вторник, 11 декабря 2007 г.

Үн мен мұң

Осыдан он жылдай уақыт бұрын «Арал өңіріндегі апат салдарынан зардап шеккен азаматтарды әлеуметтік қорғау туралы» шыққан заңда ауданымыз (Байғанин) Аралға жақын аймаққа енгізілсе де, оны қайта қарау жөніндегі халық өтініші баспасөзде жарияланған еді. («Одақ жасаған жарылыс бір совхоздың басына түсіп тұр», «Егемен Қазақстан». 31 қазан 1992 жыл.)
Бүгінгі таңда аудан тұрғындары сыртқы күштердің қолдан жасаған зардаптарынан үш бірдей зілзалаға килігіп бастарынан ауртпалықтарды өткізіп отыр.
Бірінші, онсыз да шөл-шөлейт далада, ауасы құрғақсыған, топырағы сортаң тарта бастаған артта қалған ауданымызда 1950 жылдардан 2000 жылға дейін өмір сүрген «Эмба-5» әскери полигоны, «Абай», «Ақжар», «Оймауыт» совхоздары жерінің көп бөлігіне сұғынып кіріп, адам қыратын аса қуатты алапат қару сынайтын ірі алаң болғаны қазіргі шақта құпия емес, 29-30 тамыз 2001 жылы Алматы қаласында өткен «ХХІ ғасыр – ядролық қарудан азат әлемге бет алу» атты халықаралық конференцияда жинақталған дерекке сүйенсек, «Эмба –5» полигонын пайдаланудың өзінен айналаны, ортаны, суды ластау 350 млн., атмосфераға, ауаға араласқан зиянды қалдықтар 661 млн., өндірістен жер бетіне таралған зиянды қоқыстар 3 млрд 724 млн., елдімекен мен тіршілікке тікелей зиян 217 млн. болып Ресей ақшасымен есептелген екен. Сол полигонды бұрынғы қалпына келтіру үшін 833 млн. Ресей рублін жұмсау қажет. Осыншама ғаламат қаржы тұратын зияннан айналып келгенде қанша адамның көз жасы төгілгенін, төгілгелі тұрғанын, қай уақытқа созылатынын ойға алу да, елестету де ауыр. Сонымен қатар сынақ қарулары ондаған жылдар бойы төбемізде жарқылдағанын, тіпті талай рет түйдектелген газын төгіп атылған қару атмосфераның жоғарғы қабатына жеткенде көкшіл түске айналып, шар сияқты қалыпқа түсіп, бара-бара аудан көлемін алып, үрей туғызып, бірте-бірте төмендей тозаңдап, ауа қабатына еніп көрінбей кететінін көрген адам ұмытпаған болар. Бұлақтыкөлде, Мыңшұқырда, Жаңатаң жақта (аудандағы жер аттары) жерге түсіп жарылыс болғаны есімізде. Ол кезде олардың зиянын айту түгіл ауызға да алмайтын кезең. Бұларды еске алғанда адам тағдырын ойыншыққа айналдырған, көрінбей соғатын қарақшы құзғын кейпі тағы да қанша созылар екен деп ойлайсың.
Екінші, 3 қазан 1987 жылы Ақжар кеңшарының жерінде Қаражар, Қалдайбек елдімекеніне жақын жерден қуаты жиырма килотонналық ядролық жер асты жарылысы жасалды.
Кеңшар аймағындағы жер түгелдей сілкінді. Жарылыстан кейін тексергенде радиация 8-12 микрорентген болса, 1989 жлы 10-14 мкр болды. Ең соңғы 27 тамыз 1992 жылғы тексеруде Жарқамыс селолық округі бойынша (бұрынғы «Ақжар» кеңшары) радиациялық фон гаммасы нормадан артып кеткені тіркелді. Сегіз адамнан құралған комиссия құрамы мынадай қорытынды жасап, нүкте қойды: «Полученные данные говорят о том, что на обследованной территории имеются точки с превышением фона».
Содан кейін өлшеу жұмысы жүргізілмеді. Сондықтан бүгінгі күні микрорентгеннің қаншалықты екенін айту қиын. Бірақ өспесе, өшпейтіндігін бұрынғы көрсеткіштер көрсетіп тұрғандай.
Ақтөбе облысында бір ғана жарылыстың болуы мүмкін емес деген ойымызды С. Т. Тілеубергеновтың «Полигоны Казахстана» еңбегі нықтай түсті: «О полигонах бывшего СССР известно много, но далеко не все. Кроме двух суперполигонов, существовало значительное число плошадок подземных ядерных взрывов … это Азгыр, Тайсойган и Жамансор в Атырауской области, «Эмба-5», - в Актюбинской»,- дегені (111-бет, 1997 ж.)
Демек, атақты «Эмба-5» өзінің ядролық алаңында айналасындағы тұрғындардың мылтықсыз майданның құрбаны болу мүмкіндігін біле тұра қаншама жарылысты құпия жүргізгенін білмей жүргенімізде, физика-математика ғылымдарының докторы, ғылым академиясының мүшесі Иван Яковлевич Часников 1998 жылы облысымыздағы орыс тілінде шығатын газетке берген сұхбатында:
«… и Эммба-5 на этих полигонах течение длительного времени проходили испытания настоящих боевых ракет, в том числе настоящие ядерные взрывы». (Мәссаған!!!)
По официальной информации с 1957 по 1962 год в вашей области провели 10 (десять) ядерных взрывов» - дейді («Диапазон» 15 қаңтар 1998 жыл) «Жаны ауырмағанның жаратқанмен ісі жоқ» деген мақал есіме түсті.
Белгілі болғандай, 1957 жылдан бастап ядролық жарлыстың «уыз сүтін» бүгінгі күнге дейін емумен келеміз. Сонда ғалымның айтқаны шын болса, осыншама еселенген жарылыстан бүгінге дейін қорғансыз отырғанымыз ойландырады. Тиісті бағасын кім бермек?!
Аралдың (1), «Эмба-5» әскери полигон сойқанының (2), ядролық жарлыстың (3) үшеуінің зардабына айналамыздағы мұнай, ауамен араласып, далада халық кәдесіне асырылмай жанып жатқан газды қосыңыз. Сонда ауаның ластануы, радиацияның нормадан артықтығы, ауаның қалыпты ылғалдылығынан айырылып жазда әбден құрғауы, бір сөзбен айтқанда жерімізде табиғи тепе-теңдіктің бұзылуы мүмкіндігінің арта түсуіне жол беру, ауыр экологиялық зардаптардың қабаттасып дендей түсуінің мүмкіндігін ашу деген сөз.
Оң нәтижесін беріп жатса, бұлай айтпаған болар едік. Әңгіме адамдардың тән саулығы, ана мен бала тағдыры алаңдатуда. Бұлар жөнінде деректер жеткілікті, сонда да бір мәселеге тоқталайық: Босанатын әйелдердің 80-90 % -ның қаны аз. Түсік тоқтамауда. Аман қалғанының өзінің баласын ана сүтімен асырауы жоққа тән. Аналардың 40%-ы бүйрек потологиясымен ауырады. Тексерген маңдағы балалардың 90% - ның қаны аз. Туу да, отбасындағы бала саны да көңіл көншітпейді. Бұл көрніске қарап ертеңгі күннің «тажалды жемісін» ойлайсың. Мұны бір ғана Аралдың әсерінен деуге болмас. Дәрігерлеріміздің кез келгені экологиялық қатерді жоққа шығара алмайды.
Ата заңымыз бірінші кезекте адамдардың денсаулығын сақтау, оларға қамқорлық танытып, қорғау керектігін көрсеткен. Сол заң тармақтары шын болса, біз тұрған жер үшін аса қажетті. Осыны ескеріп Аралға жақын аймақтан, апатты аймаққа енгізу туралы осыдан он жыл бұрын айтылған ұсынысымыз орындалса екен! Бұл- біздің жер үшін кезегін күтіп тұрған өзекті мәселе.
Халқымыздың қалыпты өмірі мен шат күлкісіне қадаудай қадалған кедергілерді жою жолында дұрыс шешімін тапқан әлеуметтік көмек қана демеулік таныта алмақ. Бұл Байғанин ауданының мыңдаған тұрғындарының үні мен мұңы.

Бисен Жақанұлы,
дербес зейнеткер,
Ы. Алтынсарин атындағы медальдың иегері.
Ақтөбе облысы.

Комментариев нет: