четверг, 15 ноября 2007 г.

Сөйлегеннен, кейде күйсеген жөн...

Біздің елде қазақтың мүддесін көздей басталған идеологиялық әңгіменің шешім қабылдануда оның мүддесіне тұп-тура қарсы бағытталатындай дағды қалыптасқан. Қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілер кезде айтысып-тартысып жүріп, заң қабылданғанда ақыры орыс тілінің «ресмиленіп» шыға келгені бар да, ал әңгіменің басты нысаны болған қазақ тілі жалаң мәртебемен далада қалған-ды. Сондай тақырыптың қатарына Құрбан-айт мейрамын ресмилендіреміз деп бастама көтерген депутаттардың ауызға алғанына 5-6 жылдың жүзі болып, «әрі тарт та бері тартқа» ұшыраған мәселені атауға мәжбүрміз. Бұл бастама да енді «шешілгелі тұр». Бірақ «әруақыттағыдай». Енді Құрбан-айттың мерекеленуі жалғыз емес, оған христиандық Рождество серіктеспек. Әрине, тіл мәселесі мен дін жайы заң тұрғысынан алғанда салыстыруға келмейтін жайт, бірақ бұл жердегі қазқатарлық – екі процеске де бір процедураның қатысуында: бастапқы ұлттық мүдденің міндетті түрде процедура салдарының құрбаны болатындығында. Сонымен мәселені таратайық.
Әрине, сайлауалды науқаны кезінде электоратты өзіне тарту мақсатымен талай жағымды идея мен бастамалар көтеріліп жатады. Бұл табиғи құбылыс. Осы жолы соның бірі болып ойда жоқта билік жағынан Құрбан-айт пен Рождествоға ресми мәртебе беріледі деген айтылып қалғанда, қитұрқы саясаттың желі шығар дегендер табылған. Енді қарасақ ол расқа айналып, Парламенттің қоржынына бұл тақырып бойынша заңжобалар жарыса топырлауда, біреулер жаңа заңжобасын, енді біреулер ескі заңға өзгерістерін тықпалауда. Тіпті, ұлтшыл азаматтарымыздың өзі де діни мерекені өзге діннің мерекесімен қосақталып ресмилеуге жабыла кірісуде. Бұл неғылған жанталас?
Мәселе – қазақ халқының әлі де саяси субъект болып қалыптаспағандығында болып отыр. Сондықтан да оның мүддесі көтерілген сайын оған қарсы шешімдер жарыса қабылдана бермек және саясат әлемінде ең құнды тауар - сапаланып үлгермеген, оңды-солын айыра алмайтын, өз мүддесін қорғай алмайтын әлеуметтік топ. Мұндай топ пышақкесті талап кетуге аса ыңғайлы және саяси асқазанға қорытуға сондай жайлы болып табылады. Сол себепті де, қазақы мүддені көздегендер мәселені соңына дейін алып бара алмай, орта жолда жүгі ауып қалып жүр. Сондықтан да бізде 70=30 деген формула пайда болып отыр. Әйтпесе, Қазақстанның ныспылық (титульдық) ұлты қазақ екендігін былай қойғанда, 75 % -ы мұсылман бола тұрып мемлекеттің мойындауына екінші бір дінді тықпалау неден шығуда? Біз бұған дейін ішімізге де, сыртымызға да мұсылман елміз деген бейресми доктринамызға не болмақ, ислам елдері легіне мүше болып отырғанымыз қайда қалмақ? Басқасын былай қойғанда, бір дінді қарық қыла алмай, күнде додаға түсіп жатқанымыз аз ба? Әлде, солтұстағы көршіміздің құшағына қайта құлаудың алғышарттары осылайша жасала бастағаны ма? Айта берсе - әңгіме көп, қоя берсек - сауал жетеді.
Бірақ бұл мәселенің рухани-қоғамдық жағы ғана. Оның ең даулы жағы – заңдық негізде болып тұр. Тіпті, о баста Құрбан-айтты мемлекеттік мәртебе берейік деп қазақтың мүддесін көксегендер де мына мәселені ескеруі керек еді: Қазақстан атазаңында көрсетілгендей – зайырлы ел, мемлекет діннен, дін мемлекеттен бөлінген. Ендеше Қазақстан мемлекетінің мінбері қайсыбір діннің пайдасына әңгіме айтуға арналмаған деген сөз. Бұл жерде, тіпті, мұсылмандардың саны 70 % түгілі 100 % болса да, ештеңе өзгеруге тиіс емес: заңның аты заң. Ал, бейресми мұсылмандығымызды ресмилегіміз келсе, әңгімені атазаңға «Қазақстан – ислам мемлекеті болып табылады» деп тайға таңба басқандай болмаса «Қазақстан – ислам құндылықтарын мойындайтын ел» деген бәсеңдеу уәжімізді заңдандырып алуымыз керек. Олай қыла алмайды екенбіз, ендеше халықты шынайы мұсылмандандыруға көшіп алып, сосын заңдандыру секілді тактикаға көшу бар емес пе. Ақырында, көбіктей көпірген популистік бастама Қазақстанды «ислами-христандық» мемлекет болу шебіне әкеп тіреп қойды. Енді заңгерлер Конституцияға қайшы келетін діни мерекелердің бояуын солғындатып барып, Құрбан-айт пен Рождествоға ресмилендіру заңжобасына бас қатыруда. Бұдан кім не ұтады? Діндарлар ма, олар онсыз да тойлап жүр, тіпті діни мерекені рсемилендіру діндарлар тарапынан тікелей болған сұраныс емес. Демек, бұл мәселені саясатшылар мен олардың аңдушылары көздеуде. Ал, қазақтар мен қазақ еместер ше? Бір бірімен әуелі қоғамдық, сосын діни, ал кейін саяси тәжікеге баруы ықтимал. Себебі, ресмиленген мереке мемлекет қай дінге жақынырақ деген сауалды күн тәртібіне еріксіз қойдыратын болады. Бұл әрекетті ежелгі Хазарияның түбіне жеткен тарихпен қатар қойсақ қателеспейміз. Онда да күн тәртібіне Хазарияның қай дінді мемлекеттік деп тануы керек деген мәселе көтерілген-ді. Енді екі дінді мерекелеу арқылы ресмилендірген Қазақстанда әлгі діндегі азаматтар ең әуелі екі түрлі әлеуметтік топ ретінде екі түрлі саяси электорат болып қалыптаспақ, сөйтіп, қазақстандықтар саяси түрде жіктелуге мәжбүр болмақ.
Аталмыш мәселені Конституциялық кеңестің қарауына жіберіп, діни мерекелерді мемлекеттік мейрамдар қатарына енгізу атазаңға қаншалықты сыйымды деген сауалға түсіндірме күтпестен-ақ, Мәжілістің бастапқы шешімді қабылдап жібергені өкінішті. Бұл - біздің өңкей мұсылман елі болудан бас тартқанымыздың алғашқы қадамы. Халық қалаулыларының санаулы сайлаушылардың сұранысын қанағаттандырғанын есептемегенде, бұл олардың қазіргі саясатты терең түсінетіндігіне және олардың қаншалықты мемлекеттік қайраткер екендігіне сын. Себебі, бұдан кейін біздің елдің мұсылман елі болып аталуға қақысы болмайды және Қазақстан – қазақ елі деген ұғымның ауылы алыстай түспек. Аталмыш, жайт бір қарағанда ұсақ-түйек болып көрінгенімен, біртұтас қазақстандықтарды бөле-жара қарайтын және қазақ ұлтының өз мемлекетіне біржақты билік ете алатындығына күмән келтіретін жағдай. Қысқасы, мәселе, мейрамды мерекелеуде емес, оның салдарында болып тұр. Бар мәселе аумалы-төкпелі идеологияның ауық-ауық мемлекеттік тұжырымға қатер төндіруінде. Әрі беріден соң, ала-құла діни мерекелерді бүкіл ел болып тойлауға деген қажеттіліктен гөрі популизм мен әлдекімнің жетегінде кету жатыр. Біреулердің тапсырысы орындалғанымен, мынадай сауалдардың бас көтеруіне ешбір кепілдік жоқ: Азаматтың діни тұтынымына нұқсан келмейтіндей қамқорлық жасау міндетін Мемлекет неге әрбір ұжым мен ұйымға жүктей алмай, өз мүддесін кемсітуге көшіп, қадырын кетіріп, көрінген топтың добына айналады? Абзалы, саяси кеңістікте абайлап сөйлеп, аңдап жүруді қашан үйренеміз? Әлде белгілі жарнамадағы «Сөйлегеннен, кейде күйсеген жөн» деген уәждің өміршең болғаны ма?

Р У Ш Е Ж І Р Е

Руға көзқарас.
Негізінен көшпенділерге тән болып келетін рулық құрылымның мәні әлі күнге зерттеліп біткен жоқ және өз бағасын алған жоқ. Бір қызығы, адамдар қауымының рулық бөлінісі көшпенділіктен отырықшылыққа толық өткенде, әлгі қауымның рулық құрылымнан жұрдай болатынын әлі күнге тарихшылар ескермей келеді. Қазақ халқы ХХ ғасырды көшпенділіктен отырықшылыққа өту дәуірі ретінде сүріп өтті. Ал, жаңа ғасырда қазақтар толықтай отырықтанып бітумен бірге, көшпенділіктің басты ұстанымдарының бірі-рулық бөліністен ада болуы жүзеге аспақ. Бұл біздің халық үшін қаншалықты пайда-зиян екендігі өз алдына бөлек әңгіме. Жалпы, ру дегеніміз- қазақтардың бір-бірінен жіктелу үшін ойлап тапқан басқатырғысы емес, керісінше, көшпелі қоғамның генеалогиялық, әкімшілік, әскери, тарихи, әлеуметтік, тіпті идеологиялық салаларды қамтыған біртұтас мемлекеттік қауымдық жүйесі екендігіне көз жеткізер кезең келіп жетуде. Сөйтіп, көшпелі қауымды отырықшыл мемлекеттік құрылым кеулеген кезде, рулық жүйе өзінен өзі жойылып, онымен бірге көшпенділік сипат бірге хош айтысады. Сондықтан рулық шежіреге бір шалдан тараған бір халықтың тізбесі деп қарау қаншалықты қисынсыз болса, тізбені ойдан құрай салған есімдер тізімі деу де соншалықты тұрпайы. Өйткені, рулық бөлініс - біртұтас көшпелі қоғамның құрылымдық жүйесі. Сондықтан да қазақ халқының бұрынғы ментальдық сипатын көшпенділіксіз елестету қандай мүмкін болмаса, оның келешегін рулық тарихи бедерсіз дамыту ұлттық нәрден айыру болып жүрмесін.
Сол себепті, руға көзқарасты қазақтың халық болып жымдасуына кедергі ретінде қарамай, оны жаңашыл санамен саралай, заман қағидасын қолдана отырып, сәйкес түрдегі генеалогиялық, әкімшілік, әскери, тарихи, әлеуметтік салалар бойынша сараптап, ел пайдасына икемдей таратуды ойластыратын уақыт жетті.

Шежіренің генеалогиялық сипаты.
Рушежіренің басты ұстанымы - оның генеалогиялық, яғни тектік сипаты. Шежіренің басынан аяғына дейін оған қатысушы адамдардың бір-біріне генеалогиялық (тектік) тұрғыдан туыстығы қарастырылып, алайда, жыныстық жағынан алғанда әйелзат негізінен ескерілмейтіні рас. Дегенмен, рушежіреде түзілген ұрпақтық дәуірді жобамен санамалай келгенде, шежірелердің қайсысы да қазақ хандығының құрылу заманына барып тірелетіндігіне (ХІV-ХV ғ.) көз жетеді. Дәлірек айтқанда, қазақ халқының көшпелі мемлекеттік жүйесі рулық бөлініске негізделген Тәуке ханның рулық құрылымының реформасынан бастау алатын мемлекеттік атрибуттарды дамыту дәуіріне жетелейді. Алайда, қазіргі қазақ тайпаларының атаулары ежелгі Алтай тауларының тұрғындары болғандығын ескерсек, көшпелі рулық мемлекеттік бөліністің бір дамытылған тұсы Түркі қағанаты заманына апарып тірейді. Алайда, рулық мемлекеттік жүйенің тамырын рулық қауымдық құрылыстан іздеген дұрыс. Ендеше, шежіреде қаншалықты қоспа бар деп топшылағанның өзінде, қазекең негізсіз жалғандыққа бармаған. Бар болғаны, есте жоқ ескі замандағы арғы тайпалық этнонимдерді ұрпаққа жәдігерлеу мақсатымен (Алшын, Дулат, Арғын, Адай, Үйсін, Қоңырат т.т) тайпалардың, рулық бірлестіктердің басы етіп белгілеген. Рушежіренің тарихи сипаты да осында. Бір кездегі ежелгі Тана, Тама, Табын, Адай, Алшын, Үйсін, Дулат, Қоңырат, Керей, Найман секілді жұрттардың қазіргі қазақты құрайтын тайпалардың тамыры екендігіне шежіренің өзі куә болып тұр емес пе? Сол секілді, «скиф» деп гректердің «иф» жұрнағын қосқылап жүрген этнонимі ысықтар (ысқы-скі) болып жүрмесін! Демек, ру тақырыбы жуырда бітуге, жабылуға тиіс емес жайт.

Рулық жүйенің ақыры.
Рулық жүйе көшпенділер мемлекетінің құрылымы болғандықтан оны ығыстыратын да басқа жүйе. Дәлірек айтсақ, қазіргі заманның өмірін билеген отырық өркениетті жүйе бұдан былай рулық бөліністің тамыр соғуына бірден бір қарсы жағдаят. Оны қазірдің өзінде ырықты экономикаға бет бұрған қоғам өкілі ретінде көріп отырмыз: ру түгілі әулеттік байланыс үзіліп, жанұялық ұжымның өзі әрі-сәрі күй кешуде. Сол себепті, рулық ұжымдасу келмеске кетуі ғажап емес құбылыс екеніне көз жете бастады. Алайда, рулық жіктеліс саяси құбылыстың көрінісі ретінде әлсін әлі шаң беруі де әбден мүмкін. Осы жерде тағы бір мәселе - рулық ұжымдасу мен рулық жіктелуді ажырату.

Шежіре тарату мен рулық жіктелу.
Жасыратыны жоқ, қазіргі қазақ шежірені білуді насихаттаса, екіншісі оны рулық жіктелу деп ұғып, өз тарихынан ат-тонын ала қашып жүргені. Осы жерде бір мәселенің басын ашып алған жөн. Рушежірені білу керек пе? Ол жіктелуге жата ма, ұлттық ұжымдасуға кереғар ма? Шежірені қарапайым қазаққа қаншалықты білу керек? Рушежірені білу керек. Кімге қаншалықты қажет болса, оған соншалықты білген жөн. Шежіре тарату (яғни жеті атаны білу) әлі рулық жіктелу емес. Рас, рулық жіктелудің көкесі - ұлтымыздың осы қоғамдық құрылымын қазіргі билік жасақтайтын сайлауға қатыстыру немесе мемлекеттік қызметке қызметкер іріктеуге қолдануда жатыр. Алайда, оны әркімге, әсіресе, жас ұрпаққа 25-30 ұрпақты қамтитын ұзын сонар «қара шалдар тізімін» жаттатуға айналдыру артық. Қазіргі ұрпақ үшін өзін қосқанда 7-8 ұрпақты қамтитын жеті аталық шежірені ресими түрде (тіпті, оқу бағдарламасы негізінде) білдірсе, өзінің тегі қайдан шығатынын білгізудің өзі бірталай сауап болар еді. Ал қалған «шалдар тізімін» тарих еншісіне қалдырып, арнайы зерттеу обьектісі еткен дұрыс. Бір кезде Ақселеу Сейдімбектің төршежіре туралы ұсынысын әр жанұяның төріне ілінетін жеті аталық генеалогиялық тізім түрінде қалыптастыруға неге болмасқа. Сонда шежіре жай ғана тізім емес, генеалогиялық тазалық факторы қызметін атқармақ. Біздің бұл әрекетіміз ұлтымыздың әжетке жарайтын артықшылығын халықтың гендік тазалығын арттыруға қатысы бар геноэкологиялық сайман деуге әбден болар.
Сонымен бірге, ұлттық санада қалыптасып қалып отырған, шежіре тарату мен рулық жіктелуді шатастыруды тыятындай әрекет қажет. Бұл жағынан алғанда, рулық жіктелу қазақтың басындағы сорға айналды дегенге сену ертерек, кеше ғана өткен сайлауда, Қызылорда облысы ешбір рулыққа бармай, алаштың қос арысы Мұқтар мен Тоқтарды таңдауы сүйінішті емес пе? Ендеше ұлттың осы құбылысын одан әрі неге маздатпасқа?

Шежіре таратудан рулық ұжымдасуға.
Әрі-беріден соң бұл жеті аталық ұғымды шежіре тарату аясынан рулық ұжымдастыруды қолдап отыру да, мемлекеттік, ұлттық тұрғыдан әлеуметтік мәселені шешуде бірқатар роль атқарар еді. Сөйтіп, руды жіктелу көзінен ұлттық генеалогиялық тұтастық органы етуге икемдеудің ерсілігі бар ма?. Басқаша айтқанда, рулық ұжымдасуды тарих қойнауына беруге асықпай, оның ұлт игілігіне айналар тұсын қайта түлетіп байқаудың ерсілігі де жоқ, зияны да болмауы керек. Ол үшін рулық ұжымдасудың рулық жіктеліске апарар зиянын кесіп тастап, пайдаға асырудың жолын қарастырған жөн. Оны жүзеге асыру үшін жеті-сегіз ұрпаққа дейінгі руластар қауымдасып, ақсақалдар алқасын құрып, қажет болса қоғамдық-туыстық бірлестік деңгейіндегі ұйым құрып, оның қызметін әлгі рулық қауымның әлеуметтік, туыстық, имандық, мейірбандық, мәдени тұрғыдан адамдардың бір-біріне деген жанашырлығын қалыптастырып дамытуға бағытталған шараларды іске асыратын тетікке айналдыруға әбден болады. Алайда, аталмыш рулық ұжымдардың бір-бірімен азаматтық, саяси егестері мен бақталастықтары болмайтындай қалып (норма) жасақтауға тура келеді. Сондай-ақ, мұндай қауымнан шыққан саяси, мемлекеттік қайраткерлердің аталмыш рулық ұжым іс-әрекетіне араласуын шеттетіп, ондай тұлғаларды ұлттық және мемлекеттік деңгейдегі қайраткер ретінде таныған дұрыс. Оларға алуан сатыдағы мемлекеттік және саяси басшылар жатуы ықтимал. Тағы бір айта кетерлік жайт, аталмыш рулық ұжымның мемлекет ісі мен саясатқа араласуына заңды түрде тыйым салынуы қажет. Айталық, сайлаудың қандай түріне де араласу қылмыспен тең болуы керек. Сонда нақтылай айтқанда, мұндай туыстық ұжымдар өз деңгейінде демографиялық өсуге, жанұялық қадірлесуге, ұлттық дәстүрді сақтауға, ұрпақ тәрбиесін қолға алуына, жойылып бара жатқан ақсақалдық институтты қалпына келтіріп, ұрпақтардың сабақтастығы мен жауапкершілігін ұлттың дамуына ұластыруға атсалыса алар еді. Алайда, мұндай жайт қолға алынар болса, тайпалық деңгейдегі қауымдасуға шек қойылғаны дұрыс. Өйткені, ол жағдай көптің азға әлімжеттік жасауын жүзеге асырар құралға айналуы мүмкін және ұлтты ірі тайпалық жіктеліске итермелеп, ірітуге апарып соқтыруы ғажап емес. Сол себепті де қазір ұранға айналып кеткен тайпалық этнонимдер әлгі жеті-сегіз ұрпақтық деңгейден әрі жалғаспай, одан әрі жаңа рулық ұжымдасуға итермелеп отыруы тиіс. Сонда, шамамен әрбір 25 жыл бір ұрпақтық мерзім сайын пайда болған 9-ұрпақ, өзінің (өз әкесінен бастап есептегенде) 8-атадан қосылатын туысымен некелесетін мүмкіндігі болып, бірақ рулық ұжымдасудан шығатындай заңдылығы болуы шарт. Бір қарағанда мүмкін еместей әрі күрделі көрінетін бұл құрылым болмағанның өзінде, жуық арада қазақ санасынан рулық туыстықты аластау мүмкін емес, бірақ оны қажетті түрде бағыттамаған жағдайда оның қоғамға, ұлтқа қарсы айналымға түсіп кетуі де ғажап емес. Аталмыш ұсыныс идея түрінде қалғанның өзінде рулық қауымдасуды қайта түлету туралы әңгіме толастамайды. Ал, біздің ұсынысымыз солардың ішіндегі барынша қолайлысы, жарамдысы, зиянсызы деп ойлаймыз.

Көшпелі және отырық қоғамдардың әкімшілік бөлініс жүйелері
Барлай қараған адамға көшпелі қоғамда адамдар қоғамдастығы механикалық емес генеалогиялық бөлініске ұшырайды да, ол бір уақытта әкімшілік бөлініс ролін атқарады. Бұл жайт көшпелі қоғамға ұжымдық (коллективизм) сипат таңады. Ал, генеалогиялық туыстықты тәрк ететін отырық қоғамда адамдар қоғамдастығы механикалық бөлініске ұшырайды да, адамға жекедаралық (индивидуализм) сипат сіңіреді. Көшпелі қоғамдағы деңгей былайша түзіледі: адам; жанұя (ата-ана және бала); әулет (бір атадан өрбитін жанұялар жиыны); ру (бірнеше әулеттің жиынтығы); тайпа (бірнеше рудың бірігуі); ұлыс (тайпалар бірлестігі); ел (ұлыстардың тұтастығы). Сонда адамнан елге дейін көшпелі қоғам жеті деңгейлі бөліністен тұрады. Бұл бөліністің руға дейінгі сатысының тұтастығы барынша берік келеді де, тайпаның, ұлыстың, елдің ыдырауы жиі жүретін құбылыс болғаны рас. Ал, отырық қоғамдастықты қарастырсақ, бөлініс былайша өрбиді: адам; жанұя; маңай (микроаудан немесе көше); мекен (поселка немесе қаланың бөлігі); аудан (қала); аймақ (облыс); ел. Көзіміз жетіп отырғандай, көшпелі қоғам адамдар қауымдастығын түрлі саты бойынша басқарса, отырық қоғам кеңістікті (аумақты - территорияны) бөлініске салып адамдарға сол арқылы билік орнатады. Сол себепті де, көшпелі қоғамда адамның ішкі дамуына қажетті құндылықтарға ден қойылса, отырық қоғамда кеңістікке, айналаға керек жасампаздыққа мән беріліп, ол экологиялық құлдырауға апарып соғып, адамдар моральдық дағдарысқа келіп ұшырайды. Мұны отырық қоғамның қай бөлінісі де ыдырауға ұшырауға кез келген уақытта дайын екендігімен түсіндіруге болады. Сол себепті де ежелгі елдер көшпелі қоғамды «командар» (аққу адамдар - бұл ұғымға аққу құсты кие тұтқан жазықсыз ел деген ұғым сыйып тұр) деп атауын этноним ретінде ғана емес, көшпелі қоғамның сипатын мойындағынына да көз жіберетін уақыт жетті. Сонымен бірге бұл сөзге «гуман» ұғымы да тегін туыстасып тұрған жоқ. Ендеше рулық құрылымнан бас тарту өз қасиетімізге де қол сілтеу болып шығатыны осыдан. Алайда, біз мұны қазіргі мемлекеттік құрылымға шұғыл енгізу қажет деуден аулақпыз, бар болғаны өз болмысызды өзімізге қарсы қоюдан қашқақтаған жөн.

Рулық міндет бөлісу
Қазіргі халық санасынан бірте-бірте байқаусыз өшіп бара жатқан бір шындық-Кіші жүз руларының ішінде Қаракесек руының билік айтуға ерекше құқы болғандығы. Бір қызығы, қазіргі ұрпақ бұл ерекшелікті замани ділдік тұрғыдан қабылдаса, бұрынғы ұрпақ бұған заңды түрдегі көзқараспен қараған. Мәселен, Кіші жүз рулары өздерінің «кіші» екендіктеріне ешуақытта намыстанбай, үлкеюге тырыспаған, кішілік олардың кемшілігі болмаған. Сол секілді, Қаракесек руының ұрпағына билік айтқызу дәстүрі мойындалған, ешбір талқылауға жатпайтын жазылмаған заңдай қабылданған жайт еді. Мұндай жағдайларды саралай келе, көшпенділік менталитетке таң қалмай тұру мүмкін емес. Бұл жерде не мән барын зерттейтін уақыт өтіп, кейбір жайттар көмескіленіп барады. Әйтпесе, өздерінің көптігіне, жаугерлігіне қарамай, Байлы («Байұлы» емес) рулары «Әлім - аға баласы» деп Қаракесектен тарайтын арыстарды құрметтеуі несі?
Осыған қарағанда, көшпенділер о баста «жол ұстау» (заңға бойұсыну) дәстүріне тәнті болған. Сонымен бірге бір ұлысқа енген тайпалар өз ара міндет бөлісуді жүзеге асырып қана қоймай, оны жазылмаған заң түріндегі далалық құқық дәрежесіне дейін әспеттеген. Сөйтіп, өз ара ру-тайпалар далалық өмірге тән басты үш саланы - билікті, батырлықты, байлықты бөліске сала атқарған секілді. Осылайша, қазірге дейін өшпеген «ұлы жүзді қауға беріп малға қой, орта жүзді қамшы беріп дауға қой, кіші жүзді найза беріп жауға қой» деген міндет бөлісудің (разграничение полномочии) өзі әрбір жүздің ішіне де сұғына таралғанына назар аудару қажеттігі туындайды. Ал, бұл жағдай рулық құрылымның бірыңғай көшпелі ұлыстың тұтас мемлекеттік жүйесінен хабар береді.

Қожалардың міндеті
Әдетте қазақ ру шежірелегенде төре мен қожаны, төлеңгіттерді халықтан бөле қарайтыны бар. Алайда, рулық жүйені көшпелі мемлекет құрылымы тұрғысынан қарасақ, мұның ағаттығына көз жеткіземіз. Айталық, төренің хандық мәртебеге лайық топ екені, ал төлеңгіттің оған қызмет ету міндеті бар екені белгілі. Ал, қожаларды алсақ, олардың әр руда бір-бір әулеттен болғандығын және оның миссиясы теологияға негізделген көшпелі халықтың идеологиясын жүргізу болған. Қазақ молданың «істегенін істемей, айтқанын істеп», қанша келемеждесе де қожаға ондай келеке қарым-қатынас жүрмеген. Бір сөзбен айтқанда, көшпелі қазақ хандығында қожалық құрылым кеңес өкіметі кезіндегі парторгтық қызмет атқарған секілді. Мәселен, Жем бойының қаракесектері өздерінің қожаларын әлі күнге ерекше әңгіменің тиегі етіп сөз ететіні рас. Ұмытылмаған қожалар әулеті Базар қожадан басталып, Ахмет, Асан болып келеді де, үзіліп барып, ұрпақтар сабақтастығын Нұрмағамбет, оның баласы Қасым қожа,одан барып, қазіргі қожалық міндеттен ажыраған көзі тірі Нәжіметтің балаларына келіп тірейді.

Қара шаңырақ және Қаракесек
Жалпы, ру атауларының өзі бір зерттеуді қажетсінетін этнолингвистикалық объект. Осы жағынан алғанда, ру атауының түрлері негізінен төрт сипатқа бөлінетінін назарға ұстаған жөн:
- ежелгі атаулар: Алшын, Арғын, Адай, Таз, Тама, Тана, Табын, Үйсін, Дулат, Керей, Найман, Қоңырат, Шөмен т.т.
- бейнелі атаулар: Тоқсоба- тоғыз оба, Қара сақал, Қара қалпақ, Төрт қара – төрт бала, Қазан тебер, Тоғыз оғыз, Көп үй, Бес үй т.б.
- заттық атаулар: Алаша, Шалбар, Алтын, Шекті, Жағалбайлы (Жалбағайлы емес пе екен?), Шөмішті, Тарақты, Ошақты, Ысық(ысқы?), Ысты, Балталы, Бағаналы, Қара кесек т.с.с
- есімдік атаулар: Қайырбай, Құдуар, Жолай, Қыдырсиық, Болат, Атығай, Қыдырқожа…
Қаракесек руы екі жүзде де болғандықтан, зерттеушілер бұл рудың қай жүзден екенін - Ортадан ба, Кішіден бе тап басып айтуға жүрек дауалата алмай келе жатыр. Біздің топшылауымыз бойынша, Қаракесектер ежелгі қонысы Алтай тауынан ауған (қырғыздың құрамындағы және кіші жүздегі «дөйт» руныспысы ертедегі алтайлық бір тайпаның бөлшектенуін көрсететін жайт болуы әбден мүмкін), Алшын тайпасының бір бөлшегі секілді. Бір мерзім уақыт олар қазіргі орталық Қазақстанды мекендеп, ол жердегі гидронимдер - Есіл мен Тобыл өзендерінің атауын қалдыра, бір бөлшегі қазіргі батыс Қазақстанға ауса керек.
Белгілі ғалым, тарих ғылымының докторы Әбу Тәкеновтың әкесі - Сақтаған ақын өз шежіресін былай бастайтын:
Басталық Қаракесекті төрт Теберден,
Тебер деген атамыз екен ерден,
Есіл-Тобыл екі ұл бір заманда
Шамасы бір атадан екен өрген.

Олайша аталуы тегін емес,
Қос ұлды қос өзенге телген екен.
Есіл біздің атамыз осы жаққа
Сол Есіл өзенінен келген екен.

Есілдің Тебер болуы тегін емес,
Туыстар арасында болған егес,
Еншісіне өкпелеп, қазан теуіп,
Көшкен соң Тебер аты болған үлес…

Бұған бір дәлел: Ұланақтың екі баласының есімдері Есіл мен Тобыл. Ал, «Қаракесек» руныспы ретінде зат атауы – аңызда айтылатындай, шаңырақ иесіне қалдырылған ошақтың түп кесегінен шықса керек. Осыған қарап, бәлкім, ежелгі алтайлық ру – тайпаларға таңбалық заттар үлестіріліп, сонымен бірге оларға таңба – герб бекітілгендей сыңай бар. Жалпы адамзат тарихында герб ұғымының шығуында көшпенділік салттың табы жатыр. Оған дәлел – қазіргі ру атауы ретінде араласып жүрген мынадай зат есімді атаулар: шекті, шөмішті, тарақты, ошақты, абақты, ысты, балталы, бағаналы, шапырашты, шанышқылы, қайшылы, қаңлы, ашамайлы, сіргелі, т.т. Бұлар о баста руныспы емес, руға берілген геральдикалық таңба атаулары және де бұл руныспылар сол қағанат кезінен бері болса керек.
Жолайы «Алшын» атауына келсек, ол «Алтай» сөзінің диалект түріндегі синонимдік нұсқасы болуы ғажап емес. Алтай – Алтау, қазіргіше Ал тауы деген сөз тіркесі екенін ескерсек, Алшын – Ал шыңы яғни Алтай тауы екені қарсылық туғыза қоюы екіталай шындық. Негізін топонимнен алатын бұл этноним, Алшын тайпасына бірігіп жүрген (Жетіру тайпасы кірмейтінін ескерген жөн) қазіргі Кіші жүздік рулар бір кездері Алтайдан ауған рулар екенін әйгілеп – ақ тұр. Бұған М. Тынышпаевтың «История казахского народа» еңбегінің (1993ж. Қазақ университеті) «Материалы к истории киргиз – казахского народа» мақаласының В. «Младшая Орда» тарауының «10.Алчыны.» бөліміндегі топонимикалық мысалдары толық дәлел. Біздің ойымызша алшындардың ауу мезгілі –Түркі қағанатының ыдырауымен тұс па тұс уақыт. Ал, әңгімені тереңдетсек, «л-ға» тілі келмейтін қытайдың «ашын» («ашина») деп жүрген жұрты да осы Алшыңды - Алтайды мекендеген жұрттар – алшындар болмасына кім кепіл?
Қаракесектің билікке төрелік етуі әулеттің басты шаңырақ иесі болуында, алшындардың басын қосатын миссиясы жүктелген руға, ырыс пен береке, бірлік белгісі ретінде таңылған қазанның қара күйесі сіңген ошақтың түп кесегі таңбалық зат болып бекітілу мәнінде жатса керек. Қазақтың қазіргі «қара шаңырақ» ұғымы да осындай қара кесектің геральдикалық мәнінен туындаған болуы ғажап емес. Әйтпесе, «қара шаңырақ» ұғымының шығу тегін тектеп жүрген азаматтардың киіз үйге жағылатын оттың «күйесінен көруі» ешбір ақылға сыймайды. Мұндай көзқараспен қарасақ, от жағылмайтын орда бар ма, отау бола ма деген сұраққа әлгі тектеушілер қалай жауап берер еді? Қысқасы, «қара шаңырақ» деп жүргеніміз о баста көшпенділердің ошақтың түп кесегін таңба ретінде белгілеп, оны бас біріктіруші, берекелеуші сипат беретіндей нышан ретінде қабылдап, сол шаңыраққа таңылған қасиетті «қара кесекті шаңырақ» деген ұғымы болып жүрмесін. Өйткені, жоғары деңгейдегі салт-дәстүр көшпелі қоғам жүйесінің төменгі деңгейінде де қайталанатынын ескерсек, жоғарыда аталған геральдикалық таңбалар тайпалар мен рулардың арасында ғана емес, әулеттер мен бір атаға қарайтын шаңырақтардың арасында да бөліске түсуінің далалық дәстүрі болғандығы күдік туғызбаса керек. Қазіргі кезде үбірлі-шүбірлі қазақ әулеті ата-анасын бағып отырған кенже ұлдың үйіне бас қосуы сол шаңырақты «қара кесекті шаңырақ» (берекелі шаңырақ) атандыратын бірден бір өмір көрінісі деп есептейміз.

ҚАЛАЙЫ САРБАЗТАЙ

Х.Андерсен

Ертегі


Баяғыда жиырма бес қалайы сарбазтай болыпты, олардың ортақ анасы ескі қола қасық еді; бұлар өздерінше керемет болатын – иықтарында асынған мылтықтары, бастарын қақайтып, көк араласқан қызыл оқалы киімдері өздеріне сондай жарасымды! Олардың қорап-үйін алғаш ашқанда естіген сөздері «Шіркін, қалайы сарбазтайлар!» - болды. Алақандарын шапаттап барынша қуанған, туған күніне әлгі сарбаздарды сыйға алған сәби ербала еді. Ол жалма жан оларды үстел үстіне тізе бастады. Сарбазтайлар бір бірінен аумайтын, тек қана біреуі жалғыз аяқты болатын. Соңынан құйылған оған, аздап қалайы жетпей қалған, бірақ ол екі аяқтылардан қалыспай аяғына нық тұрады; сонысына қарамай ол бәрінен бұрын ғажайып болып шықты.
Сарбазтайлар шыққан үстелде небір алуан ойыншықтар бар екен, бәрінен де қатырмадан жасалған таңғажайып сарай көз тартатын. Кішкене терезелерінен сарайдың салтанаты көзге түседі; сарай алдындағы көлді бейнелейтін айнашықты қоршай талдар өсіп тұр, оған өз бейнелерін шағылыстырып түсірген балауыз аққулар суға шомылған күйі кербездене қалыпты. Бұның бәрі ғажап көрініс еді, бірақ бәрінен де кереметі сарай табалдырығында тұрған бойжеткен болатын. Оның өзі қағаздан қиылып жасалған да, үстіне жұқа бәтестен белдемше кигізіліпті; мойыншалғы орнына мойнына көгілдір жіңішке ғана таспаша салған, ал кеудесінде бойжеткеннің бетімен бірдей өңірдек жарқырап тұр. Ол бір аяғын бүгіп тұр – бойжеткен биші болатын, - ал екінші аяғының ұшын жоғарылатқаны сондай, біздің бір аяқты сарбазтайымыз, оны байқамастан өзі секілді біраяқты деп ойлады.
«Маған осындай зайып болса ғой! – деп аңсады ол. – Шамасы, қыз сарайда тұрғанына қарағанда ақсүйек болар, ал мендегі бары қорап қана, оның өзіне біздің жиырма бесімізді нығарлап қояды, қызға орын қайда! Бірақ танысқанның артықтығы болмас еді».
Ол үстел үстіндегі шақшаның тасасынан сығалады; бұл жерден оған бойын еркін ұстап бір аяғымен тұрған биші қыз айқын көрінді.
Түнге қарай қалайы сарбазтайлар қорабына салынып, үйдегі адамдардың бәрі ұйқыға бас қойды. Енді ойыншықтар өз ара қонаққа барып, соғыс ойнап, той тойлауға кірісті. Қалайы сарбазтайлар қорапты дүрсілдете бастады – олар да ойнағысы келіп еді, қораптың қақпағын аша алмады. Айналшық өз дағдысымен шыр айналды, жазғыш таяқ өз тақтайының үстіне шығып билей жөнелді; айқай-шудан оянып кеткен сайрауық құс та сөйлеп қоя берді, тіпті әдеттегідей әндетіп кетті! Өз орындарынан тапжылмаған тек қана биші қыз бен қалайы сарбазтай: биші аяқ ұшына салмақ сала, қолын алға жайып тұр, ал сарбаз мылтығын қысқан күйі қасқайып, қыздан көз алар емес.
Сағат он екіні соғып белгі берді. Тырс! – шақша ашылды.
Оның ішінде насыбай жоқ еді, бірақ кішкене ғана қар-қара *трөл-сайтаншық отырған; оның біршама көзбояушылығы бар!
- Әй, қалайы сарбазтай, - деді трөл, - қарамайтын жаққа қараушы болма!
Қалайы сарбазтай оны естімеген сыңай танытты.
Қойсаңшы енді! Қазір таң атады!.. – деді тағы трөл.
Таң атты, балалар оянды да, қалайы сарбазтайды терезе алдына қойды.
Кенет, трөлдің сиқырынан ба, әлде өкпек соқты ма – терезе айқара ашылды да, сарбазтай үшінші қабаттан жерге ұшып түсті! – көпір тастарының саңылауынан өтіп барып баспен түсті. Сарбазтай жалғыз аяғын көкке созған күйі баспен қадалып қалды.
Балақай мен оның күтушісі жүгіріп шығып іздей бастады, бірақ қанша іздесе де олар сарбазтайды таба алмады; оны бірнеше рет басып кете жаздаса да байқамады. «Мен мындамын!» десе, әрине, олар сол бойда тапқан болар еді, бірақ сарбазтай көшеде айқайлауды ұятсынды: қанша дегенмен ол оқалы киім киінген сарбаз ғой!
Жаңбыр тамшылай бастады; жауын бірте-бірте күшейе келе арты нөсерге айналды. Жауын тыйылғанда көше кезген екі бала мұны байқап қалды.
- Ана қара! – деді біреуі. – Әне, қалайы сарбазтай! Қане, оны жүзуге жөнелтейік!
Олар гәзит қағазынан қайықша жасап, сарбазтайды соған салды да шалшық суға қоя берді. Балақайлар қолдарын шапаттап мұның соңынан қуды. Паһ, шіркін! Арық суы кәдімгідей толқынданды! Нөсер суының ағысы мұны ала жөнелгенін айтсайшы!
Қайықша оңға да, солға да соғылды, қалайы сарбазтайдың зәресі кетті, бірақ қорыққанын сыртқа білдірместен өжет қалпын сақтады: иығында мылтығы, кеудесін алға керіп, басын қақайтып тұр!

_________________
*трөл - тролль


Қайық аққан бойы ұзын көпірше астына келді: айнала қараңғыланып, сарбазтай қорапқа түскендей сезінді.
«Мені қайда ағызып барады? – деп ойлады ол. – Мұның бәрі жексұрын трөлдің әзілі шығар! Шіркін, менімен бірге қайықта ана бір биші сұлу болса ғой – тасқараңғы болса да бәрібір болар еді!»
Сол мезетте көпірше астынан ірі егеуқұйрық шыға келді.
Төлқұжатың бар ма? – деп тақылдады ол. – Қане төлқұжат!
Бірақ қалайы сарбазтай үндеместен мылтығын қыса түсті.Қайықшаны ағыс ала қашты. Ал егеуқұйрық қуа жөнелді. Ол тісін шықырлатып, судағы қарсы кезіккен жаңқа мен сабан біткенге айқай салды:
Ұста, құста ананы! Анау баж төлеген жоқ, төлқұжаты да жоқ!
Бірақ ағыс қайықшаны үсті-үстіне ағызды да, қалайы сарбазтай алдан жарықты көрді, әйтпегенде қандай батыл болса да қорқатын жөні бар еді. Қызықты қара, көпіршенің шетінде арықшадан аққан су кең арнаға ұласады екен! Бұл сарбазтай үшін біздің қайықпенен сарқырамадан құлағанымыздай қатерлі болатын.
Ағыс сарбазтайды одан әрі әкетті, аялдау мүмкін емес.Оның қайығы төмен қарай құлдилады; бейшара сарбазтай көзін жұмбастан қақиған күйінде, қайық болса, шыр айналды да су толып бата бастады. Қалайы сарбазтай суға бата берді, басы су бетінде еді, ол да жоқ болды! Оның есіне өзінің сұлу қызы түсті: енді биші қызды көру мүмкін болмас. Құлағына шулап мына жолдар келді:

Ажалды қақшиып қарсы ал да,
Жауынгер, ұмтылғын, сен алға!

Қағаз қайық былшырап қалды, қалайы сарбазтай су түбіне кетер ме еді, егер оны сол сәтте бір балық жұтып жібермегенде.
Қандай түнекке тап болды! Көпіршенің астынан да жаман, әрі қандай тар еді! Бірақ қалайы сарбазтай саспады, мылтығын қыса түсіп, қақиып жатып алды.
Балық болса тынымсыз әрі-бері атылып, неше алуан шоршыды дейсің, кенеттен ол найзағай ұрғандай қалшиды да қалды. Жарық сәуле сау етті де, біреу айқайлап жіберді: «Қалайы сарбазтай!» Балықты әлдекім ұстаған болып шықты, оны базарға әкеп сатты да, одан әрі балық асханаға түсіп, аспаз оны селебемен ішін жарып жіберген екен. Әлгі айқай аспаз әйелдікі екен, ол сарбазтайды белінен ұстап бөлмеге жеткізіп еді, үйдегілердің бәрі керемет саяхатшыға жабыла қарауға лап қойды. Бірақ қалайы сарбазтай оған кекіреймеді. Оны үстел үстіне қойып еді, өмірде не болмайды десеңші!– ол өзі кеткен бөлмеден бір шықты, бұрынғы балақайлар мен кішкене ғана керемет бишісі бар сарайды да көріп таң-тамаша қалды! Қыз бұрынғыдай бар салмағын бір аяғына салып тұр, екіншісін жоғары көтерген күйі. Тұрысын айтсаңшы! Қалайы сарбазтайдың толқығаны сондай көзінен қалайы жас болып ыршып кете жаздады, бірақ жылау ұят қой, ол өзін өзі ұстады.Ол қызға, қыз оған қарап қалды, бірақ бір-біріне бір сөз айтпады.
Бір кезде балақайлардың бірі сарбазтайды алды да, қараптан қарап пешке қарай зытырды. Шамасы мұның бәрін трөл арандатып, айдап салып тұрса керек! Қалайы сарбазтайды жалын шарпыды: оның денесі оттан ба, әлде ғашықтықтан ба, әйтеуір, сондай ыстық болып барады. Тұла бойындағы бояуы кете бастады, түрінің бәрі сұрланып кетті; кім білсін ұзақ жолдан ба, әлде қайғыдан ба? Ол биші қызға қарады, өзінің балқып бара жатқанын сезді, бірақ мылтығын қыса ұстап, қақиған қалпын өзгертпеді. Кенет бөлменің есігі айқара ашылды да, биші қызды жел көтерді де, лақтырған кесектей ошақтағы сарбазтайдың қасынан бір-ақ шықты да, бұрқ етті! Ал, қалайы сарбазтай балқып болып, кесекше кейіпке түсті. Келесі күні қызметші әйел күлді алып жатып, кішкене ғана қалайы жүрекше тауып алды; ал биші қыздан әбден күйген әсем өңірдек қана қалыпты.

18 минуттық пленумнан 180 минуттық баспасөз конференциясына дейін

Қайта құру саясатының көбігі көрінген кезде Одақты дүр сілкінткен Қазақстандағы 1986 жылы желтоқсан оқиғасы. Өзінің тамырымен де, шығу мезгілімен де, барысымен де Совет Одағының ішкі саясатының болмысын танытқан жайт болды.Сол себепті, тарихқа айналып үлгерген осы бір оқиғаны тек бар болғаны оқиға деп қарау республика, Одақ тағдырына нем құрайлы қараумен пара пар.
Шын мәнісінде Желтоқсан оқиғасы қайта құру саясатының желісіндегі өмір толқыны еді. Қайта құрудың нағыз жанкүйерлері өмір толқынына мұқият зер салып, саяси кемені соған сай айдауда қолға алғанда бәлкім, қайта құру кемесінің штурвалына зақым келтірердей Желтоқсан оқиғасы іспетті келеңсіздіктер орын алмас еді. Бұдан: қайта құруды бастаушылар шын ниетімен бастады ма екен, әлде кездейсоқ жариялана салып, өздері әрі-сәрі күй кешіп жүргені содан ба екен – деген бір күдікті ой еріксіз шығады. Әйтпесе, өзінің болмысымен де, көлемімен де бүтін бір мемлекет болып табылатын Қазақстанға, ертедегі ханның өз баласына ұлысынан енші бергендей әлдекімді әкеліп отырғыза салуды қалай түсіндіруге болады? Жалпы бұл жайт қазақтарды ғана емес, бүкіл қазақстандықтарды менсінбеу, болып көрінді де, қазақстандықтардың жаппай ашу – ызасына келтірді.
Демек, бұл жерде тоталитарлық режимнің бадырайған қылмыстық қолтаңбасы көрініп – ақ тұр.
Қылмыскер әрқашан да өз қылмысының көлемін азайтып көрсетуге мүмкін болса, оны жоқ қылуға даяр. 1986 жылы 17-25 желтоқсан аралығында Қазақстанды шарпыған оқиға барлық жағынан кішірейтілуі арқылы нағыз қылмыскер жасырылды.
Біріншіден, көлемі жағынан Алматы қаласы ғана емес, бүкіл республиканы қамтыған және соған тұратын көтерілісті «Алматы оқиғасы» деп жариялады. Тіпті, бұл көршілес Қырғызстанға да жайыла жаздағаны белгілі.
Екіншіден, бір аптаға созылған дүмпуді екі-ақ күн мен шектеп көрсетті.
Үшіншіден, оқиғаның шығу мәні түбірімен көлегейленіп, «ұлтшыл элементтер арандатқан жастардың сана сезімі толыспаған бөлігі», «Мафия. Жемқор туысшылдық. Астыртын ұлтшыл ұйым», «қайта құруға қарсы күштердің» әрекеті болып әлме әлі өзгертіліп жарияланып, құлақ құрышын қандырып жатты. Мұның арты жаппай соттау, моральдық репрессиялау қолға алынып, ақыры «қазақ ұлтшылдығы» деген жаңа термин дүниеге келіп, бүкіл бір ұлт кінәлі екендігін жарияға жар салынды. Бұл жағынан 40-50 жылдардағы репрессияның бүкіл ұлтты жаппай азғын ретінде көрсетіп қудалауының көрінісі қайтадан бас көтеріп барып, басылғанын мойындайтын мезгіл жетті. Қырым татарлары өз жерлерімен қуылып, репрессияланса, қазақтар өз жерінде азғын аталып, өз мекенінде моральдық репрессияға ұшырады. Ұлттық интеллигенцияға іріткі салынып, ұлттық кадр мәселесі теріс қарай шешілді, жоғары оқу орындарында процентомания мен жергілікті ұлт жастарына шектеулі мөлшерде қабылдау тәртібі орнады. Сөйтіп, бір зұлымдық басқа зұлымдықтарды туып жатты. Солардың кейбіреуін ғана келтірейік.
Қадыр Мырзалиев, 22 қыркүйек 1983 жылы «Қазақ әдебиеті» газетіне берген интервьюінде: «Сексен алтыншы жылдың декабрь дүрбелеңінен кейін қазақ ақын - жазушылардың бұрын – соңды жазылған ескілі – жаңалы елеулі дүниелері қайта ақтарылып, әр кітап, әр шығармадан пәле іздеу науқаны басталып кете жаздады емес пе?! Басқа – басқа Қазақ ССР – нің ресми гимінің өзіне күдікпен қарау, оның өлеңін қайта жазу жөнінде «ұсыныстар» түсе бастаған жоқ па?» .
Жуырдағы ССРО көмір өнеркәсібі министрлігінің мәжіліс залында болған баспасөз конференциясында Мұқтар Шаханов: «барлық қылмыстық істер өте асығыс (кейбірі тіпті бірнеше күнің ішінде – ақ аяқталған, тек біржақты айыптау сарынымен өтіп, адамдарды нақты кінәсін мойына қойылып, дәлелденбей – ақ үкім шығарыла берген» - деді. Мұның барлығы қайта құру көсемдерінің ішкі саясаттағы көргенсіздігі емей немене?
Аталмыш оқиғаның барысына тоқталып, соңғы кездері таптаурын бола бастаған тақырыпқа жаңалық қоспаспыз. Оның орнына оқиғаның болмысына талдау жасап, оның барысының басты сатыларын атайық:
- 1986 жылы 16 желтоқсанда болған Қазақстан компартиясы ОК – нің 5 – пленумы 18 минут ішінде республиканың басшылығын алмастырып, жариялылық пен демократиялық сөз жүзіндегі аяқ алысын іс жүзіндегі кертартпалықпен сүріндірді.
- Қоғамдағы демократиялық қоғамдарға моральдық, психологиялық жағынан бейімделе бастаған бұқара бұған өзінің заңды қарсылығын жасады;
- Оқиғаның шиеленісуі – Совет одағындағы тоталитарлық режимнің барлық болмысын әйгілеген саяси қылмыс демонстрациясы болды;
- Қазақстандағы желтоқсан оқиғасы Совет одағындағы ұлтараздық көрністердің бастамасына айналды және бұндай жағдай қайта құру саясатының алға басуын тежеген бірден бір тұсауға айналды;
- 1986 жылы желтоқсан оқиғасы Қазақстанда қайта құру саясатының басқа республикаларға қарағанда тежелуіне апарып соқты және республикада оның тағдырына бірден бір қауіп тудыратын сепаратистік, шовинистік, экстремистік күштердің өріс алуына бірден бір негіз болды.
Қазақстандағы 1986 жылы желтоқсан оқиғасының дұрыс бағаланып, оның жан-жақты жариялылыққа ие болуы Совет Одағындағы ішкі саяси ахуалмен өте тығыз байланысты. Себебі, оқиғаның өзі ішкі саясаттың перзенті болатын. Ендеше, Қазақстанның Желтоқсан оқиғасын қайта қорғау Одақ көлеміндегі іргелі істердің беташары болып табылады. Желтоқсан оқиғасын тотолитаризмнің алғашқы әйгіленуі мен жас демократияның алғашқы бой көрсетуі десек, сол оқиғаның шын мәніндегі бағалануы, бәлкім, тоталитаризмнің тұншығуы мен демократияның аяққа тұрғандығының белгісі болар. Ендеше бұл оқиғаға Қазақстанның ғана мәселесі деп қарау - демократиялық күштердің топтаса алмағандығы болып табылады. Республиканы қамтыған желтоқсан оқиғасы Ақтөбе облысын айналып өткен жоқ. Атап өтсек, спорт мектебінің жаттықтырушысы Болат Телеуов, Болат Арынғазиев, училище мұғалімі Берік Тайбөкеновтер өздеріне бөлінген мерзімді өтеуге мәжбүр болды. Бұл, әрине, жекелеген азаматтардың басындағы хал, ал, бүкіл коллективке теріс ықпал еткен жайттарды атамауға болмайды. Желтоқсан оқиғасына байланысты 20 жылға таяу мәдени – ағарту училищесінің директоры болған Ақшат Баймұратовтың бұрынғы коллективі қазір қандай күйде екенін білсеңдер ғой. Оның орнына ұлтшылдықтың ордасын бұзу тапсырмасымен келген Дегтеренко училище тағдырын оңды – солды қақпақыл етіп, ақырында Ақтөбе қалалық халық депутаттары советінің төрағасының орынбасарлығына өсіп отыр. Бұл директор тату коллективке ұлттық бөлініс алып келуімен дараланды; ол іс жүзінде «үлгі» көрсетті. Атап айтсақ, қасақана түрде ылғи қазақ жастары білім алатын оркестр, суретшілік бөлімін жойып, олардың орнына кадрдың жоқтығына қарамай, би бөлімін ашты. Бұл бөлімге алғашқы кезде студенттер сабақ берді, ал жабылған бөлімнің мамандары жел айдаған қаңбақтай пышырады. Мәдени–ағарту училищесінің коллективтік берекеден айырылғаны сондай, бір жыл бойы директор сайлай алмай келеді.
Ақтөбе облысында желтоқсан оқиғасын желеу етіп ұлттық ар - намысқа тиюде алдына жан салмаған марқұм бұрынғы Облыстық партия комитетінің бірінші хатшысы Трофимов жолдас болатын. Ол өзінің бұл позициясын кадр іріктеуде де жүзеге асырды. Трофимов жолдастың Ақтөбе облысына келуі облыстағы ұлттық кадрдың оңды – солды орын босатуына түрткі болды. Ал, мұның бәрі - Желтоқсан оқиғасының мұрасы еді. Сонымен бас–аяғы 18 минутқа созылған пленум - зұлымдықтың көзі ғана емес, қоғамдық сыртқатқа айналды және оны төрт жыл өткен соң ғана Москвада болып 180 минутқа созылған баспасөз конференциясында қайраткер-ақын Мұқтар Шаханов жариялай алды.

Желтоқсан көтерілісіне арналған «Алдаспан» клубының жиында жасалған баяндама.
Ерғалиев С.
Ақтөбе. 1990 ж. Желтоқсан