понедельник, 10 декабря 2007 г.

“Тәуелсіз еліміздің азаматтары тәуменді болса, тәуелсіздіктен қадыр кетеді”

- Алтынбек Сәрсенбайұлы.

Қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні қарсаңында Астанадағы Н.Масанов атындағы “Политон” пікірсайыс клубында қатарынан екі бойы 24-25 мамыр күндері болған отырыстың саяси қудалау мәселесіне арналуы, мәселенің ел үшін де, азаматтар үшін де аса маңыздылығы мен өзектілігін аңғартса керек.
Алғашқы күні орыс тілінде өткен отырысқа Алматыдан саяси өлтірімнің құрбаны болған белгілі мемлекет және қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлының ағасы Рысбек Сәрсенбайұлы елдегі соңғы жылдары саяси өлім құрбандарының жоқтаушылары мен саяси сотталған азаматтардың заңды қорғаушылары болған Серікқали Мусинді, Төлеев Мустахим, Садықов Василий секілді бір топ адвокаттар мен заңгерлерді, Желтоқсан көтерілісінің қатысушыларын бастап келді.
Отырысқа қатысушылар өз сөздерінде Кеңестік қуғын-сүргін науқанының жалғасып отырғанын және тәуелсіз Қазақстан жағдайында бірнеше азаматтың саяси көзқарас пен ұстанымның жазықсыз құрбаны болғандығына жан-жақты тоқталып, мысалдармен заң жүзінде ашып берді. Пікірсайысшылардың айтуынша, өз алдына тәуелсіздік алған Қазақстан республикасы қызыл империяның қанды қол қуғын-сүргін дәстүрін одан әрі жалғастыруда. Соңғы жылдары ғана құрбан болған белгілі саясаткерлер Заманбек Нұрқаділов пен Алтынбек Сәрсенбайұлын айтпағанның өзінде, жазықсыз қудалау мен жоғалуға ұшыраған журналистер мен басқа да азаматтар саны тоқтамай отырғаны атап өтілді.
“Политон” клубының екінші күні, еліміздің белгілі мемлекет және қоғам қайраткері, мәмлегер және журналист, саясаттану ғылымдарының докторы, аяулы азамат, марқұм Алтынбек Сәрсенбайұлының “Тәуелсіз елде тәуменді тұлғалар болмауы керек” деген кітабының атауы тақырып ретінде алынған пікірсайыс отырысына ұласқан еді. Сол отырыста айтылған пікірлердің қысқаша мазмұнын беруді жөн көрдік.


А.Сәрсенбайұлы: ... Рас, мемлекеттік қызметте болған біздің буынның президент алдында қарызы бар. Бірақ, халық алдындағы парыз бір адамның алдындағы қарыздан әлдеқайда жауапты.

Зәуреш Баталова,“Политон” клубының Астана филиалының жетекшісі:
Клубтың бүгінгі отырысын Қазақстанның жаңаша тарихындағы қуғын-сүргіннің құрбаны болған мемлекет, қоғам қайраткері Алтынбек Сәрсенбайұлының саяси қайраткерлік тұлғасына арнағанды жөн көріп, оның атындағы Қоғамдық қордың басшысы Рысбек Сәрсенбайұлын шақырып отырмыз. Кешегі тақырыпты бүгін жалғастыра айта кетсем, Қазақстанда саяси репрессияның мысалы жетерлік. Тіпті, саяси өлім болғанын да білеміз. Атап кетсек, Заманбек Нұрқаділов, Нури Муфтах, Батырхан Дәрімбет тағы басқалар. Солардың ішінде дара саяси тұлғасы мен маңызды орны бар құрбан болған азаматымыз – Алтынбек Сәрсенбайұлы.
Ол саясатқа өзінің айырықша қабілеті мен зерегі арқылы және отаншылдығы арқасында жастайынан кірісті деуге болады. Еліміздегі ең жас министр болып тағайындалды. Қазақстандағы әлеуметтік-саяси реформалардың басы-қасында тәуелсіз Қазақстанның жаңа билігі құрамында болғаны рас. Ол атқарушы билік құрамында жүріп, Қауіпсіздік кеңесінің хатшылығына дейінгі ірі қызметте болды. Мансабының соңын мәмлегерлік қызметпен аяқтады. Сөйте жүріп, өзінің лауазымы мен мансабын одан сақтау мүмкіндігінің зор болғандығына қарамастан, ол елде шынайы саяси реформа қажеттігін түсініп, сол пікірін билікке өткізе алмағандықтан, амалсыздан сол бастаманы қоғам арқылы жүзеге асыру жолында қоғамдық-саяси өмірге бас қойған еді. Алайда, шынайы реформа жасаудан бас тарта отырып, оның бұл бастамасынан ресми билік мықты қорықты, оның тұлғасының халықты ертуге және ол барған саяси партияның аса зор беделге ие болып, саяси күшке айналып кететіндіктен сескенді. Ақыры, халыққа саяси реформадан гөрі тыныштықты таңдау еткен билік президент сайлауы қарсаңында Заманбек Нұрқаділов секілді қайраткерді өлтіртсе, онан кейін Алтекеңе ауыз салып, жоқ қылып тынды. Қуғынға өз азаматтарын біздің билік неге салады? Ол өзге пікірлі адамдардан зәресі ұша қорқады. Бұл жөнінде Алтекеңнің Заманбек ағамыздың мүрдесін қоятын ғимарат бермеуге тырысқан билік өкілдеріне айтқан мына сөзі-ақ мән-жайды ашып береді: “Сендер енді өлген Заманбектен қорқып отырсыңдар!”

А.Сәрсенбайұлы: ... мемлекеттік қызметте адам белгілі бір функцияларды атқарушы ғана болса, қоғамдық қызметте саясаткер қоғам алдындағы өзінің жауапкершілігін терең сезінуі тиіс.

Баяндамашы: Рысбек Сәрсенбайұлы, журналист
Көпшілік назарына баяндама жасау мүмкіндігін ұйымдастырғандарыңызға алғысымды білдіре отырып, Астанада осындай саяси пікірлестердің басын қосатын аяулы азаматымыз Нұрболат Масанов атындағы “Политон” клубының жұмысына ризалығымды білдіремін.
... Інімнің артында қалып, соның жолын жоқтап, оның сөзін елге таратушы боламын, осылай соның атынан сөйлеп жүремін деген ешбір ойда болған емес... Он ұйықтаса түске кірер жағдай емес еді...
Бүгінгі қоғамға Алтекеңнің өзі керек еді, өкінішке орай, оны жоқтауға ұшырап отырмыз. Біз бауыры, дос-жараны, пкірлесі ретінде жоқтасақ, мына болып жатқан дүрмекте оны ел-жұрты қандай ой айтар еді, неге бастар еді, қайтіп жол сілтер еді дегендей ретпен жоқтауда. Азаматтың қадыры осындай қиын-қыстауда, ел қысталаңға тірелген тұста артады, жоқтығы білінеді.
Адам ретінде, азамат ретінде іздеу бір басқа да, қайраткер ретінде, қоғамның тетікшісі ретінде, ұлт перзенті ретінде жоқтау мүлдем басқаша екен.
Біз бүгінгі биліктің осы елді мекендеген адамдарға, жұртшылыққа тигізетін залалы мен зиянын, көрсетіп отырған құқайы мен қасіретін толғанамыз әрі күйінеміз.
Алтекен оппозицияға өткенде әр алуан әңгіме болса да, елдің ауып бара жатқан жүгін түзетуді мақсат еткен еді, ақыры соның құрбаны болды. Билікте жүргенде жүктің аумауын ойлап бас қатырумен болса, президентке барынша оңды ықпал ету жағында болып жүріп, ақыры оның мүмкіндігі қалмаған шақта, амалсыздан қарсы жаққа шыққан еді. Ондағы ойы билікке сырттай қоғамдық әлеует арқылы ықпал етуді ойластырған еді. Мемлекеттің, халықтың тағдырын бір адамның ғана қолына сеніп қалдырудың аса қатерлі екендігіне көзі жеткендіктен де сондай қадамға барған еді. Қазір авторитарлық-тоталитарлық аталып жүрген жүйені түзетуге болмаса өзгертуге барын салды. Әйтпесе, бұйырған лауазымның жетегінде бабымен балпаңдап жүріп, ғұмырын төлеуге салмай-ақ, екі ботасын жетім, жан жарын жесір етпеу үшін, ата-анасы мен бауырларын қайғы жұтқызбау үшін жайбарақат өмір сүре беруіне болар еді. Қарақан басын ойлағанда, онда абырой да, атақ та жеткілікті еді. Бірақ, ол жеке бастың мүддесін ел мен мемлекеттің мүддесінің жолында құрбан етуге тұрарлық деген шешімге келсе керек. Әйтпесе, біздің биліктің қолынан қандай сұрқиялық келетінін ол біле тұра, бірақ тәуекелге жеңдірді. Үлкен жолды таңдады.
Еліміздің іргелі ел болуын аңсап, бар күш-жігерін сарп етуге даяр болған талай азамат мемлекет басшысы Нұрсұлтан Назарбаевқа сеніп, соңынан еруге тырысты, оны барынша қолдауға көтермелеуге жандарын салды. Біздің Алтекен де соның бірі әрі бірегейі еді. Бірақ, ол кедергіге тап болғандардың, тіпті, бүгінде күш-жігерін жұмсай алмай арманда жүріп, зардап шеккендердің ішіндегі құрбан болғандардың біріне айналып отыр. Сонда мұның бәрі не үшін? Сонда біздің тәуелсіз ел болуымызда қандай мән бар? Жазықсыз жандарды зәбірлеп, қудалап, соттап, нәубетке ұшырататындай биліктегілерге не жетпейді? Қарап тұрсақ, оларда бәрі бар: атақ-даңқ, мансап, байлық, басқасы да...
Өздеріне не жетпейтінін солардың өздері де білмейді. Меніңше, олардың бойларын билікке деген тойымсыздық жайлаған! Соның бір дәлелі кеше ғана енгізілген Конституцияға өзгеріс: мәңгілік болу жетіспейді! Ал, мәңгілік не бар? Бұл дүниенің жалған екенін ата-бабамыз айтып кеткен жоқ па еді?! Ел басқарушының осындай қарапайым уәжді білмейтініне ешкім сенбейді. Елге қиын кезде астананы көшіріп, біршама шығын жұмсалды, оған көндік. Айтысып-тартысып жүріп, Целиноградты қайтадан Ақмола атадық, соны жеңіс тұттық, тарихи әділет орнаттық деп есептедік; оны көп ұзатпай “Астана” етіп өзгертті, не үшін? Тағы да өзгерту үшін, сол бір адамның есімін беру үшін. “Астана” сөзін өзгертуге ешкімнің жүрегі ауырмайды, ол соншалықты қадырлы тарихи атау емес. Біздің етіміз мұндай “реформаларға” үйреніп болды. Ондай жасандылықтың жолы болған емес, тарих бәрібір әр нәрсені өз орнына қояды. Соншалықты арамтер болудың қаншалықты керегі бар? Алтекен бұл турасында қала салу оңай, қоғам орнату қиынның қиыны екенін айтып еді. Ол осы жағынан шын мәнінде Назарбаевқа жаны ашып, тарихта оның шынайы қалуын ойлайтын еді. Ертеректегі әңгімелерінде ол, мықты мемлекет болуымыз үшін Нұрсұлтанды Ататүрік етуіміз керек және ол шын мәніндегі Ататүрік болып еңбектенуі керек дейтін. Бала-шағасының мәселесін жиып-теріп қойып, басы елдің тағдырына шынайы қатуы керек дейтін. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Алтекен осылайша армандайтын. Әрине, әр халық өзінің бір тарихи бетке ұстар тұлғасын қадыр тұтатыны рас. Бірақ, Алтекеннің бұл арманы іске аспады, сенімі көзі тірісінде ақталмады, енді кері кетіп бара жатыр... Назарбаев ол сенімді ақтай алмады, Алтекеннің оған кейінгі кезде көзі жетті.
Алтекеннің “Тәуелсіз елдің тәуменді тұлғалары болмауы керек” дегендегі “тәуменді” деген диалект құлдыққа бейім, басыбайлы, кіріптар, жеке бастың қажеттілігінен артпайтын адам деген мағынада айтылған сөз ғой. Бұны кезінде Ғалымжанды түрмеге жапқанда, соның тезірек аман-есен шығуына барын салып жүргенінде берген сұхбатында айтқаны еді. Сөйтіп жүріп ол, Ғалымжандай азаматтың аман қалуын бір тілесе, абақтыдағы оған бірдеңе болса, президенттің абыройы да аман болмайтынын айтып, сол кезде біраз лауазымдыларға шыққан еді. Мына сөз сол лауазымдыларға қарата айтқаны ғой. Шынында да, еңсесі түскен азаматтар қандай мемлекетке лайық болмақ? Қазір біздің елдің азаматтары тәуменденген адамдарға көбірек ұқсайды. Мысал, бір ауылға барып бір шенеунік бәленшеге дауыс бересіңдер десе, сол ауыл түгелімен сыпырылып әлгінің айтқанынан шықпайды. Болмаса, мұғалімдерді алайық, жұмыстан айырылып қалам деп, директорға құлдық ұрады, директор білім департаменті бастығына тәумен, ол әкімге, ал әкім жоғарғы әкімге, ол – президентке. Міне, осылайша, ақырында жаппай тәуменизмге ұрынып отырмыз. Тәуменділік - біздің елдің саясатының мәйегі. Мұндай жүйе марқұм Сапармұрат Ниязовтың саяси тетігі болған еді. Енді міне, біздің тәуменді парламент Конституцияны бас шұлғаумен жүріп қалай үстіртін өзгерте салды. Алтекеннің бұдан үш жыл бұрынғы айтқаны айдай келіп отыр, ол: “Тәуелсіз еліміздің азаматтары тәуменді болса, тәуелсіздіктен қадыр кетеді” деген еді. Кешегі Конституцияны өзгертуіміз ешкісауым уақыт ішінде болды да, қойды емес пе?! Міне - атазаңымыздың, тәуелсіздігіміздің қадыры! Сондықтан азаматтардың тәуменді болмауы – бүгінгі күннің ең өзекті де маңызды мәселесі. Алтекеннің бір сұхбатында атаған тәуменді емес азаматтардың бірқатарын атап кетейін: Ерік Асанбаев, Өзбекәлі Жәнібеков, Дәулет Сембаев, Шығыс Қазақстанда әкім болып өліп кеткен Бектемісов, Марат Оспанов, Төлеген Жүкеев т.т.
Алтекен көзі тірісінде “Назарбаевтың тұсында біз Назарбаевсыз қоғам құруды ойластыруымыз керек” деген мәселе қойған еді және ол президентті кемсіту емес, мұның астарында бүкіл халық болып, тәуменді болудан сақтануымыз керек деген мағына жатыр. Ал, қазіргі билікке керегі сондай тәуменді ұрпақ болып отыр. Сөзімнің соңын Алтекеннің мына сөзімен аяқтағанды жөн көремін: “Әрине, ел ішіне тұрақтылық керек. Бірақ, біздің тұрақтылық туралы пікіріміз сәл басқаша сияқты. Бізге биліктің емес, ел ішінің тұрақтылығы керек. Ондай тұрақтылық әлеуметтік жағдай оңалғанда ғана болмақ. Биліктің тоқпағымен қалыптасатын жасанды тұрақтылықтың арты кері нәтижеге апарып соқтырады. Билік саяси реформаға “халық дайын болмағандықтан” емес, байлықты уысынан шығарғысы келмегендіктен бармай отыр”.

А.Сәрсенбайұлы: Халық құлдилап бара жатқанда бүгінін, ал, жағдайы шамалы түзелгесін ертеңін ойлай бастайды.

С.Әбдірешұлы, клуб сарапшысы: Біздің қоғамның бар мақсаты - адамдарды тәуменді ету секілді және сол мақсатқа біршама жетіп те отыр. Кешегі Конституцияны өзгерту үдерісі біздің осы ахуалымызды бекітіп берді.
Алтекеңнің Назарбаевты Ататүрік етуіміз керек деген 90-жылдардағы арманын кәзіргі уақыт талабына сәйкес болмаса да, сол кездегі менің де арманым болғанын жасырғым келмейді. Алайда, қателескен Алтекең екеуміз сияқтылар емес, біз секілді бүтін бір ұрпақты алдап отырған сол кісі мен оның құрған билігі. Ешбір жерасты байлығы болмаса да, Ебропа мен қызыл империяның және мұсылман елдерінің қақ ортасында даму жағынан артта қалған сауатсыз елден, Ататүрік еңсесі көтеріңкі замани мемлекет құрып, этностық жағынан қырық құрау, азын-аулақ түріктің, гректің, армянның, грузиннің, араптың, курттың және басқалардың есебінен бірыңғай түрік ұлтын жасақтауға негіз жасап кетсе, бүгінде қазақ ұлты кім көрінгеннің талауына түсе бастады. Ұлттық буржуазия мен зиялының ұлтты ойлауға мұршасы жоқ, тіл мен ділден сау-тамтұқ қалар емес. Ел дейтін ерлер ілуде біреу. Бүгінгі билік - егемен елге тән өкіметтің субъектісі емес, кешегі қызыл империяның билігіне тән әміршіл-әкімшіл сипат пен жемқорлық жайлаған, кеңестік билік рухы дендеген елес. Біздің қоғам тәуменді емес адамнан өлердей қорқады, демек, біз тәуменділер яғни құлдар қоғамын орнықтырып жатқан секілдіміз. Тапқан таянғанымыз бір бірімізді тәуменді етуге жұмсалып жатқандай әсер аласың. Сонысымен қорқынышты!
Бірақ бұл үдерісті бір адамның күнәсі деу арқылы өзгеміз кінәдан арыла алмаймыз, біздің бәріміз де бір қазандағы процестеміз, ешқайсымыз да бақылаушы бола алмаймыз, бәріміз де осы процестің қатысушысымыз. Бақылаушы - тек қана Жаратқание! Сондықтан да оңды өзгерістің тілеуін тілеу де, оны болдыру да - әрқайсымызға тиесілі іс.

А.Сәрсенбайұлы: Бюрократия - көрінбейтін тұлғалардың қолымен жасалатын алапат күш.

С.Әлібаев, клуб сарапшысы, саясатшы: Сайып келгенде, бізді осындай күйге не жеткізді? Қызыл империядан құтылдық деп қуандық, тәуелсіздік алдық деп қуандық. Сөйтіп, жүріп жыл сайын саяси қуғын-сүргін көргендерді ақтап, Кеңес өкіметін жазғырып жаттық. Ақыры өзіміз тағы да сондай билікті басымызға шығарған мемлекет құрып отырмыз. Біз әлгі сұрақты өзімізге өзіміз қойып, соған іштей жауап іздемейінше, мұндай ахуалдан құтыла алмаймыз, ағайын! Бұға берсек, әлі талай Алтынбектен айырылуымыз мүмкін де, ақыры құлдықтың қамытын қайта киюіміз ғажап емес. Тіпті, бұл қауіп, алпауыттардың өздеріне де төніп отыр.

Қорыту

Баяндамашы: Рысбек Сәрсенбайұлы, журналист: Секе, мәселені дұрыс қойып отырсыз. Бізді осындай күйге не және кім жеткізді? Осы сұраққа мен Ебропада жүріп, Ниязов режимі абақтыда өлтірген әйелдің інісімен кездескенде, соның ауызынан жауап алғам. Ол: «Бізді мұндай халге жеткізген - зиялы қауым. Президенттің теріс қылығына жолбайлау болудың орнына жол ашты, мақтады, көтермеледі, соның жалған насихатын жасады, тетігіне айналды. Ақыры содан ұлт зардап шегіп отыр. Енді сендер де сол жолға түсіп келе жатырсыңдар!» - деп еді.
Бүгінгі отырысты мен Алтекеннің өз сөзімен тәмәмдайын: «... Сол кездегі жасалған әрекеттер бүгінгі күні де, ертең де жалғасын тауып жатса, онда бәлкім кейбір мәселелерді ашып айту керек. Уақытында айтпаған шындықтың қадыры жоқ. Сондықтан да өткенді қазбалап, бірнәрсесін тірнектеп жату, меніңше, ол саналы азаматтың атқаратын қызметі емес. Айтатын шындығың болса, кезінде айт, бетіне айт, жария ет. Айтпадың ба, үндемей-ақ қой.»

Комментариев нет: