вторник, 11 декабря 2007 г.

Мерекелеуді қашан менсінеміз?

Өмірінің жартысын тойға арнайтын қазақ үшін мерекенің орны ерекше. Жалпы, қазақ халқының неге тойшыл, мерекешілдігін тереңірек зерттеудің де кенжелеп тұрғаны рас. Халқымыздың жыйғанын той-мерекеге шашатындай қандай себеп пен негіз бар екеніне көз жеткізетін де уақыт келді. Бұл жерде қазақтың барын рәсуә ететіндей шашпа мінезін сынаудан гөрі, көшпелі менталитетке тән мистикалық санаға сіңген жамандықтың алдын алу шаралары жатқандығы мәдениеттанушыларымызды ойлантуы керек. Былай қарағанда бұл шара «таспен ұрғанды аспен ұратын», ырыс-берекенің нышаны болып табылатын азықтан шашу (фейерверх) шашатындай көрініске толы мистикалық шаралар көшпелі түркілердің өмірінен аласталмайтындай сіңірілгендігі бұрынғы ұрпақтың соншалықты нәзік әлемді игергендігінің куәсі екені рас. Яғни, ежелгі түркілік наным бойынша, материалдық өмірде неғұрлым жарқындықтың нышаны ретінде той-мереке көп болса, соғұрлым жаманаттың беті қайтады деген мистикалық сенім мен мән болатын.Әрі-беріден соң Қазақстандағы жұртты таң қалдыратындай қоғамдық тұрақтылық пен этносаралық (ұлтаралық емес) түсінісу қазақ халқының осындай «бейкүнә» тірлігінде жатуы да ықтимал.
Алайда, прагматикалық тірлікке бет бұрған заманда мистикалық шаралардың «жері қуырыла» бастағаны да рас. Бұрынғы ырымға толы іс-әрекеттер қазіргі өмір тұрғысынан рәсуәліктің көзі болып танылатыны да сондықтан. Шынында да, бұрынғы қазақ мерекелерінің ырым мен мазмұнға арналмаған қалтарысы жоқ болғанымен, қазіргі өмірде жадағайланып мәнсіздікке ұшырап өмірден ығысуға душар болатындай жағдайға ұшырауда. Халықтық мерекелердің барлығы да айналып келгенде фольклорлық шаралар болғандықтан қазіргі заманда тек қана шоу сипатты және нарықтық негізге толы шаралар ғана өміршең болып бара жатқаны бізді ойлантуы қажет.
Бұл әңгімелердің барлығы да соңғы кезде көбірек тақырып арқауына айналып жүрген елімізге ене бастаған шетелдік мерекелер мен етене мейрамдар турасында толғануға мәжбүр етеді. Бұрынғы фольклорлық мерекелермен малданып келген қазақ халықтық той-томалақтың айналып келгенде фольклорлық сипаты мен ырымға толы мәні бүгінде діни-саяси және нарықтық көрініске айналғанын аңдауы қажет. Міне, сондықтан да шеттен келетін мерекелердің барлығы да өзіндік идеологияға толы және ол нарық жағынан алғанда өзін өзі ақтауға негізделген. Бір ғана «Бәлентүген» (Валентин) күнінде Қазақстан бойынша тек қана «бәленше» құтпарақтардың (аткрыйтка) өзінен жеке сатушылар мен шетелдік баспаханаларға қаншама пайда түсіретінін, онымен бірге жас ұрпақтың санасына ықпалы барын аңғарайық. Ал, бұл жағынан алғанда біздің мұндай шетелдік «мейрамдық басқыншылыққа» қарсы ойластырған «Махаббат күніміз» секілді бастамамыз неге өмірдегі көшін түземеді? Мәселе бірнеше факторда:
- психологиялық жағынан біздің балаң идеологиялы халқымыз үшін шетелдік бастамалардың барлығы да қызықты сипатпен қабылданады, өйткені оған қарсы тиянақты идеологиялық қару әзірге бізде жоқ;
- шетелдік мерекелер еліктіргіш элементтерге (құтпарақтар және т.б.), жарналамалар мен шоуларға құрылған;
- аталмыш мерекенің үйлестіруші көзі бар, ол – шетелдік діни мекемелер мен пайда көздеген кәсіпкерлер.
Жоғарыда аталған факторлармен салыстырғанда, біздің «Өзіміздегі бояуы мен тарихы қанық дәстүрлеріміз неге өмірден орын алмайды?» деп қынжылуымыз бекер болып шықпақ. Қысқаша айтқанда, біздің өз мерекелерімізді әр қазақстандық (қазақпен шектелу жеткіліксіз) өмірінен орын алатындай істеп жатқан шараларымыз жоққа тән. Сондықтан да, өзіміздің Махаббат күніміз «Бәлентүгеннің» қалқасында қалуда. Егер де жастарымыз «Бәлентүгеннің» қалқасында қалмасын десек, тіпті, дәл сол күнді(басқа күнді алу тиімді емес- қабылдана қоймайды), яғни 14 ақпанды Қазақстандағы «Махаббат күні» ретінде атап, барлық жастардың ресми-бейресми ұйымдары арқылы халқымыздың ғашықтық дәстүрі мен үлгісін мерекелеуді сіңіріп жіберуге болмас па? Ол үшін арнайы құтпарақтар мен сый-сыяпаттар (Қозы-Баян, Жібек-Төлеген,Еңлік-Кебек,Қобыланды-Құртқа аттарына қатысты), селтеткізерлер (сюрприздің түпкі тегі осыдан шыққанын ескеру керек) шығарып, түрлі шоу мен ойындар ұйымдастырылып,тіпті, деректі-көркем фильмдер неге түсірмеске?! Қазіргі заманның идеологиясы деген осы емес пе!
Осындай жайтты Наурыз туралы да айтуға әбден болады. Бір қызығы, қазір осы мерекенің өзі көктемнің басы ма, болмаса күн мен түннің теңелуі ме, әйтпесе, қазақша жаңа жыл ма, өзіміз шатаса бастадық. Көктемнің басы дейін десек, елдің батыс өңіріндегі жұртшылық «Самарқанның көк тасын» қазіргіше 14 наурызда (бұрынғыша - 1 наурыз) «ерітіп келеді» және 90 күн қыстың кетіп, тоң түсіп, Көктемнің алғашқы күні ретінде «қызыл сумен» бірге наурызкөжесін бұрқылдатып, бірімен бірі көрісіп, «Жыл құтты болсын!» айтысады. Ал, күн мен түннің теңелуі дейін десек, ол желтоқсан айында да бар жағдай, оны тойламаса да, күннің қысқара бастайтын күні ретінде халқымыз неге атап өтпеген деген сауал бар. Осы жағынан қарағанда этнографтарымызға да, мемлекеттік идеологтарымызға да ойланатын жайттар баршылық. Шамасы, Наурыз мерекесін ескі жылдық циклдың соңы, жаңасының басы ретінде, яғни наурыз айымен бірге Жыл алмасу күні кірді деп атап өтіп, оның шарықтау сәті деп 22 наурызды атаған дұрыс болар. Сонда бейресми түрде Наурыз мерекесі 14-22 наурыз аралығында бір апта бойы тойланады. Ал, мерекенің замани әшейекейін қалай жасақтау керек, әрбір жанұя мен көрші-көлем, ауыл-аймақ қалай атағаны дұрыс екендігін идеология саласындағылар мен кәсіпкерлер бас қатыруы қажет. Әлі күнге дейін Қазақстандағы ұлттық(мемлекеттік деп қабылдаңыз) мерекелерге арналған құтпарақтар мен сый-сыяпат жоқтың қасы екені, біздің мерекені қаншалықты қазіргі өмірімізге енгізе алып отырғанымыздың куәсі емес пе? Әзірге біздің Наурыз «парсыдан келген» мереке ретінде байлар мен шенгерлердің көшеге киізүй тігіп ішіп-жеу көрмесіне ғана айналып отыр. Наурызды ежелгі иудашыл ебірейлер де мерекелегенін қайда қоямыз? Ал, олар өз кезегінде ежелгі шумерлерден алған болар, парсымен қоңсылас қазіргі Түрікпенстанның оңтүстігінен Аққау деген жердегі табылған ежелгі 6500-7000 жылдықтағы түркілер қаласы наурызсыз күн кешті дегенге кім сенер? Қысқасы, бұл мәселе, әлі өз шешуін де, өмірімізден орнын да түпкілікті тапқан жоқ.

Комментариев нет: