Мемлекеттік тілді дамытудың негізгі бағыттары

Мемлекеттік тіл проблемасы дамудың орнына кері кеткендіктен Қазақстандағы абсурдтық тақырыпқа айнала бастады. Ендеше, бұл - тіл проблемасына шешуге қажетті назардан да ерекше жағдай жасау керек деген сөз. бізде проблеманы абсурдқа айналмай тұрып қана шешетін мүмкіндік қалды.
Мәселені шешудің төтесіне көшетін болсақ, бізге төмендегі мәселелерді міндет етуге тура келеді және аталмыш проблеманы мынадай салаларға жіктеу арқылы шешу қажеттігі туады:
1. Заңнаманы мемлекеттік тіл пайдасына жақсарту;
2. Тілдер туралы заңдылықтың орындалуын бақылайтын инспекция құру;
3. Қаражатпен қамту жағы;
4. Тілді ғылыми дамыту мәселесі;
5. Тілді өмірге енгізу;
6. Тілдік насихат;
7. Тіл үйрету жөнінде;
8. Мемлекеттік қызметкерлерді аттестациялау;
9. Іс қағаздарын мемлекеттік тілге ведомостволар бойынша көшіру;
10. Тілді «электрондау» саясаты;
11. Мектеп бітірушілердің мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі.
12. Мемлекеттік тілді енгізу жөніндегі жұмыстарға мониторинг жасау.

Бұл міндеттердің әрқайсысы өзіне тән дәйектелген тұжырымдамасы болып,соның негізінде жасақталған программаның жүзеге асуымен өмірден көрініс табуы тиіс. Енді осыларға жекелей тоқталайық.

1.Заңдамалық сала бойынша: Атазаң мен «Тілдер туралы» және басқа да заңдарға мемлекеттік тілдің мәртебесін басқа тілдің мәртебесімен шатаспайтындай айқындап, тіл мәселесіне сай қажет болатын міндеттемелер мен құқықтарды және жауапкершілікті нақтылау жөніндегі түзетулер енгізу керек. Ол үшін айталық, Тілдерді дамыту комитеті жанынан заңгерлер тобын жасақтап, оларға 3 ай ішінде тілдің қатысы бар барлық сала бойынша заңдарға ревизия жасатып, қажетті өзгерістер мен толықтырулар жобасын әзірлету керек.

2. Тілдер туралы заңдылықтың орындалуын бақылайтын инспекция құру.
Қазіргі кезде «Тілдер туралы» заңның орындалуын бақылайтын орган жоқ, прокуратура мұнымен айналыспайды, ал жаңа құрылған Тілдерді дамыту комитетінің бұл міндетті орындауға сәйкес құзыры мен шамасы жоқ. Сондықтан Бас прокуратура мен жергілікті прокуратура құрылымдары жанынан жанынан Тілдер туралы заңдылықтың орындалуын бақылайтын инспекция құрған жөн.

3. Қаражатпен қамту жағы.
Мемлекеттік тілді дамыту мәселесі мемлекеттік деңгейдегі қаржыландыру көзін жасақтаумен, яғни Тілдер ісі жөніндегі ұлттық қор құру болмаса мемлекеттік бюджеттен арнайы шығын бабын тағайындау арқылы жүзеге асуы қажет.
«Тілдер туралы» заңды жүзеге асыру үшін ешбір қаражат мәселесімен қамтылмаған, соған сәйкес оның іске асырылуы да сәйкес түрде дағдарып келді. Қазіргі мемлекеттік тіл мәселесі мемлекет тарапынан қамқорлық болуға тиіс айырықша өзекті мәселенің бірі болып танылатын уақыты өтіп барады. Сондықтан қазақ тілінің қазіргі ахуалын мемлекеттік мәртебеге сәйкестендіретіндей қаражат көзі нақтылануы тиіс. Ең дұрысы, мұнайдан түсетін табыстың белгілі бір пайызы шоғырланатындай Тілді дамыту жөніндегі Ұлттық қор құрылуы керек, саясатымыз оған қауқарсыз болса, Қазақстан үкіметіне қарасты тілдік қаражат қоры құрылғаны дұрыс. Тіпті, мұның бәріне қауқарымыз жетпесе, үкіметке бағынышты Республикалық Мемлекеттік кәсіпорын құрылып, оған мемлекеттік барлық бланкілер мен құжаттардың үлгісін жасақтау және көбейтіп тарататындай мемлекеттік монополиялық құзыр, сондай-ақ мемлекеттік тілді ғылыми жағынан үздіксіз жетілдіретіндей міндет жүктелуі тиіс. Сөйтіп, тілдің өзін өзі қаржыландыру үлгісін мемлекеттің өзі көрсетіп, қазақ тілінің масыл емес, табыс тілі бола алатын жағдайын дүниеге әкелгені мақұл.
Тіл үшін табыс көзі саналатын қазақ тілді БАҚ тарапына бағытталған мынадай талапты енгізу керек:
- жарнама беруші өзінің жарнамаға бөлген қаражатының кемінде жартысын мемлекеттік тілде жасақтап, таратуға міндетті.Бұл жерде «жарнамалаушының (рекламодатель) құқы аяққа тапталады, ол қай тілде бергісі келсе, жарнаманы сол тілде беруі керек» деген лебіз қазақтілді адамдардың құқы қалай тапталса, олай тапталсын, онда шаруамыз жоқ дегенмен пара пар. Мұндай талап, қазақ тілді БАҚ-тарға қаржыны науадай құятыны белгілі. Сөйтіп, қазақтілді БАҚ-тардың дамуына экономикалық негіз пайда болады.

4. Тілді ғылыми дамыту мәселесі.
Қазақ тілін басты үш ғылыми сала бойынша: терминология, орфография және орфоэпия тарапынан түбірімен қайта қараудан өткізу мәселесі.
Терминология мәселесі «терминком» аталатын бір топ адамның көзқарасымен емес, ең әуелі нақты терминдерге деген тапсырыстар жасалып, ол баспасөзде жарияланып, оған халық тарапынан баламалар ұсынылып барып, соны сұрыптау мен сараптауды әлгі терминком қарап, терминді 1 жылдық халық пен уақыттың тезінен,сынағынан өткеннен кейін ғана бекітілетіндей шешілгені жөн.

Қазақ тілінің ғылыми салаларының ішіндегі орфографиялық, орфоэпиялық және терминологиялық мәселелерін қамтыған бөлігін академиялық ғылыми құрылымнан бөліп, үкіметтік ғылыми орталық құрған жөн. Мұндай құрылым қазақ тілі мәселесін құрғақ қана ғылыми объектіден гөрі практикалық қолданыс объектісіне айналдыруға қолайлы және өлі ғылыми тұжырымға жол жабылып, тілдің тірі тұрпатын жандандыратын бағытқа бетбұрыс жасатады. Сөйтіп, Терминологиялық комиссия әлгі үкіметтік ғылыми орталықтың ажырамас бөлігі болады да, оған субъективизмге ұрындыратын санаулы оқымыстылардың жеке пікірінен термин тудыруына жол жауып, терминді мынадай сатыдан өткізіп барып бекіту механизмін орнату керектігі туындайды:
• «Ана тілі» (болмаса «Терминологиялық хабаршы» журналына) газетіне үкіметтік ғылыми орталықтың басылымы болатындай мәртебе берілуі қажет, тіпті, оны «Анатіл» деп атаған жөн- бұл Қазақстандағы тілдердің тілі деген сөз;
• белгілі бір терминге баламаның қажеттігі туралы ұсыныс пен сұраныс «Ана тілі» газетінде өз аргументімен дәйектеліп басылуы қажет, яғни терминді баламалау сұранысы, астыртын емес қоғам алдында жүріп отыруы тиіс;
• содан соң әлгі терминдік сұранысқа Терминком баламалық ізденіске тоқсандық мерзім бойы конкурс (екшем) жариялайды да, оған ғалымдардан басқа қарапайым жұртшылық та қатыстырылады;
• тоқсан бойы әбден талқыға түскен баламалар жөніндегі дәйектерді Терминком елеп-екшеп, ішінен таңдалған баламаны тағы бір тоқсандық сынақ мерзімге тағайындайды, сынақ мерзім ішінде әлгі баламаның термин болуына қомақты қарсылық болмаса оны түпкілікті бекітеді. Сынақ мерзім ішінде әлгі сынаулы ұғымсөздің қазақы баламасын жақша ішіне қосалқы түрде көрсету жүргізілгені дұрыс.Сөйтіп, сол арқылы кез келген оқырман оның болашақ ұғымсөздің «кандидаты» екенін біліп, жолшыбай танысып әрі сынап отырады. Осындай халықтың қатысы мен ғылыми сараптамадан өткен сөздер ғана ұғымсөз (термин) ретінде тіліміздің айналысына түсіп жатса, қазіргі масқара халықты жирендіретін ұғымсөз (термин) туындамас еді.

5. Тілді өмірге енгізу.
Мемлекеттік тілдің қоғамдық және мемлекеттік өмірге енгізілуіне сәйкес түрде механизм жасақталуы керек. Тілдерді дамыту жөніндегі комитет мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі комитет (МТЖК) болып қайта құрылғаны жөн, ал басқа этностардың тілін сақтау міндетін ұлттық орталықтардың құзырына беруге болады,өйткені ол мәселенің мемлекеттік мәртебесі жоқ.. Алайда, жоғарыда ұсынылған Тілдерді дамыту қорынан ұлттық орталықтарға грант бөліп отыруға мүмкіндік болады. Тіпті, мұндай комитеттің жанында мемлекеттік ұйымдар мен мекемелерді бланкамен қамтитындай баспаханасы, орфографиялық, орфоэпиялық және терминологиялық салалар бойынша консультациялық орталыққа дейін қызмет етуі қажет.

6. Мемлекеттік тілді насихаттау - оның мәртебесін қоғамдық, азаматтық өмірде нығайта түсумен пара пар шаруа. Бұл міндет - тілдің мәдениетпен, өнермен, БАҚ-мен, бұқара тірлігін қамтитын кез келген әрекетпен байланысты жайттарға қатысты шаралар ұйымдастыру деген сөз. Бұған қазақтілді радио, теледидар, кино, концерт, тіпті, ұлттық спорттың дамуы да ықпал ете аларлық сала деп қараған жөн.
Осы мәселеге кеңірек қарап, қазақтілді журналистика орталығын ашқан дұрыс деп ойлаймын. Бұл орталық аталмыш журналистка проблемаларын анықтап олардың шешумен айналысып отырғаны ләзім. Өйткені, тілдің ықпалы мен көрінісі қазіргі заманда тек қана БАҚ арқылы жүзеге асады.

7. Тіл үйрету жөнінде
Мемлекеттік тілді меңгерудің ЖАҢАША Т Ұ Ж Ы Р Ы М Д А М А С Ы Н ұсынамыз.
Бұл тұжырымдама бойынша тіл игерушілер 4 сатыдан тұратын топтасуға жіктелмек:
а) ауызекі тілді ұғыну тобы;
ә) ауызекі тілді меңгеру тобы;
б) жазба тілді ұғыну тобы;
в) жазба тілді меңгеру тобы.
Осылайша жаңаша тұжырымдама (ЖТ) тіл игерушіні де, игертушіні де, аталмыш сатылардан толық өткен үйренуші тілді толық меңгеру мүмкіндігінен өтуі тиіс деген міндет атқаруға итермелейді. Сондай-ақ, бұл тұжырымдамаға негізделіп құрылған программа да өзіне сәйкес түрде төрт міндет қабылдауға бейімделеді. Дәлірек айтқанда, ЖТ өзіне негізделіп жасалатын программаның да сәйкес түрде 4 сатыдан тұруын талап етеді.

8. Мемлекеттік қызметкерлерді аттестациялау.
Бұл міндет жоғарыда аталған 4 саты бойынша жүргізілгені мақұл. Әр облыстағы 20-30 адамдық тілдерді дамыту басқармалары аталмыш заңды іске асыру құралы бола алмайды. Сондықтан бұған экономикалық сайманды іске қосу керек. Мемлекеттік органдарда шын мәніндегі қос тілділік болмай мемлекетке мемлекеттік қызметкерлердің ниеті оңды болмас, сондықтан оларды биылдан бастап қостілділік талабына аттестациялау қажет. Айталық, әр категория үшін табыс салығын 1 процентке азайтса, екі тілді меңгерген адамның бір тілдіге қарағанда 4 процентке табыс салығы азаяды. Ал, мұны ішкі саясат үшін пайдалансақ, яғни, жалпы қазақстандықтарға жайсақ, онда қазақ тілін үйренушілер легі көбейеді. Сұраныс көбейсе, үйрету әдістемелерінің де талай жетілген түрі шығады. Егер де әрбір тілдік категорияны игеруге белгілі бір уақыт тағайындалса, онда істі мемлекеттік тілге көшіру қазіргідей ішекше шұбатылмайды, бас –аяғы 2-3 жылда бүкіл ел бойынша бір мезгілде жүзеге асар еді.

9. Іс қағаздарын мемлекеттік тілге ведомостволар бойынша көшіру.
Бұл саладағы тағы бір дұрыстайтын жайт, мемлекеттік тілге көшірудің аймақтық ауқым бойынша енгізілудің тиімді еместігі және бір де облыста әлі күнге толық көшідің жүзеге аспағандығын жасыра алмаймыз. Бұған кедергі – ведомостволық мүддеде жатыр. Сол себепті мемлекеттіктілге көшу аймақ бойынша емес, ведомоство бойынша жүзеге асырылуы керек.

10. Тілді «электрондау» саясаты.
Қазақстан президентінің халықты билікпен тығыз ақпараттық байланыста ұстауынан туындаған «Электрондық үкімет» жобасын енгізу бастамасы біздің тағы бір күдігімізді күшейтіп отыр. Бұл күдік жобаның тағы да мемлекеттік тілді айналып өтуі мүмкіндігінен туып отыр. Егер қазір интернет елді ақпараттандыру деңгейі бойынша 3-орында болса, 1-2 жылдан кейін оның үлесі арта түсіп, оны игермеген мемлекеттік тілдің аясы тағы да мүшкіл болуы ықтимал. Сондықтан бұл жобаның іске асуы мемлекеттік тілдің электрондық кеңістікті игеру түріндегі саясат ретінде үкіметтің басты назарында болуы керек. Бұл істің барысы жөнінде үкіметтік тыңдау ұйымдастыру керек.

11. Мектеп бітірушілердің мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі.
Мектеп бітірушілер қай тілдегі орта білім беру мектебін бітіргеніне қарамастан, ел бойынша мемлекеттік тілді меңгергені жөнінде бірегей емтихан тапсырып, мына категорияларға жіктеп, оларға мынадай анықтамалар берілуі керек:
а) ауызекі тілді ұғу қабілеті бар екендігі;
ә) ауызекі тілді сөйлеу қабілеті бар екендігі;
б) жазба тілді оқу қабілеті бар екендігі;
в) жазба тілді меңгергендігі жөнінде.

12. Мемлекеттік тілді енгізу жөніндегі жұмыстарға мониторинг жасау.
Мемлекеттік органдар мен ұйымдардың мемлекеттік тілді енгізу жөніндегі құрылымдарының сай ма сай екендігіне көз жеткізу мақсатымен олардың барлығын да сәйкес құрылымдардың қауқарын тексеріп, мониторинг жасау қажет. Мәселен, заң шығарушы Парламенттің өзі қазақтілді заңдарды даярлау мен шығаруға қажетті құрылымна жұрдай болып отыр. Өйткені, заңжобаның барлығы орысша жасақталып, бірнеше сатыдан тұратын бұл процесс мемлекеттік тілдегі аудармалармен ғана қамтамасыз етумен шектелуде, сәйкес құрылым жоқ,и қазақтілді заңгерлер аталмыш жұмысқа тартылмайды. Сөйтіп, қазақ тіліндегі шала-жансар өлі заңдар қолданысқа түспеуде. Мұндай жағдай барлық мелекеттік органдар мен ұйымдардың, мекемелердің басындағы жағдай.