пятница, 13 июля 2007 г.

ЕЛЕКТРОНДЫҚ БЕЙРЕСМИ ӘЛІПБИ
немесе
әлемшырмақтағы қазақтарға үндеу


АҢДАТПА
Қазақтілділердің латын харпына тәуелділігі күннен күнге артып, мәселе ушыға түсуде: интернетте, қол телефонда хабарлама жазу болмаса әр алуан харыпты қолданып отырған дүние жүзілік қазақтардың бір бірімен бірыңғай әліпбиде ақпарат алу мүмкіндігі тарыла түсуде. Бұл тұйықтан қаншама арнайы программалық қамтымалар жазылса да, құтқарар емес. Ал, Қазақстан билігі бұл мәселені шешуге асығар емес, оның үстіне Ресейге тәуелді биліктен орыс тілінен тәуелсіз, қазақ тіліне тән әліпби күту күмәнді болып отыр. Сондықтан, ең болмаса қоғамдық, бұқаралық негізде қолданысқа жарамды латынхарыпты електрондық бейресми әліпбиге (ЕБӘ) келісіп, қолдана тұрған дұрыс.
Әрине, бұл әліпби ресми болмаса да, ешкім «интернетте оны неге қолданасың» дей алмайды, бірақ бар болғаны қазақтілділер үшін ең болмаса бөгетсіз хабарласу мен ақпарат алуды жеңілдету мақсатын жүзеге асыратындай қызметке жарайды. Мұны енгізуге ешбір техникалық жағдай да, қаржы да қажет емес, ағылшынхарыпты кәмпиутр болса - жеткілікті. Оның үстіне,бұл әліпби әлемшырмақтағы жұртшылықтың қолданысына кең тарап жатса, ресми жаңа әліпбидің қабылдануы мен сапасына ықпал ететіні сөзсіз.
Аталмыш әліпбидің алуан латын (француз, неміс, түрік, испан т.б.) нұсқаларының ішінен ағылшын харпының негізінде жасалуының електрондық кеңістіктегі ағайындарға пайдасын айтып жеткізу артық. Дегенмен, Қазақстанда мұндай әліпбилердің бірнеше нұсқасы жасалғаны да белгілі. Алайда, аталмыш ЕБӘ жай ғана әріптердің кестесі түрінде ғана емес, жаңаша ыңғайлы емлеге негізделгенін ескерген жөн. Әйтсе де, әлдебір кемшіліктерін жөндеуге бәріміз бірігіп жұмылғанымыз – құба құп! Қысқасы, бұл әліпбидің авторы - әлемшырмақтағы барша қазақ. Онсыз бұл дүниеге ЕБӘ таралмайды, іске жарамайды.
Сонымен, халайық! Бұл бастама тілге қатысты болғанымен, дүние жүзі қазақтарының ортақ жазба тілін сақтауға деген бір қадам, оған қоса орыс тілінің бодандығынан құтылу мен сол бодандыққа негізделген құлдық саясатқа қыр көрсету екендігін де жасырмаймыз. Осыны негізге ала отырып, қазақтілді әрбір қазақ бұдан былай әлемшырмақта кирилше харыптан бас тартуды ойластырса екен – нұр үстіне нұр! Бұл жобаны күзде болатын «Қазақтілді интернет - әлемдік кеңістікте» атты форумға жабылып әзірлеп барсақ, үлкен шашу болар еді, шіркін!
Құрметті әріптестер – блоггерлер, сайткерлер, жарияшылар! Бұл әңгіме алдымен сіздерге арналады. Електрондық бейресми әліпби (ЕБӘ) атап отырған бұл бастамамыз тілді тәуелсіздендіру жолындағы алғы қадам болсын, осыған келісейік, ағайын! Бұл, жалпықазақтық ірі жоба ретінде мойындалып, оның ебрейлердің өлген тілін тірілтуден анағұрлым шағын шаруа екеніне, алайда аса маңызды екеніне бет бұрайық! Көп сөзден аз да болса нақты қадамға көшейік! Бұдан ешкім де ұтылмайды, ештеңе де шығындалмайды. Ең болмаса, мәндетпелерімізді (коммент) осы әліпбиге сала бастайық, оны сынақтан өткізейік. Әлемді шырмаған интернеттегі әр қазақтың бұл бағдаршамы болсын! Іске сәт!
ЕБӘ-дің толық сипаттамасын мына адрес бойынша: erserik@yandex.ru сұратуға болады немесе http://www.qazaq.kz, http://kz.kazakhstan.neweurasia.net сайттарынан табуға болады.


ЕБӘ -ДІ МЕҢГЕРУ ЖОЛДАРЫ
ЕБӘ -ді меңгеру өз алдына бір түлік шаруа. Ол үшін ЕБӘ қолданушы мынадай сатылы жұмыстарды атқарғаны абзал:
1. ЖӘ кестесіне қанығу үшін қарапайым сөздерді жазумен жаттығу керек: өзінен бастап, тума-туыстардың, көрші-көлем мен таныстардың, қызметтестердің аты-жөндерін бірнеше мәрте жазып, тексеріп, оны бірнеше мәрте оқумен шұғылдану керек. Күніге 15-30 минөт бөлу арқылы бұл жұмыс небәрі 3 күнге созылса жеткілікті.
2. Келесі сатыда ЕБӘ -ді қолдануды күрделі жағдайға көтерген жөн, ол үшін қолхат, өтініш, қысқаша хаттар мен мәндетпелер (коммент) хабарландырулар болмаса қандай да бір мәтіннің 3-5 сөйлемдік қысқаша үзіндісін ЕБӘ -ге қотарумен шұғылданып, оны бірнеше қайтара оқу арқылы жаңа таңбаларға көзді әбден жаттықтыру керек. Бұл жұмыс бір аптаға созылуы мүмкін.
3. Соңғы сатыда ЕБӘ -ді өзге таныстарыңыз бен туыстарыңызға үйретіп онымен диктант жазысып көруге болады. Сондай-ақ, интернеттегі мәндетпелерді, қол телефондағы хабарламаларды ЖӘ-де жазуды қолға ала бастау керек. Сөйтіп, ЕБӘ -ді меңгеру осымен бітуі тиіс, одан әрі оны өмірге қолдану керектігі ғана қалады.

Ескерту: ЕБӘ -ге тән жазылымды жеңілдететін жаңа емлеге әзір көңіл бөлмей тұрып, жаңа харыптарды кирилшенің орнына қоюмен айналысудан бастаған жөн. Осылайша ЕБӘ-ді әбден меңгергендігіне көзі жеткен қолданушы жаңа емлені содан соң қолға алып, Ы мен І әріптерін қысқартып жазу дағдысын игергені дұрыс. Сол кезде жазылымның бұрынғыдан кемінде 25 пайызға қысқаратындығына және басқа тиімділікке көз жетеді.

ҚАЗАҚЫ ҮНШЕЛЕР (ФОНЕМАЛАР)Аталған жағдайларды қазақ тілінің өзге тілге тәуелдік сипаты есебінде бағалап, оны құтқаратын уақыт келді. Жоғарыда талданған сараптамаларды ескере келіп, қазақ тіліне барынша тән ЖӘ жасақтауға негіз етуге болады.
Сайып келгенде, қазақ тіліндегі 42 әріппен 76 дыбысты таңбалап жүрміз. Ал оған төмендегіше дәйектелген 29 әріп те жеткілікті. Егер әліпбиге қазақ тіліне тән сипатын берсек, мынадай кесте шығады:


ДАУЫСТЫ ҮНШЕЛЕР

№ әріптер үншелер
1 а а
2 ә ә
3 е е
4 й й
5 о о
6 ө ө
7 ұ ұ
8 ү ү
9 ы ы
10 і і

ДАУЫССЫЗ (бунақты) ҮНШЕЛЕР

№ әріптер үншелер
11 б бы,бі, ыб, іб
12 г гі, іг
13 ғ ғы, ығ
14 д ды, ді, ыд, ід
15 ж жы, жі, ыж, іж;
16 з зы, зі, ыз, із
17 к кы, кі, ык, ік
18 қ қы, ық
19 л ыл, лы, іл, лі
20 м ым, мы, ім, мі
21 н ын, ны, ін, ні
22 ң ың, ің
23 п пы, ып, пі, іп
24 р ыр, ры, ір, рі
25 с сы, ыс, сі, іс
26 т ты, ыт, ті, іт
27 у ұу, үу, ыу, іу
28 х хы, ых
29 ш шы, ыш, ші, іш


АҒЫЛШЫН ХАРЫПТЫ ЕЛЕКТРОНДЫҚ БЕЙРЕСМИ ӘЛІПБИ

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, ағылшын харыпты қазақ әліпбиі төмендегідей үлгіде жасақталды:

№ РЕСМИ БЕЙРЕСМИ
әріп әріп үнделімі ескертім
1 Аa Aa а
2 Әә Ah, аh ә
3 Бб Bb бы,бі, ыб, іб
4 Вв - Жойылған, қолданымға орай: Bb (б) не Ww (у)
дыбыстарымен айырбасталған
5 Гг Gg гі, іг
6 Ғғ Ff ғы, ығ
7 Дд Dd ды, ді, ыд, ід
8 Ее Ee е
9 Ёё жойылған йо = io
10 Жж Jj жы, жі, ыж, іж
11 Зз Zz зы, зі, ыз, із
12 Ии жойылған артық әріп
13 Йй Ii Қысқа и
14 Кк Kk кы, кі, ык, ік
15 Ққ Qq қы, ық
16 Лл Ll ыл, лы, іл, лі
17 Мм Mm ым, мы, ім, мі
18 Нн Nn ын, ны, ін, ні
19 Ңң Ng,ng ың, ің
20 Оо Oo о
21 Өө Vv ө
22 Пп Pp пы, ып, пі, іп
23 Рр Rr ыр, ры, ір, рі
24 Сс Ss сы, ыс, сі, іс
25 Тт Tt ты, ыт, ті, іт
26 Уу Ww ұу, үу, ыу, іу
27 Ұұ Uu ұ
28 Үү Uh,uh ү
29 Фф жойылған, тілде жоқ дыбысты таңбалаған артық әріп
30 Хх Xx хы,ых
31 Һһ жойылған, тілде жоқ дыбысты таңбалаған артық әріп
32 Цц жойылған, тс тіркесімен берілген
33 Чч жойылған, тш тіркесімен берілген
34 Шш Cc шы,ыш,ші,іш
35 Щщ жойылған, шш тіркесімен берілген
36 Ъъ жойылған, тілге керексіз таңба
37 Ыы Yy ы
38 İi Hh і
39 Ьь жойылған, тілге керексіз таңба
40 Ээ жойылған, Е дыбысына сәйкес; тілде жоқ дыбысты таңбалаған артық әріп
41 Юю жойылған йіу және йыу дыбыстық тіркестерімен берілген
42 Яя жойылған, йа дыбыстық тіркесімен берілген


Әліпби ағылшынның 26 харпынан жасақталып, 29 әріптен түзілді. Әріптің 26-сы біртаңбалы, үшеуі ғана қостаңбалы, ал ағылшын әліпбиінде қостаңбалылар саны -21. Екінші таңба ретінде і әрпі ретінде алынған Hh харпы жіңішкертуші таңбаға таңдалып, ә, ү дыбыстарының әріптерін сәйкес түрде а, ұ дыбыстарының (a, u) жіңішке нұсқасы ретінде ah, uh таңбалары; ал ң әрпі қазақ тілі үшін әбден жарамды ағылшын тілінің белгілі ng қосағы таңдалды. Айырықша атап өтерлік жайттар:
- Х әрпі сол күйіндегі Х таңбасын иеленді;
- Ұ,Ү сәйкес түрде U,Uh болғандықтан, бұларға туындылас Ө әрпі де графикалық жағынан жуықтас V харпымен таңбаланды;
- Осылайша графикалық жақындықпен Ғғ әрпі үшін ағылшындық Ff алынды. Қалған әріптердің ағылшынша харыпталуы кескіндес және кәдімгі қолданыстағы нұсқалар болып табылады.
Жоғарыда келтірілген емлелік принциптерді іске асыруда қос таңбалы әріптердің қатарлас келуі немесе қабаттасуы болмайды, сондықтан оларды осылайша қолдану ешбір тұйыққа тіремейді де, ағылшын терімтақтасының (клавиатура) барлық мүмкіндігі сол күйінде қазақ тілінің де игілігіне айналады.
Жазылым мысалы:ahbden – әбден
Sahlm – Сәлім
uhlgh – үлгі
uhc– үш
tvrt – төрт
uhnggr – үңгір
vsek – өсек
Tvlegen – Төлеген
sw – cу.

Жоғарыдағы асты сызылған мәтінді жаңа әліпбиге салсақ, әрбір төрт жол біреуге дерлік қысқарып, мынадай жазба аламыз:
Jofaryda keltrlgen emlelk prinspterdh hske asrwda qos tangbaly ahrpterdng qatarlas kelwh nemese qabattaswy bolmaidy, sondqtan olardy oslaica qoldanw ecbr tuiqqa tremeidh de, aflcn termtaqtasnyng barlq muhmkndgh sol kuhinde qazaq thlnng de ighlgne ainalady.

ЕБӘ-ДІҢ ТИІМДІЛІГІ-
ЕБӘ қазақ тілінің жазылым реформасын жасауға негізі болып табылады және оның аса қиындықсыз атқарылуына мүмкіндік береді;
- тілдің төл заңдылығына қатаң түрде негізделген;
- тілдің барлық дыбыстарының жазылымы қарастырылған;
- ешбір өгей тіл тарапынан лингвистикалық экспанцияға жол берілмеген;
- тілдің ежелгі ұрын жазба үлгісімен сабақтасу қстанымы сақталған;
- ЕБӘ негізінде болашақта жалпытүркілік тиімді де ыңғайлы әліпби жасауға негіз бар;
- әліпбидің қатаң ұстанымы қисынсыз ережелерге жол бермейді;
- әліпбидің айқын сипаты емлелік қайшылықтарға жол бермейді;
- әліпбиде артық әріп не босалқы белгі жоқ;
- ЕБӘ қазақ тілінің өзге тілдермен арадағы сөздердің транслитерациясын барынша дәл және нақты жасауға мүмкіндік береді;
- әліпби емлесі тіл жазылымының шұбалыңқылығын жояды, шамамен бұрынғы;
- ЕБӘ ежелгі түркілі ұрын жазылымының кейбір негізгі тұжырымдарын бойына сіңірген, болашақта бұл әліпбиге сүйеніп, түркілік графикаға негізделген әліпбиге көшуге алғышарт болып табылады;
- ағылшын харпы негізінде жасақталған әліпби ешбір техникалық қиындыққа ұшырамайды, қазақ тіліне бірден әлемдік деңгейдегі техникалық мүмкіндік есігін ашады;
- ағылшын харпын қазырдың өзінде қолданып жүрген контингент үшін 29 әріптік ЖӘ-дің 21 харпы таныс, 8-і ғана бейтаныс, яғни, әліпби құрамындағы харыптың 62 пайызының қазырғы қолданыста болуы оның тез арада меңгерілуін қамтиды;
- ЕБӘ-ді меңгеруге сауатты адам үшін 3-10 тәулік уақыт бөлуі жеткілікті;
- ЕБӘ бойынша жаңаша жазылым шамамен бұрынғы жазбадан 20-25 пайыз қысқа болу арқылы әрі үнемді, әрі жедел жүзеге асырылмақ;
- ЕБӘ-ді ешбір қиындыөсыз және шығынсыз електрондық кеңістікте кез келген адам немесе ұйым мен ұжым жүзеге асыра алады;
- ЕБӘ харыпты жетілдіруге болмаса әшекейлеуге, сондай-ақ сұрыптау т.б. баспалық, дизайнерлік амалдарға арналған арнайы қамтымалар әзірлеуді қажет етпейді, ағылшын әліпбиіне әзірленген барлық қамтымаларды қолдану мүмкіндігі бар;
- лигвистикалық, саяси, экономикалық, техникалық, жаһандық сипаттармен дәйектелген талаптарды толық қанағаттандырады.
Құрметпен: Тілгер қазақ.

Комментариев нет: