1. КӨСЕГЕ ҚАЙТСЕ КӨГЕРЕР ...

(Соңы.)

Мемлекеттік құрылым
Ұсынылмақшы мемлекеттік құрылым жобасы тәуелсіз Қазақстанның тұңғыш атазаңын қабылдау тұсындағы оның қазырғы жобасымен келісе қоймайтын болғанмен, Қазақстанның нағыз ұлттық мемлекет болатыны рас болса, дүбәрә құрылымнан арылған, ұлттық мемлекет басқару жүйесін бойына сіңірген және мемлекеттік құрылыстың өркениетті құралдарына сүйенуден қаша алмайтыны да шындық. Тағы бір мойындайтын нәрсе, қазақ мемлекеті үшін кәзіргі өлара шақта қабылданбақ оның алғашқы атазаңы да кемел мемлекеттікінен гөрі өтпелі дәуірге тән екендігі. Ал, қай заң болса да, оның ішінде атазаң да барлық уақытқа бірдей қасаң күйінде жүзеге аса бермей, өзгеріске ұшырайтыны рас. Сол себептен де ұсынылып отырған мемлекеттік құрылымның бірте-бірте іске асуы уақыт үшін де, еліміз үшін де тиімді болар еді. Басқаша айтқанда, бұл жоба бет-пердесін біржолата анықтаған, айқындаған мемлекеттің әрмен қарай даму жолына түсуі үшін бәрінен де бұрын қажеттірек. Сонымен, бұл жобаның іске асуы Қазақстанның белі қатайған кезеңімен бірге жүзеге асатын бірден бір ұлы іс деп мойындау керек.
Кәзіргі демократиялық қай мемлекет те құрылымын атазаңға сүйейтіні рас болса, елдің басты жүгінетіні де сол заңның бұрмаланбауы мен дұрыс орындалуын қадағалап, жүзге асырушы Төре бидің (конституциялық сот) болатындығы анық.
Мемлекеттік билік жоғары деңгейде үшке бөлінуі қазыр да бар. Дегенмен, аталмыш жоба нағыз билік бөлінісін, тек қана, жоғарғы мемлекеттік деңгейге негіздейді. Бұл жоба бойынша ең жоғары заңдаушы орган – Құрылтай. Ол бес жыл сайын парламент қайта сайланып, өкімет бөлінісі қайта жасақталған жаңа құрамды бекіткен немесе елдегі төтенше жағдайға байланысты болатын елгерлер (депутат) мәжілісі. Екі құрылтай аралығында Құрыл мәжілісі заң шығарумен, сот (жоғары сот - төбе биден өзгелерін) және атқару өкіметтерінің (елбасшыдан өзгелерін) ішінара өзгерген өкілдерін қайта бекітумен айналысады. Мәжілісті Ұлы және Кіші Құрылдың біріккен жұмысы қамтиды. Ол үшін Кіші Құрыл заң жобаларын тұрақты түрде әзірлеп, ұйымдастырумен шұғылданады, ал Ұлы Құрыл оны мәжілісте (сессия) қабылдайды. Ұлы Құрыл әр ауданнан бір елгердің және кіндік қалалардан (астананы қоса, 5 сайлау төңірегін құрғанда) 5 елгердің сайлануымен небәрі 205 адамнан тұратын орган. Кіші Құрыл әрбір 4 аудан бойынша 1 елгер және кіндік қалалардан 1 елгер, небәрі 51 мүшеден тұратын тұрақты жұмыс істеуші орган. Ол тұрақты алқалар (комитет) мен комиссиялардан тұрады. Құрылтайға қатысымпаз (делегат) ретінде Құрылдың барлығы 256 мүшесі (елгер) қатысады. Құрылтайды және мәжілісті төрбасшы (председатель) басқарады, ал Кіші Құрыл жұмысын Құрылбасшы ұйымдастырады және ол төрбасшының орынбасары болып табылады, әрі аудандық мәжілістермен (сессия) тұрақты (олардың төрбасшыларымен) байланысты болады.
Ұлы Құрыл сондай-ақ, кез келген бір сайлау төңірегінде (округ) бас қоса алатын кемінде 1000 сайлаушы жыйналған сайлаушылар мәжілісінің шешімдерін қарап, талдап, шешуге мүдделі.
Жергілікті билік құрылымы Жоғарғы өкіметтердей билікті нақпа нақ бөліске салмайды және жартылай жегілікті, жартылай мемлекеттік мазмұнға ие. Айталық, аудандық мәжіліс арнайы заңдар көрсетіп, бекіткен мемлекеттік бюджеттен ауыс қалған белгілі бір аудан табысының бөлігін аудан бюджеті ретінде қабылдай тұрып, оны бекітумен және бұқаралық өкімет ретінде ауданға тән басқа да шешімдер қабылдай отырып, атқарылуын аудан әкімшілігіне тапсырады және қабылданған заңдардың дұрыс орындалуын қадағалап, Мәжіліске заң жобаларын ұсынумен де шұғылданады. Сонда аудандық мәжілістен қала, аудан көлемінде емес, мемлекеттік істі атқарысуға төменнен қатысады. Сол сияқты аудан әкімі елбасшының (президент) тағайындауымен бола тұрып, ол аудандық мәжіліс шешімінің орындалуын ұйымдастырады, сондай-ақ елбасшының аудан ауқымындағы уәкілі болып есептеледі. Қалалық (кенттік, ауылдық) мәжіліс қалалық (кенттік, ауылдық) бюджеттің және муниципалдық органдарды құру және оның жұмысын қадағалау, қалалық әмірдің (кентбасшы, ауылнай) атқаруына сай шешімдер шығарумен шұғылданады.
Қала және аудан мәжілісін төрбасшылар басқарады. Олар мәжілісте сайланады, ал ауылнай мен кентбасшы ауыл, кент мәжілістерін жүргізеді, бірақ, атқару өкіметінің төменгі өкілдері ретінде бұлар мәжіліс алдында есеп береді. Әкім әмірді, кентбасшы мен ауылнайды тағайындайды.
Аймақ бойынша атқару жаңа сот биліктері жергілікті және жоғарғы өкімет арасын жалғаушы өкілдігі ғана болады. Елбасшының аймақтардағы өкілдіктерінің жұмысы аймақтық ордаларда (Ақ орда, Қара орда, Көк орда, Қызыл орда және Сары орда) шоғырланады. Оларды басқаратын ордашылар елбасшының ұсынуымен Құрылтайда бекиді. Сонымен бірге дәл осылайша кіндік қалалар (астана) мәртебелері де бекітіледі.

Ұлттық мүдде
Ұлттық мүдде дегенде ұлтқа қатысты сан салалы аспектілер кіретіні сөзсіз. Тіл, дін, мәдениет, ғылым, өнер, демография т.б. ұлттық қайнардың көзін қалай ашамыз деген сауал көкейде самсағалы қашан...
Әрине, Қазақстан қазақтың ұлттық мемлекеті, бірақ бұл деюре жүзінде ғана, ал оның дефактіге айналуын толғану жоғарыдағы сан салалы мәселелердің шешілуін қарастырумен байланысты. Қазырғы жағдайда ұлттық мүддені мемлекет тарапынан қамту мүмкіндігі аса шиеленісті әрі қыйын соғып отырғаны рас. Ендеше олардың іске асуға дейінгі сатысын немесе мемлекеттің қолға алуға дейінгі алғышартты құлшынымпаз ұлттық потенциалдың көмегімен қамтып, өтпелі де өлара шақты босқа өткізбеуге болады.
Бұл үшін түрлі саладағы ұлттық парасат біріктіріліп, саясаттан тыс ұйым ретінде барлық күш-жігер ұлттық мақсат-мүддеге бағышталса, ұлттық аспектілерді мемлекет қолға алуға дейінгі алғышартты жасау үйлестірілсе, үкімет тарапынан соны әрі қарай іске асыру, әлдеқайда жеңіл болар еді. Айталық, әлі күнге тіл мәселесі бойынша оның салаларына арналған немесе оны қайта түлетуге бағытталған сәуе (позиция), тұжырымдама (концепция), мұратіз (программа), жоспар жоқ. Кез келген мәселенің мұндай шешім жолы болмаса, ол мәселенің жайы даурығыспен бітеді.
Тіл мәселесінің осылайша нақты шешімдік тактикалық және стратегиялық іздері айқындалмағасын, басымызды тауға да, тасқа да соғып, аққу көкке, шортан көлге тартып, анархиялық әрекетке көше бастадық.
Ал, үкімет алдына қоятынымыз қай сала бойынша да істің мәнісіне жапайтын талап және оның іске асу мүмкіндігі бар ма, жоқ па, онда шаруамыз жоқ. Қазырғы қазақ үкіметі сәби екені, ал қазақ халқының өзі оған ана болуын ұмыта беретініміз өкінішті.
Кәзіргі кезде қоғамдық саланың қай қайсысын да кеулеген популизм өкпегі қабындыратын түрі бар.
- Тіл саласы бойынша патриотсыған талай сабаз сайрап-сайрап, не «жағы семді» не тіл жағдайынан даңққа ие бола алмайтынын сезіп, үн-түнсіз өз тірлігіне көшті, бұл – тіл популизмі;
- саясат бойынша популистер саясаттың қай жағынан жүретінін білмесе де, жұрттың алдына шығып дауыс қарлықтырудан тынар емес;
- кейбір басшы-популистер бұқараға қайтсем жағамын деп, беделден бешпет киемін деп шетінен салтшыл, ас бергіш, той жасағыш болып алды, бұл өз дәстүрі мен ретіне сай болса ғой, бейіттің басына қай қазақ ас берер еді;
- ал өнер саласының суретші-популистері болса, бірнеше ғасыр бұрын өлген бабалар суретін жорамалмен салып айды аспанға бір-ақ шығаруда.
Түрлі сала бойынша осындай желбуаздық кейіптегі жайттарды атай беруге болады. Алайда, жұрттың бәрі жаппай популист емес-ау, бірақ соларға мән бермей, еретіні – жаман.
Популизмнің қайсысына да тән сыйпат - бар әрекетті жұрт көзіне түсу үшін жасап, ал, істің негізіне мән бермеу болып табылады.
Қоғамдағы мұндай желбуаздық шынайы әрекет пен жалған істің ара жігі ашылу мүкіндігі жоқ кезде орын алады. Неғұрлым нәтижелі шынайы іс оңға басқан сайын даңғой популизм етек-жеңін жыйя бастайды. Ал, нәтижелі іс болу үшін жүйелі ойлау мен қайраткерлік, тізе қоса қимыл керек. Мұндай қосынды әрекет үшін оның пісіп-жетілу уақыты керек. Сол себптен қазыр қоғамға пайдалы нәрсе, ең болмаса шынайы істен популизмді айыра білу, неғұрлым популизмнің бет-пердесі ашылған сайын оны нақты қаблет алмастыратын болады.
Сондықтан да ұлттық мүддеге ұлы көзқарас болмай, алдамшы популизм қайбір ұлттық аспектіні қоға алып, дамытуды тежейді және оның берекетін кетіріп, мәнін төмендетеді.
Сонымен, ұлттық мемлекеттің болашақ субъективтік сфераларына айналатын кейбір ұлттық мүдделі салаларға ой жүгіртейік.

Ішкі саясат
Кез келген мемлекеттің ішкі саясатының (ІС) көлемі дәуір сайын тарихи-саяси жағдайына байланысты құрылады. Ал, біздің Қазақстан – жағдайы жағынан өзінің дербес мемлекеттігін жаңа ғана жариялаған мемлекет. Демек, оның ІС- ның нысанасы – жарияланған мемлекеттікті түбегейлі құру. Бұл мақсат бір біріне тығыз байланысты екі шартты қажетсінеді:
- ішкі тыныштық;
- экономикалық даму жолы.
Дәл қазырғы кезде сырттан Қазақстанға төнер нағыз алакөздік сезілмейді. Алайда, сыртқы фактордың (мәселен, Ресей жайының) қазақ елінің ІС-на айтарлықтай әсері бар. Басқасын былай қойғанда, Қазақстанға Ресей жағынан әлмәлі идеологиялық диверсия бой көрсетіп қала жаздауда. Дегенмен, республиканың ішкі факторы (алуан ұлт өкілді бұқараның бір біріне күмәнсіздігі) ерекше саяси тұтқа болмақ. Осы орайда, Қазақстан басшылығының кәзіргі ІС-ы әр ұлт өкілдерінен құралған халықтың саяси бірлігіне бағытталуда. Алайда, бұл қазырғы айналаның бәрі ұлттық-нәсілдік, діни шарпысу кезінде шынайы әрі табиғи түрде жүзеге аса қоятын жайт емес.
Қазақстандықтардың бірлігі соцпартиядан үміт етіліп, ол ұйым КОКПның мұрагері болды. Оның құрамында басым бөлігі қазақтар болып, әр ұлт өкілдері кіргенмен, бұрынғы «интернационал» сыйпатты іргетасы бар бұл партия Қазақстандағы бұқараны саяси біріктіруші бола алмады. Дүниеге Халық конгресі партиясы келіп, аталмыш миссияны бұл да қозғап көрді. Күткен нәтиже болмады.
Енді саяси біріктіру рөлін ойнап, сахнаға «Қазақстан халқының бірлігі» қозғалысы шықты. Алайда, саяси ұжымдасудың алуан түсті Қазақстан халқы үшін бұл жолы да жүзеге асуы екіталай. Әрине, қозғалыс құрамына сан жағынан әр ұлт өкілі тартылатындығы сөзсіз. Бірақ бұл ұйым, іс жүзінде осы құрамымен елдің ІС-на оның жұртының бірлік үшін қайраткерлігін оята қояр ма екен? Өйткені, аталған үш саяси ұйым да халықты жоғарыдан үндеу не идея тастап, «мобилизациялық» тәсілмен біріктіргісі келеді. Бұдан шығатын нәтиже аз. Халықтың өзі төменнен табиғи жолмен, табиғи қажеттілікпен құлшыныс арқасында ғана бірігеді.
Ал, Қазақстанда халықты төменнен ұйымдастыруды қолға алған ұйым бар ма? Бар. Ол – «Азат». Әрине, «Азат» әуелі Қазақстан халқын емес, қазақ ұлтын біріктіруден бастағаны белгілі. «Азаттың» республикада кең көлемде қанат жаюын қазақ ұлтының саяси бірігуінің тарихи көрінісі деп мойындайтын уақыт жетті және бұл жайт табиғи жолмен ұлт өзіне тәуелсіздік қажетсінгеннен барып жүзеге асқан бірігу процесі еді. Демек, бұқараның саяси бірігуіне алғышарт ретінде әлдебір идеяны немесе мақсатты нысана етуі шарт екен.
Ал, Қазақстанда бір ғана ұлт – Қазақ халқы болғаннан кейін, оның жұртшылығын біріктіру үшін әуелі ұлттың бірігуі шарт та, ал қалған диаспоралық бөлігін соған топтасатындай жағдай жасау керек. Мұндай жайт аса көрнекті болмаса да, «Азаттың» төңірегінде болуда. Алайда, бұл процеске бірден бір кедергі болып отырған «Азаттың» тактикалық, стратегиялық мақсатын айқындайтын басшылықтың болмауында. Және де ол басшылыққа ұйымдастыру қаблеті мен байсалдылықтың жетіспеуінде.
Мемлекеттік өкімет өкілдерінің «Азаттың» біріктіргіштік қаблетін қолдау орнына оны араздату факторы деп санап, тұншықтыру фактлерінің кездесуі өкінішті. Мәселен, ақтөбелік «Азаттың» орыс әйелді облыстық кеңес депутаттығына ұсынуы билік тарапынан жасалған түрлі қыйтұрқылықпен іске аспай қалды. Демек, бұл жолда да өкіметтің кейбір өкілдері билік пен бедел монополиясынан айырылғысы жоқ.
«Азаттың» кей жағдайда жеңіске жетіп жүргені рас, саяси тәжірибесіз бұл ұйымның мұндай нәтижесі, әзірге құлшынымға (энтузиазм) байланысты болып отыр. Егер де қазақстандықтардың бірігуінің алғышарты, әуелі қазақ халқының бірігуі екендігі мойындалса, «Азаттың» тағдырына ресми де, бейресми жағынан да немқұрайлы қарауға болмайды.
Қазақ халқының өзі әлі күнге орыстілді және қазақтілді болып екі жарылып отырғаны аян. Тіпті, кей уақытта Қазақстандағы ұлттық мүддеге байланысты саясат осы екі «жартының» тартыс сыйпатына айналып кететіні де рас. Бұл жайт – қазақ ұлты үшін де, Қазақстан үшін де өте қауып!
Қазақстандықтардың ынтымағы, әуелі екі алуан сыйпатты қазақ тарапының бірігуіне байланысты. Сондықтан Бірігу мәселесі осы жерден ізделу керек.

Сыртқы саясат
Қазақстанның сыртқы саясаты (СС) әзірге қос жақты болып отыр:
- қыйыр шетелге бағдарланған;
- таяу шетелге бағдарланған.
Саясатта ұяңдық болмайтыны өтірік емес. Сондықтан АҚШтың ала көзқарасынан ядролық қарулы ел болмаймыз десек те, бізге қарсы ұяң саясат жүргізілмейтіні рас. Сол себепті де, қыйыр шетелмен басты саясат кәзірде экономикалық қатынас болса да, орайы келгенде ядролық қару қолдан оп-оңай сусып кетпеу жағын естен ешуақытта шығармаған абзал.
Біздің таяу шетелмен басты саясатымыз Ресеймен арадағы саясатқа негізделетіні белгілі.Алайда, ең қыйыны сол, Ресей тұрақты саясатты ел болмай отырғандығы. Тіпті, әрі-беріден соң Тарихтың күнтәртібінде Ресейдің ыдырауы тұрмасына кім кепіл?
Ресей бейне бір қылтамаққа шалдыққан жандай. Оның өзегін өзге елдің дамығаны, тыныштығы өртейді. Ал, өзінің бұл дүниеде қалатындығына күмәні болғасын, айналасына қытымырлана қатынасуда.
Қазырғы Ресейдегі ішкі саясаттың берекесіздігіне жүздеге жылдар бойғы империяның орыс ұлтына сіңірген әсіреқожайындық мінезі бұл халықтың КСРОдан қалған федерацияны да ұстап қалуының дәрменсіздігін күн өткен сайын көрсетуде. Орыстар үшін ең жақсы кезең сол уақытта болар, бәлкім, өз бойларындағы «ұлылық ауруынан» құтылғанда ғана.
КСРОның ыдырауы Горбачевтың қысымға ұшырауымен байланысса, Ельцин билігінің қыспаққа түсуі де, Ресейдің ыдырауынан хабар беруі мүмкін. Алайда, бұл шақ Дүние жүзі бойынша ең қауыпты сәт болуы ғажап емес. Өйткені, өркениетсіз империяның ыдырауы да өркениетсіздікке ұрынуы ықтимал. Сондықтан, Қазақстан мұндай ауыр сәтке әрқашан дайын болуы керек.

Экономиканың кейбір қалтарысы
Адамзат тарихындағы қоғамдық табыстың бірден бір көзі әруақытта да жекеменшік болып келді, 70 жылдан аса меншіксіз өмір сүрген Кеңес одағының халқы кәзіргі экономикалық өлара кезеңді империяның құлауымен ғана байланыстыруда. Ал, мұның жай-жапсарын ұлтсызданған қазақ халқына ұғындыру идеологиясы әлі күнге болмай отыр. Әміршілдіктің әңгіртаяғының астында тірлік еткен халық тоқпақтан босағасын бостандықты не істерге білмей, әуре болудың да ретін таба алмай отырғандай. Базаргөй («нарық термині дұрыс емес, ол – «рыночная ценаның» баламасы) экономиканың басталғанына жылға жуықтаса да, әсіресе, қазақ байғұс қалай күн көрудің жолын білместен, әлеуметтік жағдайдың қиындығына қарамастан «көппен көрген ұлы тойға» балап, жайбарақат күй кешуде.
Қазырғы жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау мен антимонополиялық комитеті және жекешелендіру мен кәсіпорындарды мемлекет иелігінен алу комитеті шынтуайтына келсек, республикада базаргөй экономиканың іргетасын қалаушы органдар ретіндегі нағыз мәнге ие бола алмай отыр. Мұның басты себебі, бұл екі саланың Қазақстанның қазырғы базарға енудің басқы жағдайында бір бірінен ажырағысыз қызметтерінің екі органға айналып, екі бөлектенуінен. Кәзіргі базардың басқы дәуірінде жекешелендіру мен базаргөй құрылымдарды қолдау бір процестің біртұтас сатысы. Сол себепті, біртұтас процесті екі бөліп, екі органға басқарту қазырғы кезде жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау және антимонополиялық комитеттің жұмысының пәс тартуына апарып соғуда. Өйткені, жаңа құрылымдарды қолдайтындай бұл органның шынайы дәрмені жоқ, ал үстемсіздендіру (антимонополиялық) ісі елдегі мемлекеттік үстемдікті базаргөй құрылымдарға бөлшектеу деген сөз. Ал, бұл жайт бір ғана органның міндеті емес, мемлекеттің міндеті болып табылады. Мұндай құбылысты науқан етпей-ақ, жаңа құрылымдарға басты қолдау жасаса, мемлекеттік монополия өзінен өзі ыдырап, жаңа жекеменшіктік монополияның туындау мүмкіндігі пайда бола бастайды. Ал, жаңа құрылымдарды үстемсіздендіру қазырғы мемлекеттік құрылымдарды монополиядан құтқарудан гөрі оңай әрі сырқатсыз.
Біздің елдегі аталмыш қос органның «қызметі» бір бірімен байланыспай, өгейси қарағанның кесірінен екеуінің де қызметі мандымайды. Құрылымдар жекешеленуге құлшына кіріспей, амалсыз уақыт талабы болғандықтан түседі. Ал, жаңа құрылым болғаннан кейін, қолдау комитеті оны қолдай алмайды, оған қауқары да жоқ. Сондықтан да бір процестің осы қос бағытын біріктіріп, біртұтас базаргөй экономикалық комитет құрып, оның жұмысын үш салаға бөлген жөн:
- жекешелендіру және мемлекет иелігінен алу;
- жаңа экономикалық құрылымдарды қолдау және антимонополиялық қызмет;
- базаргөй экономиканың идеологиясы мен бұқараны базар (рыйнок) негізіне сауаттандыру.
Сөйтіп, дүниеге нағыз мемлекеттік базаргөй комитет келсе ғана, сол сыйпатты экономика алшаң басады.
Қазырғы кезде ауыл шаруашылығының базарлануы өте баяу жүріп келеді және оған мемлекеттік көзқарастың да септігі тиді. Өйткені, совхоздардың тек қана мешеулері ғана мемлекет иелігінен алу көзделгені рас. Сөйтіп, жыл бойы мешеу совхоз да жекешеленбеді, ал алдыңғы қатарлы совхоздар мешеулене бастады. Демек, совхоздың мешеу, табыстысына қарап, жекешелендіру дұрыс емес. Өйткені, совхоз атаулы өзінің бар мүмкіндігін тауысты. Табысты шаруашалықтар да, түрлі себептермен уақыт тезіне шыдамай, мешеуленуі табиғи жайт. Әрине, биыл күзге дейін мал шаруашылығының денін жекешелендіру тиімді болар еді. Енді осы қатені қыстай аяқтап, көктемгі мал шаруашылығының негізгісі базаргөй сыйпатты болса, алдағы жаз мал шаруасының нағыз базарына айналуы ғажап емес.
Астық шаруашылығы да биылғы егіннің бітік шығуымен өздерін әупірімдеп ұстап отыр. Келесі жылы астық қанша мол болса да, оны мемлекетке тапсыруды ұйымдастыру қыйын болады. Өйткені, жаңа астыққа дейін шаруашылық мүшелерінің психологиялық және экономикалық көзқарастары мүлдем өзгеріп үлгереді. Сол себептен де астық шаруашылығы да, жаңа қырман науқанына дейін құрылымдық сыйпаты бір жағына шығып тынғаны мемлекет үшін де, бұқара үшін де аса пайдалы.
Ауыл шарушылығы базаргөй экономикаға өтуде сырқатты жағдай болмас үшін тоталитарлық жүйенің кәтесін түзете отырып, базар соқпағына түскені дұрыс. Ол үшін ауыл шаруашылығындағы тәуекел сыйпатты мал және астық шаруасын бір ретке келтіру керек. Айталық, Ақтөбе облысының Байғанин ауданы шөлді мекен бола тұра жүздеген отар қой өріске шығып, жердің де шұрайы кетіп болды, «Еділбай» тұқымды қойдың да тұрқы кішірейіп, тозып бітті. Ал мұндай шөлді жерлерге түйе мен жылқы малдарын өргізген анағұрлым ыңғайлы әрі экологиялық тиімді болар еді. Өйткені, жылқыға шөп шабудың қажеті жоқ, демек, жер қыртысы тозбайды. Аз ылғалдың өзі жыл ма жыл жердің шұрайын қалпына келтіруге үлгереді. Ал,қой-ешкі малын Ырғыз ауданы тәрізді сулы да нулы өңірге өргізген малға да, адамға да әбден ыңғайлы. Жалпы, шөлейт маңдағы қой-ешкі шаруасын тәуекел астық шаруашылығының жеріне көшірген дұрыс. Ал, «тисе – терекке, тимесе - бұтаққа» деп дән себетін астық шаруасын түгелімен қой-ешкі бағу кәсібіне көшірген мақұл.
Сонда, азайып, жойылуға айналған Даланың сәні жылқы мен түйе бағу кәсібі пайдасыз саналатын қой шаруашылығының орнын басады, ал қой-ешкі бағу кәсіпшілігі, аспаннан жауын күтіп жалтақтаған астық шаруашылықтарының орнын басып, жерді зорлап аздыру ісін түгелімен ығыстырып шығарады. Мұндай жағдайда шаруашылықтарды жекешелендіру кезінде ескеріп, іске асыруға әбден болады.
Қазақстанда жылқы мен түйе кәсібіне де жарамайтын жерлер бар. Бірақ ол маңда әдетте жез киігіміз өріп жүр. Өкінішке орай, қазақ даласының осы бір киелі жануарына тиесілі көзқарас әлі де ойластырылмай отыр. Жалпы, елде мемлекеттік бағыныстағы сайғақ кәсібін құратын мезгіл жетті. Мұндай кәсіпке көп шығын қажет емес, қайта ол мемлекетке алтын түріндегі табыс әкелері сөзсіз. Өкінішке қарай, бұл табыс көзі анархиялық сыйпат алып, мемлекеттік деңгейдегі қылмыс жасалып, пәк айуанның оңды-солды жойылуына тап келуде.
Егер де қазырғы мыштай (қаптесер тышқан) көрпештерді бағып, күллі зыйан шегіп отырған ауылдар негізінде мемлекеттік сайғақ кәсібі құрылса, ол елге де, құм басып аңызақ кептірген ауылдарға да мол пайда болар еді. Киікті жазықсыз қырған сол ауыл жігіттерін қылмыстан да құтқарар еді. Ал, мұндай кәсіп:
- киіктің санын кемуден сақтау;
- оны семіртіп, мемлекетке өткізумен;
- көбейтумен;
- киік өнімі өндірумен айналысар еді.
Бәлкім, сонда мешеу ауылдар Даланың жанды алтынын бағып, мемлекетке нағыз алтын жылғасындай қадырлы көрінер ме еді?!

Тіл
Қазақ тілін қолға алған 1989 жылдан бергі үш жыл есірік құлшыныммен ес кетіріп, уақытты бос кетірген уақыт екенін мойындайтын кезіміз болады, әлі! Рас, кәзіргі қазақ тілінің қолданым аясы бұрынғымен салыстырғанда шүкіршілік. Санға сан қосылуда. Тілге деген құлшыным көбеюде. Алайда, бұл көрініс тіл тағдырының төңірегінде төгілген тердің нәтижесі емес, бәрінен бұрын Уақыт талабының ғана көрінісі. Ал, егер бұл көрініске нағыз қайраткерлік пен мемлекеттік ресми көзқарас қосылғанда, бәлкім, қазырғы тіл жөніндегі жағдай да, желбуазданған даурықпа саясат та, басқа болуы ықтимал. Сонда біз не істемедік?
Ең әуелі мемлекеттік мәртебеге ие болған тіл үшін оның мемлекеттік деңгейінде қолданылуы үшін алғышарт жасалғаны жөн болар еді. Ал, ол қарапайым да, қордалы үш саланы қамтиды:
- терминология;
- орфография;
- орфоэпия.
Қазақ тілі өзінің Қыпшақ заманынан кейін аморфты тілге айналғанына қазыр көз жетіп отыр. Кез келген дамыған тілдің шыңы – ресми тіл болу. Реси тіл дегеніміз - кез келген дерлік сөзі нақты ұғыммен қамтылған тіл. Ал, біздің қазырғы тіліміздегі кез келген сөзге кез келген мағына телуге болатын жағдайға жеттік. Бұл – тіл мешеулігінен, оған деген көзқарастан пайда болатын нәтиже. Ендеше тілдің даму көрсеткіші – оның әр сөзінің нақты ұғымды білдіру деңгейіне жетуі. Ол үшін не істеу керек?
Біріншіден, тілдің Ұлы термин жыйнағын (сөздігін) біртіндеп қолға алу керек. Әрине, ол тілдік салаларға бөлініп, салалық термин сөздіктерін құрайтыны рас. Алайда, кәзіргі шығып жүрген терминологиялық сөздіктер, субъективті сыйпат иеленіп, авторлардың долбарымен шыққан туындылар іспетті. Мұндай сөздіктер алдына әлі күнге тілдік заңдылық, концепциялық принциптер мен терминдік теория ұсынылмағандықтан, субъективизимнен сүрінуде. Жалпы, мұндай істі қалай ұйымдастырған жөн?
Атақ-даңқына қарап емес, қазақ тілінің нағыз білгірлері мен ғалымдарын біріктірген мемлекеттік тіл комитеті құрылар (болмаса бұрынғы терминком) болса, термин жөніндегі іс объективтірек болуы үшін былай ұйымдастырған мақұл. Әуелі осы орган қазақ тілі терминологиясы тұжырымдамасының жобасын жасап, бұқаралық талдауға ұсынады.Талдауға түскен аргументті пікірлер мен қағидалар іріктеліп барып, тұжырымдаманың сынақ жобасы бекітіледі.Сынақ жоба біржылдық сынға түсіп, толықтырумен барып, түпкілікті түрде тілком бекітеді.
Міне, содан кейін барып, қазақ тілінің терминологиялық сөздігін жасау басталады. Мұны да әрі қарай ұйымдастыратын әлгі терминком не тілком. Ол үшін бұл орган ай сайын белгілі бір терминдер тізбегін жариялап, соған баламаға екшем (конкурс) жариялайды. Балама термин екшелу кезінде термин тұжырымдамасының талабын қанағаттандыратындай принциппен және пікірталас бұқараның көз алдында жүретін процеске айналуы қажет. Әйтпесе, кәзіргі баламаны бекіту ешбір аргумент пен принципке сүйенбей, оның баспасөзде неғұрлым көзге көп түсіп, ауызекі көп айтылуына орай таңдалуы өте сәтсіз де объективсіз тәсіл.
Екіншіден, тілдің қайтадан қолға алатын бір саласы – орфография. Орфография үшін қазақ тілінің жаңа дәуіріндегі жаңа тұжырымдамасы қажет. Орфографиялық сөздікті осыдан кейін барып, қолға алған жөн. Сонымен бірге қазақ тілінің орфографиялық заңдылықтарын баспасөз бен басқа өнімдерінде бақылау органы болғаны жөн. Өйткені, соңғы кездері әуесқой басылым мен баспалардың көбеюіне орай, тілдің жазбасы түрлі сорақылықтарға душар болуда. Осы қиянатты болдырмаудың жолы қарастырылмаса, дамып, ресмиленіп үлгермеген қазақ тілінен сау-тамтұқ қалмайды.
Үшінші сала ретінде, орфоэпияны алсақ, қателеспейміз. Өйткені, ауызекі тілде қазақ тілін сауатсыз сөйлеу орын алып, ол барған сайын белең алуда. Мәселен, «шопанды» – «шабан» (шабан – жүрісі өнбейтін ат), «отарды» – «атар» (орыс тілінен енген нұсқа күйінде айтылып жүр), «ретті» «рез» деп бұрмалау әбден сіңіп барады! Демек, қазақ тілінің дикциялық жағдайын қамтыған орфоэпиялық сөздік те қажет және оны шығару уақыт талабы.
Қазыр қазақ тілінің мәртебесі өзектеніп тұрғанда, оны үйренушілер саны үстемеленуде болғанымен, тілді үйрену методикасының өте нашарлығынан, тіпті, жоқтығынан, оны үйренуге деген құлшыным тез суып қалуда. Ал, шындығында, қазақ тілі орыс тілінен екі есе жеңіл тіл. Өйткені, біздің тілде род жоқ, және екпін (ударение) бірыңғай соңғы буынға түседі. Қазақ тілінің табиғаты заңдылықты сүйеді және исключение жоққа тән. Мұндай тіл тез үйретіледі әрі тез дамиды.
Қазақ тілін үйрету методикасының сан салалы түрін: дәрісханалық, теледидарлық, грамматикалық, сондай-ақ, тереңдетілген және жеңілдетілген салалары бойынша екшем (конкурс) ұйымдастыру арқылы дамытуға болады. Алайда, оларға да алдымен тұжырымдама (концепция) бекітілуі керек. Жалпы, тілге байланысты кез келген құжат жобасы жарияланып, ол бұқаралық талқыдан өтіп барып бекітілгені әруақытта объективті болып табылмақ.
Сонымен бірге қазақ тілге көзқарас пен ниетті құлату үшін түрлі идеологиялық ырғауыштарды (рычаг) қолданған тиімді. Мәселен, шетелдік телесериалдарды тікелей қазақ тіліне аударып, беріп тұрса, қандай қолдау болған болар еді. Сондай-ақ, балаларға арналған шетелдік қызғылықты кино, телеөнімдерді орыс тілінен бұрын орағытып көрсеткен тіл үшін үлкен ұтымды.
Ол үшін «Қазақфильм» бірлестігінің аударма саласына тікелей мемлекеттік қолдауды аямаған жөн. Кәзір қазақ әліпбиі жөнінде де алуан пікір өрбуде. Жалпы әліпби харпын таңдауда мына жайттарды ескерсе болғаны, қай әліпби керек екені өзінен өзі шығады:
1. әліпбидің тарихилығы;
2. әліпбидің қазақ тілінің сыйпатынан ауытқымауы;
3. болашақ бүкілтүркілік ортақ әліпби жасауға қайшы келмеуі;
4. өркениеттік даму талабына сай болуы;
5. тілдің дамуына әліпбидің кедергі болмауы.
Аталмыш шарттарға тоқталсақ, 1-жайт бойынша, қазақ халқының тарихында төрт харыптық нұсқаға негізделген бес әліпби (қыпшақ жазбасын ескермегенде) бар, тас жазбасы (руникалық харып) арап әліпбиі, Ахмет нұсқасы, латын харпы және кирилица негізді әліпби. Бұлардың қайсысы да неғұрлым алыс болған сайын соғұрлым ыстық та қасиетті саналады. Бірақ тарих үшін бұлардың қайсысы да құнды және бірдей.
2. Қазақ тілінің сыйпатына барынша негізделген тас әліпби, Ахмет нұсқасы және осының негізінде дүниеге келген латын харыпты әліпби.
3. Кәзіргі жалпытүркілік сауат дүниесі үш түрлі харып қолдануда; латынша, арап, кириллица. Азаттық алуға байланысты соңғы әліпбидің отарлық сыйпаты ескеріле тұрып, кириллицадан жаппай жиіркену жағдайы жүруде. Бұл жайт КСРОлық түркілерді кириллицадан түбінде ажырататыны анық. Сонда таңдауымызға екі ұлы харыпқа негізделген әліпбидің ғана бүкіл түркіні бірыңғай харыптандыру мүмкіндігі қалмақ.
4. Сайып келгенде, қазырғы тіліміз үшін, оны тезірек даму жолына мүмкіндік беретін әліпби қажет екендігі. Ал, бұл талапты бірден бір қанағаттандыратын латын харыпты әліпби және бұл қазырғы әліпбиден арап харпындай алыс емес, «үш қайнаса, сорпасы қосылады». Яғни, кириллицадан латыншаға өтудің сырқатсыздық талабын да, қанағаттандырады және өркениетті техникалық құралдарға да икемді. Қысқасы, латын әліпбиі қазақ тілінің дамуына тұсау болмасы айқын. Ендеше әліпби жөніндегі амбициялы пікірталас латын кейіпті харыпқа тоғысып, тез арада тоқтамға келетін уақыт жетті. Өйткені, тіл дамуының қазырғы негізі - әліпбиде.
Алайда, әліпби мәселесі бүкіл түркі болып бас қатыратын жайт. Сондықтан, түркілік ортақ әліпби тұжырымдамасын бірігіп жасаған дұрыс. Әліпби ұқсас болса, тілдердің туыстығы іс жүзіне асады.
Тіл саясаты жөнінде ескеретін бір жағдай, кәзіргі қазақ тілі уақыттың мүмкіндік арнасымен дамуда. Егер тіл дамуының бұл ағысын жасанды түрде не тездетіп, не күшейтсек, тіл саясатының бұл зардабы өзге саяси саланы қамтып кетуі ғажап емес. Тіл дамуына күш емес, тек қана жағдай жасау тиімді. «Орнында бар оңалатынына» әруақытта шүкір етейік.

Дін
Тарихта ешбір ұлт не халық табынусыз болған емес. Әрине, 70 жыл бойы Жаратқанды ұмытсақ та, оның орнына Маркс, Ленинді қойып шоқындық.
Кәзіргі Қазақстан саясатында ебропалықтарға біз нағыз мұсылман емеспіз деп саяси ақталатындаймыз. Ал, ТМД деңгейінде ислам фундаментализмінен өзіміздің алшақ екенімізді көрсету таяу шетелге бағыттаған саясатымыздан орын алады. Сайып келгенде, біздің мұсылман еліне айналуымыз біреуге қауып, өзімізге сор болмайтынына түпкілікті көз жеткізіп, бір діннің етегінен ұстауға ден қоя бастайтын уақыт алда екені рас. Дегенмен, кәзіргідей өлара шақта мемлекеттен дінді бөліп, зайырлы ел боламыз дегенмен, халық діннен, дін халықтан бөлінбек емес. Демек, діннің Қазақстан үшін бәрібір саяси нысанға айналуы сөзсіз. Ендеше, халық дінге қазығын айналған аттай байланса, біз босқа уақытты неге өлтіреміз? Мемлекеттік жолмен дамымаған дін, анархиялық, миссионерлік сыйпатпен дамыса не болады? Фундаментализм мен діни соқыр сенімнің көкесі сонда болуы мүмкін ғой. Сондықтан, ресми дінді бөлектегенмен, мемлекеттің көз қыры қазақ ұлтының мұсылман дінін екінші рет қабылдаудан сырқатсыз, ерікті де сауатты, жүрек қалауымен жүзеге асатын құбылысқа айналуға алғышарт жасауы қажет.
Кәзіргі өтпелі шақта әр ауданда бір мешіт ашылып, әр аймақта бір медресе құрылуын қамтыған жөн. Ал кейіннен бұл үрдіс әр ауылда бір мешіт, әр ауданда бір медресе болатындай жағдайға дамиды.
Бір өкініштісі сол, қазақ тілін үйрету методикасының жоқтығындай, арап тілінің үйрету методикасы да кәзіргі мезгілде өте қат. Осының кесірінен әр ұстаз өзінше үйретіп, араша үйреніс талапкерлердің талабын тауға тірегендей болып, қыйын істі қолға алғандай ниетте болатын шәкіртте шала үйренген әріптерін өзгеге үйретуге кірісіп, осылайша дүмшелік популизм жанданып келе жатқандай.
Әрине, кәзір Қазақстанға, әсіресе, діни түрік ағайындар дін жағынан қол ұшын ұсынуда. Алайда, табиғатында зерек қазақ бір ауық діни сауатты өзі қолға алатын уақыт келді ғой. Әйтпесе, Қазақстанда бастапқы исламның тарауына араптар, оның тұрақтануына татарлар, енді оның қайта түлеуіне түріктер кіріссе, қазақтың өзі қашан діндарлыққа жетеді? Сол себепті мұсылмандық сауат пен мешіт жұмыстарына халықтың өзін кәзірден бастап кірістірген дұрыс. Ауғаныстанның кәзіргі бас діндарын туғызған қазақ, Түркістанды екінші Меккеге айналдыра білген қазақ байсалды мұсылмандықты әлі-ақ қалпына келтірер. Ол үшін дін жазуының қажетін қанағаттандыру үшін Түркістанда арап харыпты баспа құруды қолға алу қажет. Сонымен бірге онда діни салауатты уағыздаушы радиообъект ұйымдастырған жөн.
Дінді қазырдың өзінде тәрбие құралы мен әруақтар алдындағы жауапты орын ететіндей мүмкіндік бар. Айталық елдің қай түкпірінде де қасиетті қорымдар жеткілікті. Оларды мешіттерге тіркеп, шырақшылар бөлінсе, қазақы сенімнің қайта түлеуіне орын бар.
Өкінішке қарай, кәзір емшілік, тәуіп, бақсылық саласында дүмшелікке ұрыну етек жая бастады.Тіпті кейбіреулер өздерін тірісінде әулие атандырып жүр. Бұл – қазақы ұғымның қадырын кетіру емей немене? Қазақ ұғымында тірі кезінде қасиетті батыр, би, бақсы, бай, тәуп т.б. елге қадыры сіңгендер өлгесін барып, әруаққа айналғасын, әулие атанатыны рас. Осыдан барып халықта әулиенің басына түнеу ұғымы қалыптасқан. Сондықтан да, тірі кезінде ешбір әулие болмайды және ешбір тәуіп бір қора адамды бірден емдемеген.
Кәзіргі кезде әруақты, биоөрісті, ерекше қабылетті жандарды мешіт ісіне байланыстырып, олардың халыққа шынайы қызметін дінмен қайта табысуға ықпал ретінде неге пайдаланбасқа.
Өкінішке қарай, қазыр әруақты «арқалаған» кейбір жандар популизмнің экстрасенстік түрімен айналысуда. Халық бойындағы әлі арылмаған құлдық психология кез келген шапағатты көктен күтуге әдеттендіргені кәзіргі экстрасенстерге фанатизммен ден қоюдан көрінуде.
Емшіліктің сыйпатына тағы бір тән жағдай – бүкіл бақсылар мен тәуіп, сынықшыларды бір жерге шоғырландырып, ем кіндігін жаппай құру болып отыр. Ал, тарихта мұндай жандар шоғырланып, мекемеге айналмаған. Бәлкім, олардың қабылеттері мен қасиеттері де сонда шығар?!

Халықнама
Ұлт мүддесінің қазырғы таңдағы басты саласы халықнама (демография) болғандықтан да, бұл айырықша саясатты қажетсінетін пән болып табылады. Алайда, Қазақстан халықнамасы әлі күнге жүйелі түрде өз соқпағына түскен жоқ. Бұл үшін сан алуан диаспоралы елімізде халықнама зердежайын (зерттеу институтын) құратын мезгіл де алыс болмас.
Қазақстанның ұлттық мемлекет болып қалуы, қазақ ұлтының саны мен сапасына байланысты екені аян. Сайып келгенде, тіл, дін секілді өзекті құндылықтар осы жайтқа тәуелді. Ендеше ең болмаса санымызды қалай молайтамыз деген сауалға елде талай әуесқой демографтар бас қатырып та үлгерді.
Санды көбейтудің негізінен екі жолы бар екені белгілі. Келім-кетім (миграция) және табиғи өсім (туылым). Келім-кетім мәселесі әруақытта да еріктілік сыйпатта болмаса, оны күштеу яғни басқаны кетіріп, қазақты келтіру жағдайы жалпы саясатты морт сындыруы ықтимал. Келім-кетім саясаты негізінен кетіріп, келтіру принципіне емес, кетіп,келу принципіне негізделсе жетіп жатыр. Соңғы кезде келу жайттарының өзі әжептәуір құбылысқа айналды. Ал, келім-кетім деректеріне сонша мән беріп,саяси сыйпатқа айналдырудың да соншалықты қажеті жоқ. Қазақтан басқаның өз елдеріне кетуі олардың өз ұлттық отанымен табысуы емес пе, тіпті, қазақ мемлекетін мойындамағандықтан да кетіп жатқаны қаншама! Ендеше «ондайларға ойбай, кете көрме!» - деудің орнына «тайып тұр!» деумен арада «тең» таңбасы бар екенін ұғатын уақыт жетті.
Кәзіргі кезде (өтпелі дәуірде) келем деген қазақты құрғақ құлшыныспен ғана қабылдай тұрған мақұл. Егер бұған мемлекеттік мән беріліп, саяси жағдай туғызылса, оның екіжақты зияны болмақ:
- ішіміздегі өзгелердің алакөздігі артып, оған қарсы жергілікті жерлерде жоспарлы істер жүреді, ішкі саясаттың ішегі қатаяды;
- кәзіргі қыйын шақта Қазақстанды отаным деуден гөрі оңай олжалы мекенге айналдырушылар көбейіп, мемлекетке әсіре міндетситіндер көбейе бастайды. Ал, шын мәнінде қазақта әлі міндеттенетіндей мемлекет құрылып болмағанын ескерген дұрыс. Қысқасы, қазырғы кезде Қазақстан үшін ең алдымен оның мемлекет құрылысына аз да болса пайдасы барлар мен мойынға түспейтіндер жыйналғаны дұрыс. Алайда, шет қазаққа босқындық туып жатса, амал жоқ, олар сөзсіз қабылдануы тиіс.
Шет қазақты келтірудің қандай тиімді жолдары бар? Ол Қазақстанға жерлестік деңгейіндегі (шетелде ру мен әулет басы, таяу шетелде аудан мен кәсіпорын басшылары) беделді де дәрменді адамдарды келтіруден бастайтын жағдайға негізделсе. Өйткені, мұндай адамдар әруақытта өзімен бірге бір қауым жұртқа қамқор бола біледі. Яғни, Орынбордан бір совхоз директоры келсе, онымен бірге кемінде 50 үй бірден көтеріледі деген сөз. Сол секілді Моңғолиядан беделді бір әулет қозғалса, онымен бірге ағайын-жұрағат бірге көшеді.
Сонымен бірге, қазақ диаспорасын атажұрттандырумен бірге Қазақстан өзінің кадр мәселесін де бірыңғайлар еді. Мәселен, шығыс елдерінде (Қытайда, Иракта, Индияда, Моңғолияда, Араб елдерінде) гуманитар пәндердің қаншама маман-ғалымдары жүр! Қаншама дайын тілмаштар бар! Қанша піскен дипломаттар жүргенін де білмейміз. Ресейде қандай кәсіпорын басшылары бар! Әскери кадрлар қанша?! Ендеше жағдайды осыларға жасап, өзіміздегі ас ішіп, аяқ босатарлардан құтылу жөн емес пе?! Бұл жерде өзгенің емес, алдымен өзіміздің кертартпалар аталып отыр.
Санның көбеюінің тағы бір жолы – табиғи өсім. Алайда, Қазақстандағы қазақтың табиғи өсімі осындағы өзбектердің өсімінен біраз кем. Жалпы, қазақтың қазырғы туылу қарқыны аз болса, өркениет қабылдайтын болашақта ол өсім көбейер ме? Сондықтан бұл жағдай қазыр қолға алынғаны жөн. Ол үшін басты шешім – қазақ жастарын ауылда тұрақтандыру. Ал, ол үшін басты жұмыс – ауыл басшыларын жасарту. Жалпы кәзір «Жас Қазақстанды жастар басқару керек!» деген девиз кадр мәселесінде басты орында болу керек. Ауыл деңгейіндегі басшылықтың орта жасы 30-дан, аудан басшылығы 35, облыс – 40, ал мемлекеттік ауқымдағы орта жасы 45-тен аспауын діттемейінше, қызыл империяның жұқпалы дертінен айығып, қоғамды нағыз икемді қайраткерлер қолға алуына жағдай тумайды. Қоғам басшылығы жасармай, жалпы жастарымыздың есею жасы қартая бермек. Ал, бұл халық санына да, сапасына да басты зиян.

Тарих
Тарих - өткен оқиғалардың тізбесі емес, халықтың өткен ұрпақтан қалған зердесі. Ал, мұндай зерде қапелімде Қазақстан жағдайында қалыптаспайды. Әсіресе, тарихы қатталмаған, хатталмаған қазақ үшін мейлінше қыйын.
Қазыр тарихшылар арасында авторлық тарих жазу ағымы пайда болды, бұл –түбінде Қазақстан тарихын субъективизмге ұрындыратын қадам. Мұнан қашу үшін тарих жазуға да тарих керек екенін ескеру керек. Ал, ол бізде әлі жоқ.
Қазақ тарихын оның тұжырымдамасын дәйектеуден бастау қажет. Бұл тұжырымдама қазақ тарихының үш бұлағына иек артқаны жөн: бізге дейінгі қазақ туралы еңбектер, дүние жүзіндегі архивтік – шикізат материалдар, халықтың өзінде сақталған тарихи мазмұндағы мұрағаттар.
Тарихты жабыла жазудан бұрын, тарихи шикізат қорын әзірлеуден бастаған жөн. Ол үшін Қытай жазбалары мен Геродоттан бастап, орыс, араб жылнамаларын қамтыған, тарихи Игорь жасағы туралы жырдан бастап Желтоқсан оқиғасына дейінгі аралықта қамтылған мол материал ең алдымен хрестоматия түрінде қазақ тілінде том-том болып басылғаны жөн. Тарихи шикізат дегеніміз – осы. Міне, осы шикізатты тарихшылар жарыса зерттеп тарих жазуға содан кейін кіріскені ләзім. Бәрінен бұрын таяу шетелдегі архив материалдары алтынға айналмай тұрып, шолғыншыларды аттандырсақ, ұтарымыз көп болар еді.

Журналистика
Қазырғы кезде журналистикаға тек қана хабарлар тасқыны деп қарау бойымызда кеңестік психологиядан қалған қасаңдық. Өйткені, журналистік қызметке журналистердің өзінен бастап, мемлекеттік органдар мен бұқараға дейін хабар айту, жазу, тарату аясы деген түсінікпен қарағаннан бұл салаға жеткілікті жағдай жасалмай, талап қойылмай, қоғамнан өз орнын ала алмай-ақ келеді. Ал, шын мәнінде тәй-тәй басқан жас мемлекет үшін оның «жас» халқын қалыптастырып, ұлтты парасатты дамытуды ең қолайлы да іскер, тиімді қоғамдық сайман екенін, қоғамның дәрігері екеніне ой жіберіп, көз жеткізер шақ туды ғой. Бұл үшін арнаулы радио-теле және баспасөз журналистикасын қамтыйтын кәсіпқой оқу орнын құратын мезгіл болды.
Бір ғана тележурналистиканың жағдайын өтпелі кезеңде қалай демеуге болады деген сауалға жауап іздейікші. Әрине, мемлекеттік «Қазақстан» телерадиокомпаниясына миллиондап ақша аударса, оны сонша дауға айналдырмай шешуге болатыны түсінікті. Ал, ол жағдай мүмкін болмаса ше?
Қазырғы жаңа дәуірге сай жаңа құрылымдар дүниеге келуде. Өкінішке қарай мемлекеттік органдардың мемлекетке тәуелсіз органдарға ала көзбен қарауы немесе менсінбей назар салуы жақсылықтың нышаны емес. Өйткені, болашақ мемлекеттік емес құрылымдарға ерекше дәуір болғалы тұр. Демек, мемлекетті күшейту дегеніміз – соның мүддесіне беймемлекеттік құрылымдардың мойнын бұра білу. Кәзіргі жағдайда көптеген облыс орталықтарында тәуелсіз телекомпаниялар құрылуда. Алайда, бір қызығы әрбір облыста дерлік «Қазақстан» компаниясына қаражат жағынан қарайтын, ал атауы «облыстық телекомпания» дейтін телеқұрылымдар бар. Шын мәніне келсек, бұлардың бәрі «Қазақстанның» бөлімдері ғана, ендеше олардың атауын дабырайтып, ісін неге жабырқатамыз? Егер өз алдына компания болса, қаржы, әкімшілік тізгінін өздеріне беріп, жергілікті өкіметке түгелдей неге қаратпасқа?! Болмаса, «Қазақстан» компаниясына басыбайлы бөлім етіп, неге бермеске? Әйтпесе, заңды тұлға жағынан Ленинскіні қосқанда 20 мемлекеттік телерадиокомпания болғаны ма?! Одан да неге оның барлығынан толыққанды нағыз телерадиокомпания құрмасқа?!
Мәселенің басқа қырын алайық. Ақтөбеде дүниеге келгелі жарты жылдан асқан тәуелсіз РИКА телерадиокомпаниясы бар. Құрал-сайманның бәрі жапондық. Ұжымы жастардан құралған, ісі ширақ. Ол мекенжай болмағандықтан, облыстық телекомпанияның (ОТК) жаңа ғимаратынан орын жалдап отыр. Ал, керісінше, мекенжайы бар ОТК-ның жабдығы ескі, орын ауыстыруға жағдай көтермейді - жабдықты қайта жинау мүмкін емес.
Ал, осыны келісімпаздықпен «екі жартыны бір бүтін» етуге болмай ма?! Мәселен, кәзіргі инфляция РИКАға да бас көтертер емес, ал ОТК жаңа құралға ие болғанша ескі сайман мен оның қазырғы ісінен не қалады? Ендеше РИКА мен ОТК мынадай екіжақты келісімге келе алады ғой: ОТК – РИКАға өз мекенжайын бере тұрады. Ал, РИКА – ОТКның шағын ақпараттық ұжымын бюджетімен қоса, қазырғы заманғы техника алғанша, техникалық, қанатының астына алады. Ал, бұл «Қазақстан» телерадиокомпаниясы үшін де пайдалы. Өйткені, ОТК бұрынғыдай өтпелі дәуір бойына техника үшін қаржы сұрамайды. Қажет болса, РИКА ОТКның өнімін таңдап жүріп эфирге шығарады. Ал, сәті түсіп техника алынғанда әлгі ұжымды өз алдына бөлім етіп бөлек шығара қояды.
Әрине, бұл соншалықты білмей жүрген шаруа емес. Бар пәле бәрімізді құрсаған қасаң ойжүйенің бұзылмауында жатыр.

Тәрбие мен білімдендіру
Тәрбие мен білім беру қашаннан да қазқатар жүретін құбылыс. Сол себепті орта білім беру тұжырымдамасы бір бірінен ажырағысыз осы қос саланы қатар сыйғызуы тиіс.
Қазақстанның тәрбие білім жүйесін жақсы байланыстырып шартты түрде былай тұжырымдаған дұрыс:
- 1-3 жас аралығы – нәресте кезең. Бала бұл кезде ата-анасынан ажырағысыз тәрбиеде болуы керек. Бұл жастағы сәбихана, балабақтардың қажеті жоқ, оған кететін қаржы үйде бағатын анасына бөлінгені дұрыс. Бұл кезеңге басты шарт – нәрестенің ана тілінде сөйлей білуі, ата-анаға бауыр басқандығы.
- 4-6 жас аралығы – сәби кезең. Бұл кездегі балалар ата-ананың еркі бойынша тәрбие алуы қажет. Біреу үйде, біреу балабақша, ал енді біреу күтуші арқылы тәрбиелетуі мүмкін. Сәби кезеңге басты шарт – баланың оқуға икемдігі мен әр нәрсеге құмарлығын ұштау.
- 7-9 жас аралығы – бөбек кезең. Бұл мезгіл балаға бастауыш білім беру мен мектепке (гимназия, лицей) бауыр басып, білімге қажетті алғышарт жасалу кезеңі болуы тиіс.
- 10-12 жас аралығы – балдырған кезең. Бұл баланың дене, ой еңбегіне айрықша көңіл бөлінетін кезеңі болуы тиіс. Бұл мезгіл – баланың алаңсыз біліммен сусындайтын шағы. Осы жайт басты назарда ұсталуы көп нәтиже берер еді.
- 13-15 жас аралығы – өспірім кезең. Қазақстанның жалпы білім беру және азаматтыққа даярлау кезеңі 15 жаста аяқталғаны ләзім. Бұл кезде әр жеткіншек өзінің болашақта маман иесі болатынын нақты айқындап, шешімгерлікпен таңдауға мүмкіндік бергені қоғам үшін ұлы нәтиже болар еді. Сонда ғана адам мен қоғам арасына нақты да адал талап қойылып, оның бір бірімен байланысы ерте пайда болып, нағыз азаматтық қоғам құру мақсатына ие боламыз. Сонда ғана жастарымыз ерте есейіп, мұсалдат болудан қалады.
- 16-20 жас аралығы – азамат кезең. Бұл уақыт қазақ азаматының толық қалыптасып біту кезеңі болу керек. Яғни, 16 жастан бастап еңбекке араласу құқын жастарға толық беру керек және бұл кезең ерге де, қызға да жанұя құру жылының басқы шегі болып белгіленгені мемлекеттік демография үшін де пайдалы болып табылады. 16 жас болашақ білімқұмар жастардың жоғарғы оқу орнының табалдырығын алғаш аттауына мүмкіндік беретін жыл болғаны да бір есептен әлдеқайда тиімді және ықтимал. Өркениетке ұшыраған мемлекеттің жастары ақыл-ой жағынан тез жетілетінін ескеретін уақыт осы кез.

Қуат
Қазақстанның экономикалық тәуелсізденуі оның энергетикалық қуат жөнінен азат болуына байланысты. Қазақстан 21-ғасырға дейін өз алдына энергетикалық тәуелсіздену жоспарын іске асырып үлгергені жөн. Болашақ қолға алынатын қуат жүйелері Қазақстанды энергиялық азаттандыруға бағытталуы керек. Елде біртұтас қуат жүйесін құру келесі ғасырдың үлесі болса да қалған 7 жылда ел бойынша қазырғы ең қуатты да таза саналатын атом электр жүйесін қолға алған мақұл.
Әрине, Чернобыль апатын бастан кешкен кеңестіктер үшін АЭС аса қауыпты саналса да, болашақ осы қуат бекетінікі болуы ғажап емес және оған бұқара көзін жеткізу керек.

Жол қатынасы
Қазақстандай ұлы жераумақты мемлекетке жол қатынасы өте тактикалық ұтымды екенін экономикалық, саяси әлеуметтік жағынан көру қыйын емес.
Қазақстан үшін оның жол қатынасын бірден бір жандандыруда қазырғы тез арада мүмкін түрінің бірі - әуе жолы. Мұның ішінде шағын самғауырлар (самолет) мен ұшақтар (вертолет) қатынасын орнату. Тіпті, әуе жолының бұл техникаларын жасауды бірден қолға алу да қыйын емес.
Теміржол мекемесі біз үшін стратегиялық қатынас түрі. Кеңес дәуірі Қазақстанның теміржол қатынасын бұтақтап, өзара байланыстырмай отарлы саясат жүргізді. Енді біз бүкіл ұланғайыр жераумақты қамтыйтын теміржол құрылымын құруымыз қажет. Бұл үшін ғасыр соңына дейін Қазақстанның аймақтарын өзара теміржолмен қосу мақсат етілуі керек. Бұл мақсатта: Арал-Жезқазған, Қарағайлы-Аякөз, Саяқ-Дружба, Қандыағаш-Торғай-Арқалық секілді батыс-шығыс бағыты бойынша салалар қосылса. Қазақстан ендік және бойлық бойынша өзінің басты аймақтарын теміржолдап (магистральдап) алар еді.
Тасжолдың стратегиялық соқпағын ойластырсақ, ол ел жераумағының тұрқына сай шексіздік белгісі (∞) сыйпатты тасжол өңезін жоспарлаған дұрыс. Алайда, «∞» тасжолдың шығыс көзі батысынан гөрі әлдеқайда үлкен болғаны жөн. Бір өкініштісі, о баста теміржол секілді тасжол да Қазақстанның бойлығы бойынша Ресеймен ғана байланысы көзделген, ал ендік бойынша қатынастыру тағы да азат Қазақстанның өз үлесі болмақ.
Ол үшін солтұста Кереку-Көкшетау-Қостанай, Торғай-Шалқар, Зайсан-Аякөз-Алматы магистральдары салынса - белгісінің шығыс көзі дайын, ал батысын Шалқар-Бейнеу-Құлсары-Мақат-Чапаев-Жымпиты-Ақтөбе шығыры арқылы қосуға болады. Ал осы шексіздік белгісінің, «шығыршықтарын» бірте-бірте «торлау» қыйын болмайды.

Құрметті оқырман! Әрине, құрғақ ой әруақытта утопияға жетелейді. Кез келген ұлттық ойжүйе (мышление) қоғамдық сыйпат алып, ұлттық мүдденің отын тұтатпайынша, қай ұсыныс та қараң қалар қиял ғана. Ұлттық мүддені ұлт болып бас қатырмайынша, көсегені көгерту мүмкін емес. Әсіресе, қазақ елінің өзге елден айырмашылығы да осындай жайттар бойынша қалыс қалып келуінде. Авторды бұлайша толғанысқа апарған басты себеп те осы еді.
Қыркүйек-қараша 1992 ж.