовинистік идеология енгізген болатын. Енді сол «аурудың» асқынғаны сондай, ру туралы не айтылса да, мән берместен ат-тонымызды ала қашатын күйге түстік. Бұл да қазіргі қазақтың тәуелсіз ұлттық идеологиясының қалыптаспағанының және отарсыздану насихатының жүрмегенін көрсетіп отыр. Осы жерде бір мәселенің басын ашып алған жөн. Рушежірені білу керек пе? Ол жіктелуге жата ма, ұлттық ұжымдасуға кереғар ма? Шежірені қарапайым қазаққа қаншалықты білу керек? Рушежірені білу керек. Кімге қаншалықты қажет болса, оған соншалықты білген жөн. Шежіре тарату (яғни жеті атаны білу) әлі рулық жіктелу емес. Рас, рулық жіктелудің көкесі - ұлтымыздың осы қоғамдық құрылымын қазіргі билік жасақтайтын сайлауға қатыстыру немесе мемлекеттік қызметке қызметкер іріктеуге қолдануда жатыр. Алайда, оны әркімге, әсіресе, жас ұрпаққа 25-30 ұрпақты қамтитын ұзын сонар «қара шалдар тізімін» жаттатуға айналдыру артық. Қазіргі ұрпақ үшін өзін қосқанда 7-8 ұрпақты қамтитын жеті аталық шежірені ресми түрде (тіпті, оқу бағдарламасы негізінде) білдірсе, өзінің тегі қайдан шығатынын білгізудің өзі бірталай сауап болар еді. Ал қалған «шалдар тізімін» тарих еншісіне қалдырып, арнайы зерттеу обьектісі еткен дұрыс. Бір кездегі Ақселеу Сейдімбектің төршежіре туралы ұсынысын әр жанұяның төріне ілінетін жеті аталық генеалогиялық тізім түрінде қалыптастыруға неге болмасқа. Сонда шежіре жай ғана тізім емес, генеалогиялық тазалық факторы қызметін атқармақ. Біздің бұл әрекетіміз ұлтымыздың әжетке жарайтын артықшылығын халықтың гендік тазалығын арттыруға қатысы бар геноэкологиялық сайман деуге әбден болар.
Сонымен бірге, ұлттық санада қалыптасып қалып отырған, шежіре тарату мен рулық жіктелуді шатастыруды тыятындай әрекет қажет. Бұл жағынан алғанда, рулық жіктелу қазақтың басындағы сорға айналды дегенге сену ертерек, кеше ғана өткен сайлауда, Қызылорда облысы ешбір рулыққа бармай, алаштың қос арысы Мұқтар мен Тоқтарды таңдауы сүйінішті емес пе? Ендеше ұлттың осы құбылысын одан әрі неге маздатпасқа?

Шежіре таратудан рулық ұжымдасуға
Әрі-беріден соң бұл жеті аталық ұғымды шежіре тарату аясынан рулық ұжымдастыруды қолдап отыру да, мемлекеттік, ұлттық тұрғыдан әлеуметтік мәселені шешуде бірқатар роль атқарар еді. Сөйтіп, руды жіктелу көзінен ұлттық генеалогиялық тұтастық органы етуге икемдеудің ерсілігі бар ма? Басқаша айтқанда, рулық ұжымдасуды тарих қойнауына беруге асықпай, оның ұлт игілігіне айналар тұсын қайта түлетіп байқаудың ерсілігі де жоқ, зияны да болмауы керек. Ол үшін рулық ұжымдасудың рулық жіктеліске апарар зиянын кесіп тастап, пайдаға асырудың жолын қарастырған жөн. Оны жүзеге асыру үшін жеті-сегіз ұрпаққа дейінгі руластар қауымдасып, ақсақалдар алқасын құрып, қажет болса қоғамдық-туыстық бірлестік деңгейіндегі ұйым құрып, оның қызметін әлгі рулық қауымның әлеуметтік, туыстық, имандық, мейірбандық, мәдени тұрғыдан адамдардың бір-біріне деген жанашырлығын қалыптастырып дамытуға бағытталған шараларды іске асыратын тетікке айналдыруға әбден болады. Алайда, аталмыш рулық ұжымдардың бір-бірімен азаматтық, саяси егестері мен бақталастықтары болмайтындай қалып (норма) жасақтауға тура келеді. Сондай-ақ, мұндай қауымнан шыққан саяси, мемлекеттік қайраткерлердің аталмыш рулық ұжым іс-әрекетіне араласуын шеттетіп, ондай тұлғаларды ұлттық және мемлекеттік деңгейдегі қайраткер ретінде таныған дұрыс. Оларға алуан сатыдағы мемлекеттік және саяси басшылар жатуы ықтимал. Тағы бір айта кетерлік жайт, аталмыш рулық ұжымның мемлекет ісі мен саясатқа араласуына заңды түрде тыйым салынуы қажет. Айталық, сайлаудың қандай түріне де араласу қылмыспен тең болуы керек. Сонда нақтылай айтқанда, мұндай туыстық ұжымдар өз деңгейінде демографиялық өсуге, жанұялық қадірлесуге, ұлттық дәстүрді сақтауға, ұрпақ тәрбиесін қолға алуына, жойылып бара жатқан ақсақалдық институтты қалпына келтіріп, ұрпақтардың сабақтастығы мен жауапкершілігін ұлттың дамуына ұластыруға атсалыса алар еді. Алайда, мұндай жайт қолға алынар болса, тайпалық деңгейдегі қауымдасуға шек қойылғаны дұрыс. Өйткені, ол жағдай көптің азға әлімжеттік жасауын жүзеге асырар құралға айналуы мүмкін және ұлтты ірі тайпалық жіктеліске итермелеп, ірітуге апарып соқтыруы ғажап емес. Сол себепті де қазір ұранға айналып кеткен тайпалық этнонимдер әлгі жеті-сегіз ұрпақтық деңгейден әрі жалғаспай, одан әрі жаңа рулық ұжымдасуға итермелеп отыруы тиіс. Сонда, шамамен әрбір 25 жыл бір ұрпақтық мерзім сайын пайда болған 9-ұрпақ, өзінің (өз әкесінен бастап есептегенде) 8-атадан қосылатын туысымен некелесетін мүмкіндігі болып, бірақ рулық ұжымдасудан шығатындай заңдылығы болуы шарт. Бір қарағанда мүмкін еместей әрі күрделі көрінетін бұл құрылым болмағанның өзінде, жуық арада қазақ санасынан рулық туыстықты аластау мүмкін емес, бірақ оны қажетті түрде бағыттамаған жағдайда оның қоғамға, ұлтқа қарсы айналымға түсіп кетуі де ғажап емес. Аталмыш ұсыныс идея түрінде қалғанның өзінде рулық қауымдасуды қайта түлету туралы әңгіме толастамайды. Ал, біздің ұсынысымыз солардың ішіндегі барынша қолайлысы, жарамдысы, зиянсызы деп ойлаймыз.

Көшпелі және отырық қоғамдардың әкімшілік бөлініс жүйелері
Барлай қараған адамға көшпелі қоғамда адамдар қоғамдастығы механикалық емес генеалогиялық бөлініске ұшырайды да, ол бір уақытта әкімшілік бөлініс ролін атқарады. Бұл жайт көшпелі қоғамға ұжымдық (коллективизм) сипат таңады. Ал, генеалогиялық туыстықты тәрк ететін отырық қоғамда адамдар қоғамдастығы механикалық бөлініске ұшырайды да, адамға жекедаралық (индивидуализм) сипат сіңіреді. Көшпелі қоғамдағы деңгей былайша түзіледі: адам; жанұя (ата-ана және бала); әулет (бір атадан өрбитін жанұялар жиыны); ру (бірнеше әулеттің жиынтығы); тайпа (бірнеше рудың бірігуі); ұлыс (тайпалар бірлестігі); ел (ұлыстардың тұтастығы). Сонда адамнан елге дейін көшпелі қоғам жеті деңгейлі бөліністен тұрады. Бұл бөліністің руға дейінгі сатысының тұтастығы барынша берік келеді де, тайпаның, ұлыстың, елдің ыдырауы жиі жүретін құбылыс болғаны рас. Ал, отырық қоғамдастықты қарастырсақ, бөлініс былайша өрбиді: адам; жанұя; маңай (микроаудан немесе көше); мекен (кент немесе қаланың бөлігі); аудан (қала); аймақ (облыс); ел. Көзіміз жетіп отырғандай, көшпелі қоғам адамдар қауымдастығын түрлі саты бойынша басқарса, отырық қоғам кеңістікті (аумақты) бөлініске салып адамдарға сол арқылы билік орнатады. Сол себепті де, көшпелі қоғамда адамның ішкі дамуына қажетті құндылықтарға ден қойылса, отырық қоғамда кеңістікке, айналаға керек жасампаздыққа мән беріліп, ол экологиялық құлдырауға апарып соғып, адамдар моральдық дағдарысқа келіп ұшырайды. Мұны отырық қоғамның қай бөлінісі де ыдырауға ұшырауға кез келген уақытта дайын екендігімен түсіндіруге болады. Сол себепті де ежелгі елдер көшпелі қоғамды «командар» (аққу мінезді адамдар - бұл ұғымға аққу құсты кие тұтқан бейкүнә ел деген ұғым сыйып тұр) деп атауын этноним ретінде ғана емес, көшпелі қоғамның сипатын мойындағанына да көз жіберетін уақыт жетті. Сонымен бірге бұл сөзге «гуман» ұғымы да тегін туыстасып тұрған жоқ. Ендеше рулық құрылымнан үзілді-кесілді бас тарту өз қасиетімізге де қол сілтеу болып шығатыны осыдан. Алайда, біз мұны қазіргі мемлекеттік құрылымға шұғыл енгізуді ұсынудан аулақпыз, бар болғаны өз болмысымызды өзімізге қарсы қоюдан қашқақтаған жөн, сондай-ақ қоғамды кісілендіруге пайдаланған мақұл.

Рулық міндет бөлісу
Қазіргі халық санасынан бірте-бірте байқаусыз өшіп бара жатқан бір шындық-Кіші жүз (бұл жайттың ішінара Орта жүзге де тән екені жасырын емес) руларының ішінде Қаракесек руының билік айтудағы ерекше орны болғандығы. Бір қызығы, қазіргі ұрпақ бұл ерекшелікті замани ділдік тұрғыдан қабылдаса, бұрынғы ұрпақ бұған заңды түрдегі көзқараспен қараған. Мәселен, Кіші жүз рулары өздерінің «кіші» екендіктеріне ешуақытта намыстанбай, үлкеюге тырыспаған, кішілік олардың кемшілігі болмаған. Сол секілді, Қаракесек руының ұрпағына билік айтқызу дәстүрі мойындалған, ешбір талқылауға жатпайтын жазылмаған заңдай қабылданған жайт еді. Мұндай жағдайларды саралай келе, көшпенділік менталитетке таң қалмай тұру мүмкін емес. Бұл жерде не мән барын зерттейтін уақыт өтіп, кейбір жайттар көмескіленіп барады. Әйтпесе, өздерінің көптігіне, жаугерлігіне қарамай, Байлы («Байұлы» емес) рулары «Әлім - аға баласы» деп Қаракесектен тарайтын арыстарды құрметтеуі несі?
Осыған қарағанда, көшпенділер о баста «жол ұстау» (заңға бойұсыну) дәстүріне тәнті болған. Сонымен бірге бір ұлысқа енген тайпалар өз ара міндет бөлісуді жүзеге асырып қана қоймай, оны жазылмаған заң түріндегі далалық құқық дәрежесіне дейін әспеттеген. Сөйтіп, өз ара ру-тайпалар далалық өмірге тән басты үш саланы - билікті, батырлықты, байлықты бөліске сала атқарған секілді. Осылайша, қазірге дейін өшпеген «ұлы жүзді қауға беріп малға қой, орта жүзді қамшы беріп дауға қой, кіші жүзді найза беріп жауға қой» деген міндет бөлісудің (разграничение полномочии) өзі әрбір жүздің ішіне де сұғына таралғанына назар аудару қажеттігі туындайды. Бір қызығы, ұлы жүзде төрді Үйсінге, орта жүзде Арғынға, кіші жүзде Әлімге беру дәстүрі қатаң қалыптасқан. Және бұған басқа ру-тайпалар тарапынан соншалықты қол сұғу байқалмайды, соған қарағанда әрбір ру-тайпаның өз миссиясы мен қоғамдағы ролі болған және содан ауытқымау қасиетті мұрат тұтылған секілді. Ал, бұл жағдай рулық құрылымның бірыңғай көшпелі ұлыстың тұтас мемлекеттік жүйесінен хабар береді. Бұл жүйенің ыдырауы бертін келе, ресейлік отарлау кезінде қазақы рухтың «өңкей қиқым» деңгейіне түскен, көшпелі сиықтың тәркіленуінен көрініс табады.

Қожалық құрылымның Далалық міндеті
Әдетте қазақ ру шежірелегенде төре мен қожаны, төлеңгіттерді халықтан бөле қарайтыны бар. Алайда, рулық жүйені көшпелі мемлекет құрылымы тұрғысынан қарасақ, мұның ағаттығына көз жеткіземіз. Айталық, төренің хандық мәртебеге лайық топ екені, ал төлеңгіттің оған қызмет ету міндеті бар екені белгілі. Ал, қожаларды алсақ, олардың әр руда бір-бір әулеттен болғандығын және оның миссиясы теологияға негізделген көшпелі халықтың идеологиясын жүргізу болған. Қазақ молданың «істегенін істемей, айтқанын істеп», қанша келемеждесе де, қожаға ондай келеке қарым-қатынас жүрмеген. Бір сөзбен айтқанда, көшпелі қазақ хандығында қожалық құрылым кеңес өкіметі кезіндегі парторгтық ауқымдағы идеологиялық қызметті атқарған. Әр ірі рудың не тайпаның өз қожасының болуын осымен ғана түсіндіреміз. Қожалардың қазақ қоғамындағы рөліне қатысты олардың сопылықпен қаншалықты арақатысы бар екеніне де мән беретін уақыт келді. Бұл жөнінде жастай марқұм болған маңғыстаулық зерек ғалым Қоңдыбай Серікболдың қазақ хандығының құрылымына сол кездегі сопылардың бірден бір араласы болу мүмкіндігін жазуы назар аударуға тұрарлық. Тіпті, қазақ қоғамындағы қожа институтының қашан, қалай пайда болғанына да зер салатын уақыт туды.

Комментариев нет: