суббота, 1 сентября 2007 г.

А ш ы қ х а т

ҚР Мәдениет және ақпарат министрі
Е.К.Ертісбаевқа



Құрметті Ермұхамед Кабидинұлы!

Қазақстан телеарнасындағы қазақтілді таратымдарға деген жұтаңдықты соңғы он ай бойы білдірмеген көрсетім - “Айтыс Қазақстан” чемпионаты”. Әрине, бұл – қазақтілді телекөрерменнің ең тұшынып көретін және халқымыздың заман талабына сәйкестендірілген, төл өнерінен туылған шоусипатты телетуынды. Сондықтан да, өзімнің бұл телеидеяға қатыстылығымды бұған дейін “Қазақстан” ЖАҚ телерадиокорпорациясы басқармасының төрағасы Нұртілеу Иманғалиұлының атына жазылған хатпен ғана шектеліп, “Қазақстан” ұлттық телеарнасының көрермендеріне идеямның қаншалықты ұтымды да жаңашыл әрі тиімді екенін қызықтауға кедергі келтірмей келдім. Өкінішке орай, Н.Иманғалиұлы менің хатымды жауапсыз қалдырғанымен қоймай, идеяның толыққанды шығуына мүдделілік танытпастан, көрсетімнің ішінара айтарлықтай кемшіліктерге ұрынуына жол беріп отыр:
- айтыс ақындардың емес, әкімдердің айтысындай сипат алуда;
- айтыс ұйымдастыру барысы көрермендерді аумақтық-әкімшілік ауқымға жіктеуде;
- айтысқа көрермендер дауысының әділетсіз жолмен берілуі және әділетсіз саналуы орын алған, т.б.

Бұл айтыс идеясына өзімнің қатысымды, мына дәйектерді тізе отырып,
ҚР Авторлық құқықтар жөніндегі комитетінде 2001 жылғы 28 қыркүйектегі №166 интеллектуалдық меншік нысанын тіркеу куәлігімен 18.07.2001 ж. әзірленген “Ақындар айтысын жаңаша ұйымдастыру ережесінің” мазмұны мен бұған дейін БАҚ-да жарияланған идеяларымның құрамталары (бөлшектері) ретінде мына жайттарды хабарлаймын:
- айтыстың тікелей эфирде өтуі;
- айтыстың жек пе жектік сипатқа көшуі;
- айтысты бұқараның бағалауға қатыстырылуы;
- айтыстың шоулық көрініске ие болуы;
- айтыстың алқа-қотан ортада жүруі;
- айтыстың жанрлық түрлеріне кезең-кезеңмен мүмкіндік берілуі;
- “Айтыскер” терминінің қолданылуы т.б.

Елдегі айтыс өнерін насихаттауға бұған дейін мәдениет саласының органдары жете мән бермей келгендіктен және бұл сала жекелеген жандардың қолымен монополияға ұшыратылғандықтан, 2001 жылғы 10 наурыз - 17 маусым аралығында Ақтөбе қаласындағы РИКА телеарнасында «Жек пе жек» аталатын толық байқаудан өткен айтыс нұсқасын да, басқа идеяларымды да жүзеге асыруға мүмкін болмай келді. Оның есесіне, 2001 жылғы 30 маусымнан бастап бір жыл бойы “Хабар” телеарнасында сіздің қазырғы лауазымды қызметкеріңіз, “Қазақ радиосы” компаниясының бас директоры Жүрсін Ерман мырза өзінің авторлық таратымына айналдырып, ақыры идеяны одан әрі дамытпай, тастап кеткен еді. Енді авторлық құқықты аяққа басудың эстафетасын сіздің министрлікке қарасты “Қазақстан” ұлттық телеарнасы былтырғы қыркүйек айынан бастап, он ай бойы іске асырып келді.
«Қазақстан» телеарнасының басшылығына (вице-президент Иманбай Жұбаевқа) бұған дейін бұл жобаны енгізу жөнінде ұсыныс түсіргенім рас, бірақ ешбір жауап болмады.
Сіздің назарыңызға 2006 жылғы қыркүйектің басында өзіңізге бағынышты Тіл комитетінің төрағасы арқылы “Тілдер фестивалі” аясында тұңғыш жоба ретінде ұсынуды қолға алғанбыз. Алайда, бұл ұсыныстың сізге қаншалықты қойылғанынан хабарсыз екенімді мойындай отырып, Е.Қажыбек мырзаға сіздің атыңызға жазылған хат жобасын өз қолыммен әзірлеп бергенімді баяндаймын. Алайда, бұл жайдың нәтижесі ретінде көп ұзамай “Қазақстан” телеарнасынан пайда бола бастаған “Айтыс Қазақстан” чемпионаты” деген ерсілеу аталатын жобаның көпшіліктің көңілінен орын алғаны әмбеге аян. Оған қоса, аталмыш телекөрсетім идеясы әлі күнге авторсыз жария етілуде, бұл да телеидеяның “Қазақстан” арнасына тиісті екендігіне сенімсіздіктен туындаған жайттың көрінісі ретінде бағалаймын және мұны аталмыш телеарнада креативтік шаралар шынайы қолға алынбағандығынан көремін.
Министр мырза, өз атымнан сізге ұсынылған мәдениет пен ақпарат саласын дамытуға арналған бірнеше жобаның біреуінің ғана тағдырын баяндай, еліміздегі авторлық құқықтың қаншалықты тәрк етілу көрінісін қоғамдық орта назарына сала отырып және бұдан әрі өз елімде өзімнің идея авторы ретінде сезіне алмайтыныма мәжбүр екенімді білдіре келіп, сіздің аталмыш жайттың әділетті түрде шешілуіне ықпал етуіңізге үміттенемін.
Қазақ халқының қазырғы өмір талабына икемделе алатын өнерінің сан алуан әлеуеті бар екенін, аталмыш идея бойынша ұйымдастырылған телеайтыс нұсқасы дәлелдеп отыр. Нәтижесінде аталмыш арна елдегі қазақтілді телекөрсетімдердің ішіндегі ең тартымды телетаратымға ие болуда, тікелей жек пе жек айтысқа дауыс беру саны 100 мыңға жетеқабыл – бұл қазақ телеарналарында бұрын-соңды болмаған құбылыс. Сондықтан мұндай авторлық идеялардың плагиаттық жолмен жарыққа шығуына тыйым салынып, керісінше, идея авторларын қатыстыру арқылы ғана барынша толыққанды нәтижеге қол жететіні белгілі.
Сізден “Қазақстан” телеарнасында қолданысқа түсіп және тәрк етіліп отырған менің идеямның авторлық сипатының қорғалуына және аталмыш телекөрсетімнің шын мәніндегі халықаралық нұсқасын әзірлеуге ықпал етуіңізді сұраймын.
Ашық хатқа сіздің атыңызға Тіл комитеті атынан 2006 жылғы қыркүйекте әзірленген хат пен өзімнің «Қазақстан» телеарнасы басшысына жолдаған хатымның жобасын қосып отырмын.

Құрметпен: С.Ерғали,
Айтысты жаңаша ұйымдастыру идеяларының авторы



МИНИСТРУ КУЛЬТУРЫ И ИНФОРМАЦИИ РК
Е.К.ЕРТЫСБАЕВУ


Уважаемый Ермухамед Кабидинович!

Комитетом по языкам решено провести Айтыс в рамках Фестиваля языков. К данному решению нас подтолкнуло сама природа уникального импровизаторского искусство нашего народа; ведь Айтыс является в мире единственным жанром такого характера, где сосредоточено кроме импровизации, разносторонность характера процесса Айтыса – грамотность, музыкальность, поэтичность, этичность Айтыскера, импровизаторская дискуссия перед аудиторией, гласность, демократичность раскрываемой темы и т.д. В таком ракурсе Айтыс можно рассмотреть как демонстрация услуги поэтической журналистики. Но, прежде всего происходит демонстрация языкового потенциала.
К сожалению, в последнее время вокруг Айтыса много нареканий, критики, и это не безосновании: нынешняя организация Айтыса застояла – больше внимание уделяется выделямым премиям и призам, дошли до того что на сцене больше роль играет разыгрываемые автомобили, чем сам процесс Айтыса. Поэтому мы решили, что пора организовать Айтыс по современному.
В связи с чем к нам обратился наш сотрудник, заместитель директора РГКП «Центр по ускоренному обучению государственного языка» Серик ЕРГАЛИ со своим проектом. Он разработал свой проект в 2001 году и запатентовал новую правилу организации и проведения Айтыса, провел экспериментальную версию в период март-июнь 2001 года по телеканалу РИКА ТВ в городе Актобе. К сожалению, ему до сих пор больше не удалось реализовать данный проект в масштабе страны.
Учитывая и ознакомившись с проектом С.Ергали, наш Комитет хотел бы провести на пробных правах через прямого эфира в одной из республиканских телеканалов версий Айтыса «Жек пе жек» (Один на один) и «Жақ-жақ» (Командный айтыс). Мы считаем что данный проект нам дасть:
- развивать конкурентоспособность Айтыса как казахскоязычной программы с элементами шоу, среди других шоуоемких телепрограмм;
- дать инновационный характер для современного айтыса и возможность ему стать одним из современных инструментов пропаганды государственного языка;
- значительно приумножить публики Айтыса за счет молодого поколения, также и за счет других контингентов.
Предлагая провести первоначально презентационную версию, в связи с чем прошу Вас поддержать в решении некоторых организационных проблем данного проекта:
- взять согласие одного из республиканских телеканалов и решить вопросы по прямой трансляции Айтысов (для двух передач по 40 минут);
- рассмотреть финансирование данного пилотного проекта.

Предлагаемый проект предназначен для поднятие уровня организации и субъектов Айтыса на современный лад; продумывается в дальнейшем организовать Союз айтыскеров, а также создать продюссуру по Айтыс. Данный проект, особенно актуален в свете реализации Концепции по развитию информационного пространства РК в 2006-2009 годы.

При одобрении с вашей стороны и поддержки со стороны общественности, думаем, что Айтыс не должен оставаться на уровне фольклора казахского народа, он должен стать нашим вкладом в нынешнему общечеловеческому цивилизацию и служить одним из столбом казахстанцев при вхождении в культурному глобализацию.


С уважением: Е.З.Кажыбек

Сентябрь, 2006 г




«Қазақстан» ЖАҚ телерадиокорпорациясы
Басқармасының төрағасы
Нұртілеу Иманғалиұлына
«Ақындар айтысын жаңаша ұйымдастыру ережесі»
интеллектуалдық меншік нысаны құқығының иесі
ЕРҒАЛИ Серіктен

Құрметті НҰРЕКЕ!

Менің көптен бергі республикалық телеарналарға шығара алмай келген Айтысты жаңаша ұйымдастыру жөніндегі жобамның жуырдан бері «Қазақстан» телеарнасынан көрініс тауып, көрермендердің көзайымына айнала бастағанына әрі қуаныштымын, әрі ұлтымыздың ұзақ қуанышына айналғай деп шын жүректен тілегімді білдіремін.
Өзіңізді телеәлемдегі осы бір жаңалықпен құттықтай отырып, бұл идеяға өзімнің тікелей қатысым барын да жасырмаймын және сізді хабардар етемін. Бұл мәселе бұған дейін де, Жүрсін Ерман ағамыздың тарапынан туындаған, бірақ ол кісі менің зияткерлік идеямды келісімсіз қолданғанымен қоймай, орта жолда тастап, оның ту-талақайын шығарды. Әрине, өнер әлемінде жүрген адамдар қолға алған нәрсені жетілдіруге құмартқаны дұрыс, бірақ оны біреудің есебінен емес, өз әлеуетімен болмаса басқаның жетілдірімін келісіммен істеуі заңды былай қойғанда, ар мен халық алдындағы шаруа ғой. Енді менің айтыс жөніндегі идеям екінші рет қолды болып тұрғаны автор ретінде мені қынжылтпайды емес, оның үстіне, жоба әлі де бір қайнауы ішінде асығыс түрде жаратылып отыр. Сіздер онсыз да ұлтқа ұйыса алмай отырған халықты аймаққа жіктеп отырсыздар, айтысты соған қолдануларыңыз жараспайды!
Ал енді менің идеямның құрамталары ретінде үстірт қана мына жайттарды атап өтемін:
- Айтыстың тікелей эфирде өтуі;
- Айтыстың жек пе жектік сипатқа ие болуы;
- Айтысты бұқараның бағалауға көшуі;
- Айтыстың шоулық көрініске ие болуы;
- Айтыстың алқа-қотан ортада жүруі;
- Айтыстың жанрлық түрлеріне кезең-кезеңмен мүмкіндік берілуі;
- сахнадағы көзді арбаған айтыс жүлдесінің (автокөліктің) аластатылуы т.б.
Құрметті, Нұреке, мен бұларды тізе отырып, сізбен болмаса сіздің телеарнамен өзімнің авторлық құқығымның түбіне жетуге білек сыбанып отырғаным жоқ, оған менің ие екеніме ешкім де шүбә келтіре алмайды және бұл жөнінде бұған дейін де біршама басылымдарға жария етілген еді. Мәселе, біздің бар үміт күткен мемлекеттік мекемелеріміздің мемлекеттік заңдылықты қалай болса-солай аттап өтуінде ғой. Әрине, оның бәрін көріп-білмей отырған халық жоқ, әрі автор ретінде мен әлі тірімін, (өлген күннің өзінде де оны түптейтін заң мен уақыт бар ғой) мені қынжылтатыны - Сіздің телеарнадан осы Айтысты ұйымдастырушылар осы жайтты біле тұрып (тіпті, олардың білмеуге де қақысы жоқ қой), өздері ойлап тапқандай басынуы еді. Айтыстың бұлайша ұйымдастыру нұсқасына менің тікелей қатысымның барын сіздің орынбасарыңыз Иманбай Жұбайұлы да жақсы білетіні рас.
Әрине, ақпараттық құқайдың талайына душар болып отырған, оның үстіне өз келбетін телеарнаға шығара алмай келген ұлтымыздың бұл қуанышын су сепкендей басқым келмейді. Пайдаланыңдар, алдарыңнан жарылқасын, бірақ, идеяның көзіне қиянат етпесеңдерші! Әттең, шын мәнінде халықаралық деңгейдегі Айтыс ұйымдастыруға болар еді. Ол үшін не керек екенін білсеңіздер ғой! Ол үшін - әрине, әуелі абырой керек!

Құрметпен: Айтыс жанашыры, жаңаша ұйымдастыру авторы - ЕРҒАЛИ Серік Әбдірешұлы.
18 қыркүйек 2006 ж.

ҚАМЫТ

Бекен ҚАЙРАТҰЛЫ
(әңгіме)


Біз не көрмедік. Қазақ жұрты, қазақ халқы не көрмеді. Бұл оқиғалар соның бір үзігі ғана.
* * *
Сәбет үкіметі бөркін теріс айналдырып киіп, өмірден озған күні біздің ауыл қатты қайғырды. Әсіресе соғыс ардагерлері кеңесінің төрағасы сол күні-ақ төсек тартып жатып қалды.
Ауылды ауыр мұң басты.
Осы совхозға баяғыда колхоз тұсынан еңбегін сіңірген әжелеріміз, қабыршақ еріндері дірілдеп, бір-бір тамшы көз жастарын ышқынып шығарып тастады. (баяғыда Сталин өлгенде бір жылаған). Осы сәтті күтіп тұрған еңбекші қауым, ұйымдасқан түрде үш дүркін ''Ой, бауыр-ем...'' деп дауыс салды.
Оқиғаның шарықтау кезеңі болса керек, мектеп оқушылары мен балабақшадағы бейкүнә сәбилер ата-аналарының қатты абыржуына таңданып, пысықтау біреулері жорамал жасап ана қой ауылдағы Әңгелек ата өлген ғой деп тұспалдады. Жоқ, жағдай одан да қиын екен. Күллі адамзатты ''Зор бақытқа кенелтуші'' Сәбет үкіметі өліпті. Жағдай қиын...
Ауылды ертеңінде де ауыр мұң басып тұрды.
Арғы күні де осылай болды. Облыс, аудан жақтан ешқандай нұсқау болмаған соң, біздің ауыл белді бекем буып, тайлы-таяғымен ақылдаспаққа Мәдениет үйіне жиналды. Жиналыстың күн тәртібіне: ''Енді не істейміз?'' және ''Кімге басұрамыз?'' деген екі мәселе қаралатын болды. Кезектен тыс ауыл құрылтайының төрағалығына сайланған бұрынғы партком орнынан ауыр қозғалып, бар денесімен бұрылып төрде ілініп тұрған орақ пен балғаның алқызыл бейнесіне қарап ұзақ күрсінді. Жұрт күңіренді. Партком аса аянышты үнмен былай деді: ''Уа, халқым қайғыларыңа ортақпын, өлмектің арнынан өлмек жоқ''... Сөз осымен тәмәм. Күн тәртібіндегі бірінші мәселе шешілген сияқты.
Екінші, мәселе ''Кімге басұрамыз?''. Түсінікті. Біздің ауыл біреуге басұрмаса өздігінен өмір сүре алмайды. Компартия жоқ, Ленин жоқ, Совет одағы жоқ, қайтпек керек. Жиналыс екі күнге созылды. Көрші ауыл, ауданға аттанған шабармандар еш жаңалық әкелмеді. Оларда күйзелісте екен...
Жиынның үшінші күні. Түскі үзіліс жарияланды. Жұрт жапырылып сыртқа шығып жатқан. Парткомның: ''Таптым, халқым '' - деген қуанышқа толы ащы даусы қара түнекті тіліп, жарық еткен найзағайдай естілді. Жұрттың санасына үміт сәулесі оянды. Жасаураған жанарларында ұшқын ойнап, баяғыдай ''ұлы патриоттық'' қандары қызып сала берді. Ауылдың кәнігі арызқойы, жұрт ''шпион'' атап кеткен бәкене шал ''Ура'' - деп ұрандады. Әсіресе, ''Ураның'' даусын естісе ес-түстен айырылып отқа түсіп кететін соғыс ардагерлері таяқтарын лақтырып жіберіп барлығы сахнаға шығып кетіпті. Ентігіп әрең тұр. Жұрт бір мезет тынышталғанда баяғы партком ''Таптым''- деді. Жұрт бірауыздан ''Нені''- деді, ентігіп. Партком сиқырлы жүзін құбылтып, масаттанып, мақтанып, сұқ саусағын шошайтты. Артына бұрылып көк тіреп тұрған сұқ саусағын жаймен түсіріп төрдегі орақ пен балғаға бағыттады. ''Осы''- деді: - бұдан былай өлген одақты еске сақтау үшін ''орақты'' иіп доға жасап, ''балғаны'' бау істеп Қамыт киеміз. Бізді осы Қамыт құтқарады. Жұрт сәл ойланып қалды. Мектепте тарихтан сабақ беретін ауыл ''қыңыр Қадыр'' атап кеткен мұғалім: ''Уа, партком қамыттың жаңасын жасап қайтеміз бұрынғы қамытымызбен жүре берсек болмас па?''- деп сауал тастады.
Бұрын байқамаған екенбіз-ау қарасақ бүкіл ауыл қамытпен жүріппіз. Оны қашан, қайда, нендей себеппен киіп алғаны ешкімнің есінде жоқ. Жұрттың білетіні Көкірек-ата әулетінің қамытына 300 жылға таяған екен. 1981 жылы осы қамыттың кигізілгеніне 250 жыл болған ұлы құрметті бұл Республика болып 30 күн тойлағаны ел есінде қалыпты.
Кім білген ''орақ-балғалы'' қамыттың жалпы формасы бірдей болғанымен, үлкенді-кішілі әр түрлі екен. Ең үлкен, ең әдемі, алтын жалатқан, егіннің бидайығымен көмкерген ''Алтын қамытты'' ел ағалары, құрметтілер ғана киуге құқылы. Осы ''Алтын қамыт'' үшін күллі Қазақ даласына аса күшті жойқын майдандар ұйымдастырылыпты. Майдан алаңында қаламгерлер, ғалымдар, өнер адамдары, ерекше көзге түсіп, қырғын талас-тартыс болып тұрыпты. ''Алтын қамытқа'' айтылған мадақ-мақтаулар, ода-дастандар желдей жүйкіп, көлдей көлкіпті.Қара халық болса өздерінің ''Қара қамытына'' шүкір етіп өсер ұрпағын ''Алтын қамыт'' майданы үшін оқытып-тоқытып, өскенде қызығып көруді мұратым деп іштей тынғанда қойған...
Осы күннен бастап ауылда ''Қамыт жаңалау'' науқаны басталды. Ақсақалдар:''Қарақтарым! Бізді қайтесіңдер, ескі қамытымыз жетіп жатыр''- деп бас тартты. Ұстаздар қауымынан баяғы ''қыңыр Қадыр'' бастама көтеріп: ''общем қамыт кимей өмір сүрейік''- деген екен. Оны партком сол күні атып жаралады. Ел болса: ''Өзіне де обал жоқ, баяғыда Ахаң, Жақаң дегендер қамыт кимейміз деп атылып кеткен еді''- деп, жаралының бетіне ауыл түгелдей түкіріп шықты.
Бесінші күні дегенде ауыл тынышталды. Әркім өзінің бұрынғы қамыттарын қайта киіп, іске кірісті. Ауылдағы саяси ахуалдан сезіктенген компартия мүшелері комиссия құрып, мектеп оқушыларының, балабақшадағы сәбилердің қамытын тексеріп шықты. Бәрі дұрыс. Қамытта тұрған ештеңе жоқ, тек қарнымыз тойса болды...
Бір күні оқыс оқиға болды. Ауылдың шет жағындағы Үшкірдің үлкен баласы ескі қамыт киуден бас тартыпты. Оны қолға түсіру үшін аттанған ''Ауылдық кеңес'' мүшелері орнын сипап қалды. Ауданға қашып кетіпті. Онда да тоқтамай, Алматы арқылы Түркияға өтіп кеткен. Елден ұят болды. Масқара болды. Ол бала қамытсыз қалай өмір сүреді, ә!...
Бұл басы ғана екен. Екі күн өтпей тағы жаңалық болды. Бригадр Мәмбеттің қаладағы баласы шетелдік бір ұйымға кіріпті де солардың қамытын киіпті. Өзінің қамытын біреу-міреуге керек болар деп ауылға беріп жіберіпті.Қажеті жоқ болса темір жинаушыға өткізе салсын! Мұны естіген үлкен әжесі дауыс салыпты. Қанша дегенмен замана ағымын пайымдайтын, ескі мен жаңадан хабары мол бригадр Мәмбет көңіл айтып келгендерге; ''бұл басы кешікпей әр шаңырақ шайқалады, дайын болыңдар''- депті тайсалмай тіке қарап.
* * *
Арада алты жыл өткенде бригадрдың айқаны айнымай келді. Ауылға алдымен Үшкірдің Стамбулде оқитын баласы ат басын бұрды. Бірден мешітке барып уағыз айтыпты. Есігендер айтады, әңгімесі әсерлі екен деп. Өзімен бірге бірнеше мөшек қамыт ала келіпті.“Ислам - дін бауыр - түрік қазақтың досы” – тақылеттес әсерлі сөздеріне елтіген кейбіреулері бұрынғы қамыттарын тастап, жаңа қамыт киіп алыпты. Ауыл оны “Түрік қамыт” – деп атап кетті. Шынында бұл әдемі қамыт. Бұрынғы қамытты (ауыл оны қамыт түрі көбейгендіктен, “Орыс қамыт” деп атаған еді) босатып жерге қоюға, моншаға барғанда уақытша үйге қалдыруға ешкімнің құқысы жоқ болатын. Түрік қамыт олай емес екен. Ұйықтағанда шешіп тастайсың. Әрі жеңіл, тіпті кейбір қысылтаяң жағдайда орындық етіп отыруға да болады. Рахат. Әрі арзан.
Осылай күн өткен сайын қамыттың не бір түрлерін ауылға әкелушілер көбейді. Қамыт таңдайтын дәрежеге жеттік. Рахат. Қытайдан тауар таситын саудагерлер арқылы “Қытай қамыты” келді. Оны мойныңа ажырғылап жатпайсың сұқ саусағыңа кигізе саласың. Ауылдағы алып-сатарлар ешкімге дабыра қылмай-ақ баяғыда саусақтарына іліп алыпты. Жеңіл-желпі осы қамыт оңтайлы сияқты деп, жүр ауылдағылар. Әрі болашағы зор дейді. Сіңірген еңбегіне қарай, жүзік – білезікке, білезік – алқа қамытқа айналады екен. Бәрекелді.
Содан бір күні баяғы Қадыр мұғалім бір әулеттің қамыт жаңалау тойында бүйректен сирақ шығарып былай депті: - біздің қазаққа қамытсыз өмір сүретін заман келген жоқ па, егерде қамытсыз өмір сүре алмайтын болсаңдар өзіміздің “Қазақ қамытты” неге кимеске... Жаңа қамытқа қолы жетпей, ескі “Орыс қамытты’’ қомсынып жүрген бір топ: “Киеміз, “Қазақ қамытты’’ қазақ емеспіз бе, аталарымыз батыр болған’’... – деп өре түрегеліпті.
Халықтың сүйіспеншілігінен қуат алған Қадыр мұғалім, ертеңінде-ақ елдегі ең үлкен қалаға аттанып кетті. “Қазақ қамыт’’ тауып келмек үшін. Қандай, патриот шіркін. Жиырма күн өткенде арып – шаршап, жүдеп – жадап сүйегін сүйретіп ауылға әрең келді.
Екі ұрты опырылып ортасына түсіпті. Бұрынғы “қазағым” дегенде ұшқын ататын көзіндегі шоқ сөніп, күлімсі күлге айналыпты. Себебі: Қадакең үлкен үмітпен, үлкен қалаға барған. Үлкен кісілерге өлдім-талдым дегенде кірген. Содан не дейсіз ғой, ұлттық “ Қазақи қамыт’’туралы айта бастағанда-ақ сөзінің артын тыңдамай маңдайынан бір-ақ ұрып талдырған. Есін түрмеде жинаған. Үлкен қаладағы, үлкен кісілер біздің ауылдың түсіне кірмеген гауһар тастан жасалған қамыттар киіп алыпты. “Американ қамыт’’, “Ағылшын қамыт’’, “Еврей қамыт’’, “Кәріс қамыт’’, “Ресей қамыт’’, өте көп. Тіпті кейбір қолы жеткендерде екіден-үштен бар екен. Қажет кезінде, қажетті жерге, қажетті елге ауыстырып кие береді.
Қадыр мұғалім осылай деді.
* * *
Содан бір күні Тәуелсіздіктің тағы бар дөңгелек датасы тойланды. Біздің ауыл түрлі-түрлі қамытқа сартылдап ұзақ биледі...

пятница, 31 августа 2007 г.

ӨЛІСПЕЙ - БЕРІСПЕ!

Біздер, қазақтар, он жыл бұрынғы тәуелсіздік эйфориясынан әлі арылмай, той тойлаумен келеміз. Шын мәнінде, Қазақстан Ресейге тәуелділіктен құтылғанмен, оның халқы ол бодандықтың орнына дәл сондай деңгейдегі тәуелділікке ұшырап келеді және бұл бір ғана сөзбен бадырайып тұрған бодандық емес, әр қилы да күрделі жағдай.Халықтың саяси бодандығы өзінен шыққан билікке тәуелді болып, дегенін істете алмай, Совет өкіметі кезіндегі барынан жұрдай болып, талан-таражға көз бе көз түскеніне куә болумен шектелуінен көрініс беруде. Қазір қарапайым жұрттың өз мүддесін айтып істетпек түгілі, шағынатын мемлекеттік органы қалмай отыр. Өкілетті орган (Мәжіліс,мәслихаттар) ешбір құзырсыз, уыста болса, демократиялық қоғамға тән соттасу жолымен халықтың мәселе шешуі атқару билігі мен сот билігінің ым-жымы біріккен мүддесін бұзумен пара пар шаруаға айналды. Жемқорлықтың бірден бір ұясына айналған атқару билігі жуық арада ел тәуелсіздігі туралы биік мүддеге мойын бұруға шамасы жоқ.
Ал, экономикалық бодандық сыртқы және ішкі күштердің қоян-қолтық сыбайласуының нәтижесі ретінде көрініс беруде. Анықтай кетсек, халықты сыртқы тәуелдендіруші күш ретінде шетелдік инвесторларды атап, ішкі күш ретінде олармен жымдасқан жергілікті билік пен кәсіпорыннан орынтақ тиген жаңа буржуазия өкілдерін атауға болады.
Бұл бодандық субиектілеріне қазақстандықтардың демократиялық сананы сіңіре алмай, либералдық экономикадан тиістісін алудың жолын білмей дағдаруы да қосылады. Демократиялық сана қоғамда демократиялық қорғаныш жүйесін құрумен және оны іске асырудан көрініс берер еді. Айталық, қазіргі акционерленген кәсіпорындарда жұмысшылар мен қызметкерлер, олардың жанұялары өздерінің құқын, әлеуметтік талабын тек қана тәуелсіз кәсіподақ арқылы жүзеге асыра алады. Ал, ол үшін әлгі кәсіпорында жұмыс істейтін азаматтардың оны құруға, өз жарналарын әлгі тәуелсіз кәсіподаққа беруге жігері мен тәуекелі болуы керек. Тәуелсіз кәсіподаққа кіргені үшін жұмыстан шығарылатынына алдын ала дайындығы болуы тиіс. Бастапқы кезде бұл құрылым ойдағыдай болмаса да, бодан қылушы кәсіпорынды тізгіндеудің бір жолы осы ғана. Ал, қазіргі тәуелсіз Қазақстанның жас пролетариаты жан –жаққа үндеу тарату мен мақала жазуды қорғаныш көріп, одан ешбір нәтиже шықпағасын жігері құм болып, көз бе көз пышырауды бастан кешуде. Бұл жағдайды саралап, оның қаншалықты мемлекетке қауіп екенін сезіп, шара қабылдап отырған үкімет те, өкімет те жоқ. Бар болғаны қол-аяғы кісендеулі тәуелді кәсіподақтарды жетектеп келіп, “үш жақты келісімшарт” жасап, халық алдында талғажау саясат ретінде соны бетке ұстай береді. Бұл да бір бейшаралықтың көрінісі. Бұл да тәуелденген халықты тәуелді ете түсудің бір жолы.
Ал, Жаратқанның “қорғанғанды қорғайтынын” ескерсек, қорғаусыз жылап-сықтаған жұрт өзіне деген тек қана мүсіркеу сезімін ғана туғызудан арыға бармайды, сол қорғанышсыз күйінде тоз-тоз болып қала береді. Өйткені, өмір заңы - сол, тек қана өліспей, беріспеудің жолында өзің ғана қармануың керек, өзің ғана! Соған жетелейтін жігер мен бірігіс керек!
Қазіргі дүниежүзілік саясатты пішу үстелінде жер бетін глобализациялау міндеті тұрғанда, есі дұрыс, етек-жеңі жинақы мемлекеттер халқын сол мәдени-рухани, экономикалық-әлеуметтік тасқынға қарсы қоюға даярлауға көшуде. Ал, біздің биліктегілердің солармен қосылып елді талаудан жүзі жанатын уақыты келген сияқты. Ал, келмесе - ойлану керек...

2001 ЖЫЛ

СУПЕРІ ҚЫЗ

Х.Андерсен ертегесі
(Ғашықтарға арнаймын)

Теңіз айдынының суы көкбасгүлдей көкпеңбек, таза әйнектей мөп-мөлдір келеді де, түпсіз тұңғиық болады! Тереңдігі сондай, түбіне зәкірді ешбір шынжыр тигізе алмастай, ал оның тереңдігін өлшеу үшін сансыз мұнараларды үсті үстіне салуға тура келер еді. Міне, осындай тереңде суперілер тұратын.
Теңіздің түбінде қайраң құмнан басқа ештеңе жоқ деп ойламаңыз; жоқ, онда бұрын көрмеген ағаштың түрі және сабағы мен жапырағы сылқылдаған алуан гүлдер кәдімгі гүлдердей судың аздаған толқынына жайқалып тұрады. Ал су астындағы бұтақтар арасында біздегі құстар секілді ірілі-ұсақты балықтар шоршып жүргені; теңіздің ең тереңінде теңіз патшасының янтардан жасалған биік те шошақ терезесі мен судың лықсуына орай ашылып-жабылатын ұлуқабық шатыры бар маржан сарайы орналасқан; бұл бір керемет ғимарат: шатырындағы әрбір ұлуқабықтың қуысында сәуле шашар інжу бар, оның өзі-ақ бір патшаханымның тәжін әшекейлеуге жарар еді.
Теңіз патшасының әйелі ертеректе өлгесін, оның шаруасына кәрі шешесі қарайтын, бұл өзінің тегін бұлдаған ақылды да тәкаппар жан еді: ақсүйектерге бар болғаны алтаудан асыруға болмаса да, ол өзінің құйрығына ондаған қылаш тағып жүреді. Қанша дегенмен ол мақтан етуге тұрарлық жан, оның өз немерелерін сонша сүйетіндігінің өзі неге тұрады?! Алты патшайымның бәрі де бірінен бірі өткен суперілер еді, бірақ бәрінен де кенжесінің орны бөлек: нәзік те раушанның шешегіндей мөлдіреген, теңіздей көк көзін тұңғиық дерсің. Бірақ, ол да басқа суперілердей балыққұйрықты да, аяқсыз болатын.
Патшайымдар болса күн сайын қабырғалары гүлге оранған сарайдың кең залдарында асыр салып ойнайтын. Ашық қалған лағыл терезеден біздегідей қарылғаш ұшып кіргендей, балықтар жүзіп кіретін; олар патшайымдардан сескенбейтін, олардың қолдарынан қоректеніп, жондарын сипататын.
Сарай жанында үлкен бақ болды; онда ылғи да бұтақтары мен жапырақтары ырғалған алқызыл және қою көгілдір түсті ағаштар өсетін; олардың жемістері болса алтын секілді, ал гүлдері отша жарқырайтын. Жердің орнында онда ұсақ та, көгілдір жалын тәрізді құм болғандықтан айналаның бәріне таңырқатарлық көгілдір шұғыла тарайды - онда барсаң, әуеде қалқып тұрғандайсың да, төбеңде ғана емес, аяқ астыңда да аспан жатқандай. Желсіз сәтте теңіз түбінен күн көрінеді де, ол кеседен төгілген қара қошқыл жарық секілді.
Бақта әр патшайымның өз мүйісі бар; мұнда олар не істегісі келсе, соны істейді: қазады, егеді, көмеді. Біреуі өзіне кит тәрізді гүл атызын жасапты, енді бірі атызды суперіге ұқсатқан, ал кенже қыз өзіне күн секілді дөңгелек атыз істеп, оған ашық қызыл гүлдер екті. Бұл супері қыз ерекше: өзі сондай тұйық та ойлы. Өзге әпкелері өз бақшаларын теңізге батқан кемелерден түскен әр алуан нәрсемен әшекейлесе, ал бұл күндей ашық түсті гүл мен ауған кемеден түскен мәрмәр бозбаланың мүсінін ұнатады. Кенже супері мүсіннің қасына еккен қызыл жылауық тал жайқалып өсті; оның бұтақтары мүсінді шырмап өсіп, көгілдір құмның күлгін көлеңкесі бар жерге басын ие қалыпты, - сөйтіп талдың төбесі мен тамыры сүйісіп тұрғандай әсер береді!
Ол бәрінен бұрын жер бетіндегі адамдар туралы әңгімелерді тыңдауды ұнатады. Оған әжесі кемелер мен қалалар туралы, адамдар мен жануарлар жайында талай мәрте әңгімелеген. Суперіні, әсіресе, жер бетіндегі гүлдердің теңіздегідей емес жұпар иісті болатыны, ондағы ормандардың жасыл екендігі мен ағаш басындағы балықтардың шырқайтындығы қайран қалдыратын! Әжесі оған балық деп құстарды айтқан, әйтпесе, оны немерелері түсінбес еді: өйткені, олар туғалы құс көрмеген болатын.
- Сендерге он бес жас толғанда, - дейтін әжесі, - теңіз бетіне шығып, жартаста отырып, ай жарығымен жүзіп өтетін үлкен кемелер мен орманға, қалаларға қарауға мұрсат беріледі!
Биыл үлкен әпкесі он беске толмақ, ортаңғысына бірер жыл бар, ал, бұл жасты бәрінен көбірек күтетін – кенже қыз. Олардың әрқайсысы жер бетінен алған алғашқы әсерін қалған сіңлілеріне айтуға уәделесті, - әжесінің әңгімелері бәрібір жеткіліксіз еді, ал қыздар бәрін де нақтырақ білуге құмартты.
Қыздардың ешқайсысы да салмақты да, ойлы кенже қыздай теңіз бетіне шығуға сонша ынтығып, көп күтуге душар болмаған шығар. Ол терезе алдына тұрып алып, теңіз тұңғиығындағы балық үйіріне қарап қанша түндерді өткізбеді! Ол тұңғиықтан аспандағы ай мен жұлдыздарға көз сүзумен тұратын; олар бізге көрінетіндей айқын болмаса да, оған ірі болып көрінетін. Олардың астынан үлкен қошқыл бұлт жылжитындай болатыны бар, оны супері кенже қыз жүзіп өткен киттің болмаса көп адамы бар кеменің сұлбасы екенін жақсы білді; әрине, кемеге аппақ қолдарын созып тұрған сүйкімді суперіні адамдардың ешқайсысы да білмейтін.
Ақыры тұңғыш қызға он бес жас толды да, оған теңіз бетіне жүзіп шығуға рұқсат етілді.
Ол кейін қайтқанда қаншама әңгіме айтты десеңші! Оның айтуынша, бәрінен бұрын оған ай жарығында, айнала тамылжып тұрғанда жағадағы қайраң құмда жатып алып, керілген қала көрінісін тамашалау ұнапты: түнгі шамдар жүздеген жұлдыздардай самсап, алуан әуен шалқып, қаланың шуы мен гүрсілі естіліп, түйректі мұнара көрініп, қоңырау соғылады екен. Сондықтан да оған бару мүмкін болмапты, бар болғаны қаланың түнгі тамаша көрінісін қызықтаумен шектелген.
Әпкесінің әңгімесін кенже сіңлісі ауызынан суы құрып тыңдамады ма! Кешқұрым ашық терезеден тұңғиыққа көз жібере тұрып, ол тек қана шулы үлкен шаһар жайында ойлаумен болды, тіпті, қоңырау үнін де естігендей. Бір жылдан соң келесі әпкесі де теңіз айдынына шығып, қайда жүзгісі келсе де мүмкіндік алды. Ол күн батқан бойда су бетіне шығыпты да, сол сәтте одан артық кереметті көру мүмкін еместігіне көзі жеткен. Оның айтуынша, аспан балқыған алтындай, ал бұлт бар ғой... оны айтуға, тіпті, сөз таппады! Біреуі қошқыл, енді бірі күлгін бұлттар аспанда жарысып жүргендей, олардан да жылдамырақ күнге қарай асыққан аққулардың тізбегін айтсаңшы; супері қыз күнге қарай жүзіп көрген екен, күннің кешкі шұғыласы бір мезгілде теңіз бетіне де, аспанға да, суға да шашырапты.
Енді бір жылдан соң теңіз бетіне шығуға үшінші супері қыз кезек алды; ол бәрінен де батылырақ еді, теңізге құятын жалпақ өзенге жүзіп шыққанын қайтерсің. Оның көзіне жүзім егіні жапқан жасыл төбе, сарайлар мен үйлер, құстары сайраған тоғайлар түсті; күннің қызуына шыдай алмаған супері сергу үшін бірнеше рет суға сүңгіп шығуына тура келді. Ол шағын айлақтағы су шашысқан жалаңаш балақайларды да байқады; қыз олармен ойнағысы келіп жақындап еді, әлгілер бұдан қорқып қаша жөнелді де, олардың орнына қап–қара әлдебір хайуан бұған қарай абалай жөнелді, одан зәресі ұшқан супері теңізге қойып кетті; ал оның кәдімгі ит екенін супері қыз қайдан білсін.
Көпке дейін супері бойжеткен керемет тоғай мен жасыл қыратты, балық құйрықтары болмаса да балықша жүзетін балақайларды ауызынан тастамады.
Төртінші қыз жасқаншақ болып шықты; ол теңіз айдынында ғана болып, қайда қарасаң да айналаның су екенін, ал аспанның орасан шыны күмбез екенін әңгімеледі; көз ұшында теңіз шағалалары, толқынды тілгілеген кемелер, шоршып ойнақтаған делфиндер мен тұмсығынан су себелеген алып киттер жайын айтты.
Сосын кезек кенже қызға тете әпкесіне де келді; оның туылған күні қыста еді, сондықтан да ол басқалар көрмеген көріністі қызықтаған болатын: теңіз болса жасыл түсті еді, айнала толы мұздақ таулар жүзіп жүрді, олардың биіктігі адамдар салған қоңырауханалардан да ірі көрінеді! Олардың кейбіреуі кісі күлерліктей пошымы бар, алмастай жалтырайды екен. Ол ең үлкеніне шығып еді, ұзын шаштары желге желбіреді де, бұдан жүрексінген адамдар әлгі мұзтауды айнала жүзіп, алшақ кетуге тырысты. Кешке қарай аспанды қою бұлттар торлап, найзағай ойнады, күн күркіреді, қоңырайған теңіз мұздақ алыптарды оңды-солды лақтырды, жасын ойнағанда оларға шағылысып жарқ-жұрқ етіп жатты. Кемелер желкендерін жинап, үстіндегі адамдардың үрейі ұша сеңдей соғылысты, ал қыз болса, мұзтауға жайғасып алып, найзағайдың иректелген жарқылы көкті тіліп, теңізге шаншылып жатқанын жайбарақат қарап отырды. Апалы-сіңлілердің әрқайсысы жоғарыдағы алғаш көргендерінен арыла алмай жүрді; бірақ қайда жүзуге де рұқсат алған олар, серуендеріне тез тойынып, ай өткен соң, тұңғиықтағы өз үйлерінен артық ештеңе жоқтығына тірелетін. Ылғи да кешқұрым ағайынды бес қыз су бетіне шығатын болды; бәрінде де жер бетіндегі адамдарда жоқ нәзік те тартымды дауыстарымен, теңіз дауылы соққанда кеменің суға бататындарына көздері жеткен олар, жақын жүзіп келіп, суасты патшалығының ғаламаты жайында ән шырқап, *сукештерді тұңғиықтан қорықпауға азғыратын; бірақ сукештер бұларды түсінбейтін; оларға бұлардың әні толқын шуындай көрінетін; бірақ адамдар бәрібір теңіз түбінен ешбір ғаламат көрмес еді – кеме суға кетсе, суға батқан адамдар теңіз патшасының сарайына өлі күйлерінде тап болатын.
Барлық әпкелері жапатармағай теңіз бетіне көтерілгенде, олардың соңынан қарап, кенже қыз жападан жалғыз жыламсырап қалатын, бірақ суперілер жылай алмайтын, содан да болар, оған тіпті ауыр соғатын.
- Шіркін, мен қашан он беске толам? – дейтін ол сонда. – Мен су бетіндегі тірлікті де, ондағы адамдарды да ұнатам ғой!
Ақырында он бес жасқа ол да толды–ау.
– Міне, қызым, сен де бой жеттің! – деді әжесі оған. – Қане, сені де әпкелерің секілді бойжеткенге лайықтап жасандырайық!
Ол кенже қыздың басына лалагүл дестесін кигізді, - әрбір шешегі інжудің жартысындай – сосын патшайымның жоғарғы дәрежесін білдіру үшін, сегіз қылашқа қыздың құйрығына жабысуды бұйырды.
Қалай ауыртады! – деп шыңғырды кенже бойжеткен.
- Сұлулық үшін шыдау күнәға жатпайды! – деп әзілдеді супері кемпір.
Шіркін, супері қыз үстіндегі мына киім–кешек пен ауыр гүлдестені қиналмастан–ақ лақтырып тастар еді, - өзінің бақшасындағы қызыл гүлдерге не жетсін! – бірақ лақтыруға батылы бармады.
- Қош, балалық! – деп ол жеңіл ғана көпіршік секілді жылыстап су бетіне көтерілді.
Күн ұясына жаңа ғана батқан, бұлттар болса, қызылшырайлы аспанда кешкі жұлдыздар жымың қақса да, әлі алтын қошқылды шұғыласынан арыла қоймапты; ауа сондай жеп–жеңіл әрі тап–таза, ал теңізді айна дерсің. Супері қыз жүзіп шыққан маңайда бір ғана желкені тартылған үш діңгекті кеме тұр, - себебі, үф еткен леп жоқ еді; кеменің әр жерінде сукештер отыр, палубадан әуенге қосыла ән естіледі; қараңғы түскенде кемеге жүздеген алуан түсті қолшамның жарығы түсті; әуеде құдды алуан ұлттың жалауы желбірегендей. Супері қыз каюта терезелеріне тақай жүзді, толқын тербегенде оның каюта ішіне көзі түсетіндей мүмкіндігі бар еді.Каюта іші шешінген адамдарға толы екен, оған бәрінен де үлкен қара көзді патшазада ерекше көрінді. Ол әрі дегенде алты жаста болар; сол сәтте оның туылған күні тойланып жатқан, кемедегі көңілді көрініс те соның салдары болатын. Сукештер палуба үстінде асыр сала биледі, ал ортаға патшазада шыққанда әуеге шашылған отшашу жарығы айналаны күндізгідей жарқыратып жіберді де, одан суперінің шошығаны сондай, ол жалма-жан сүңгіп кетті. Көп ұзамай су бетіне шыққан оған аспандағы самсаған жұлдыздар теңізге түсіп жатқандай болды. Ол өмірінде мұндай отты елес көрмеген еді; шара табақтай күн доңғалақша айналуда, орасан отты балықтар ауада құйрықтарын ұрғылайды, мұның бәрі толқынсыз мөлдір судағы көріністер еді. Ал кеменің үсті әрбір адам түгілі жіңішке жіпті көз шалатындай жап жарық болып кетті. Шіркін, бозбала патшазаданы айтсаңшы! Ол әр адамның қолын қысып, ыржиып күле берді, ал әуен болса түн тыныштығын тілгілеп, айналаны басына көтере естілуде. Түн қоюлана түсті, бірақ супері қыз көзін кемеден, әсіресе, ондағы көркем бозбаладан көзін алмады. Алуан түсті отшашу сөніп, құйрықты оттар енді әуелемеді, зеңбірек дүрсілі де естілмеді, оның есесіне теңіз гуілдеп, ыңырсуын бастады. Кемемен бірге толқынға тербелген қыз каютадан көз айырмады, ал кеме болса жылдамдата бастады, желкендер бірінен соң бірі керілді, жел қатайды, толқын биіктей бастады, бұлт қоюланып, алыста найзағай ауаны осып өтті. Дауыл басталды! Сукештер желкенді жинай бастады; алып кеме теңселіп, долданған жел оны әрі-бері соға бастады, кемені айнала оның діңгегін ала бір біріне қосылардай қара тау секілді толқыннан жал тұрды, бірақ кеме байғұс сулы қоршауды бұзып-жарып, аққудай алға ұмтыла түсті. Суперіні теңіз дауылы ермек етсе, ал сукештер тлқынмен арпалысқа түсті. Кеме ыңырсығандай, сықырлап, қалың тақтайлары жарыла бастады, толқын палубаға өршелене құлап жатты; кеменің бас діңгегі қамыстай қаусап қалды да, кеменің өзі бір бүйіріне аударылып түсіп, оның қойны-қолтығына су лап қойды. Супері қыз кемеге қауіп төнгенін сезді; оның өзіне де толқынға соғылған бөрене мен сынықтардан абай болуға тура келді. Бір мезетте көзге шұқысаң да көрмейтіндей түнек орнады; бірақ найзағай ойнап, жарқұл-жұрқыл тағы басталды да, супері кемедегі адамдарды көзі шалып қалды; олар жан ұшыруда еді. Қыз патшазаданы көзімен шолып еді, кеме батқанда жігіт те суға кетіп бара жатқанын байқады. Әуелі бойжеткен оның тұңғиыққа өздеріне бара жатқанына қуанып қалған, іле-шала адамдардың суда тірі қалмайтыны, оның әкесінің сарайына өлі күйінде ғана баратыны еске түсті. Жо, жоқ, ол тірі қалуы керек! Қыз бөренелер мен тақтайлардың өзін басып қалу қаупін ұмытып, олардың арасымен жүзе жөнелді. Ол біресе жүзіп, біресе сүңгіп, патшазадаға жетті, ержеткен толқынды теңізде жүзетіндей халде емес еді; қол-аяғы ұйып, көркем көздері жұмыла бастаған; супері көмекке келмегенде оның өлетіні сөзсіз еді. Қыз оның басын су бетіне көтермелеп, толқынның айдауымен жылжи берді.
Таң ата ауа райы сабасына түсті; кемеден жаңқа да қалмады, ештеңе болмағандай күн сәулесі айдынға шашылды да, жігіттің нұрлы өңін қалпына келтіргендей, бірақ оның көзі ашыла қоймады.
Бойжеткен ержеткеннің маңдайына түскен шашын сілкіп жіберіп, кең де көрікті маңдайын сүйіп алды; оған патшазада өзінің бақшасындағы тұрған мәрмәр бозбаланың мүсініне ұқсап кетті; ол тағы да оны сүйді де тірі қалуын тіледі.
Ақырында супері қарауытқан жерді, шыңдарын аққуға ұқсас қар басқан, көкпен таласқан тауды көрді. Жағада көз жауын алардай жасыл тоғай, оның үстін ала қырда әлдебір заңғар ғибадатхана тұрды. Тоғайда лимон мен
апелсин ағаштары өскен, ал әлгі ғимараттың қақпасының алдында биік пальмалар өсіп тұр екен.Суы тамылжыған терең айлақ жағасын аппақ жұмсақ
_________________
*сукеш - матрос

құм жапқан жарқабаққа тіреліпті; жігітті сүйемелдеп жүзген қыз оның басын
күннен көлегейлеп әлгі жағаға әкеліп жатқызды.
Осы уақытта әлгі ғимараттан соғылған қоңырау үні шықты да, баққа бір топ жас қыздар самсап шыға келді. Супері теңізге түсіп, жағадағы судан шыға шошайып тұрған тастардан әрі кетіп, шашы мен кеудесін теңіз көбігімен жасыра, ешкім байқамастай жата кетті: бейшара патшазадаға біреудің келуін күтті.
Көп күттірмеді: патшазадаға жас қыздардың бірі жақындап келіп, әуелі одан шошып кетті де, жылдам есі кіріп, көмекке басқаларды шақырды. Сосын супері ержеткеннің есін жиып айналасындағыларға күлімсірей қарағанын көрді. Ал, бұған ол жымимады, тіпті өзін мұның құтқарғанын да сезбеді, сабазың! Суперінің көңілі аласұрды, патшазаданы зәулім аппақ ғимаратқа әкеткенде ол көңілі құлазып, суға сүңгіді де, үйіне қайтты.
Бұрынғы тұйық қыз бұйығылана түсті. Одан әпкелері су бетінен алған алғашқы әсерін сұраса да, ол ештеңе айтып жарытпады.
Ол патшазаданы әкеліп кеткен жағаға кешке де, ертеңгісін де келетін болды, ол бақтағы жемістердің қалай піскенін, оны қалай жинағанын көріп жүрді, шың басындағы қардың қалай ерігеніне дейін көрді, бірақ көзіне патшазада түспеді де, ол бұрынғыдан да мұңая түсті. Оның бар жұбанышы өз бақшасында отырып алып, патшазададан аумайтын әдемі мәрмәр мүсінді қаққылаумен болды, бірақ ол бұрынғыша гүлдерді күтуді қойды; гүлдер болса, қалай болса солай сүрлеуді қуалап та, жолды бойлап та, сабақтары мен жапырақтары ағаш бұтақтарына шатасып өскесін бақша қараңғы бола түсті.
Ақырында кенже қыз шыдай алмады, әпкелерінің біріне болған жайды айтты; кенженің құпиясын одан қалған әпкелері естіді де, олар өздерінің ең жақын екі-үш құрбыларына жеткізді. Олардың бірі әлгі патшазаданы білетін болып шықты, кеме үстіндегі мерекені де көрсе керек, тіпті, оның патшалығының қайда екенін де айта алмақ.
- Қане, кеттік, сіңлітай! – десті оның әпкелері, қол ұстасып жүріп, патшазада сарайы тұрған маңайдан теңіз бетіне бір-ақ шықты.
Ірі мәрмәр баспалдақтары бар Сарай ашық сарғыш жылтыр тастан салыныпты; баспалдағының бірі тура теңізге түсіп, суға малынып тұр. Шатыр үстінен алтындалған еңселі күмбездер аспан тіреп тұрғандай, ғимаратты айнала самсаған ұстындар арасында тірі адамдар секілді қаптап мүсіндер орналасқан. Айнадай жалтыраған терезелерден сарайдың ішкі сәулеті анық көрінеді екен; барлығында да қымбат жібек перделер ілініп, кілемдер төселген, ал қабырғалары үлкен сүгіреттермен айшықтала түскен. Көруге көз керек! Ең үлкен залдың ортасында атқыма шұрылдауда; одан атылған судың шаптырымы төбеге жетеқабыл; күмбезден төгілген сәуле хауыздың суы мен оның ішіне өскен өсімдікке түсуде.
Патшазаданың қайда екенін білген супері қыз сарайға кешкісін не түнделете күнде жүзіп келуді әдет қылды. Ол секілді жағаға жақын жүзуге әпкелерінің бірінің де батылы жетпеген болар еді; ол тіпті, суға ұзына бойы көлеңке түсіріп тұрған керім мәрмәр балконның астынан өтетін жіңішке арнаға да жүзіп келетін болды. Ол балконда ай жарығында жалғыз тұратын жігітке ұзақ қарайтынды шығарды.
Бойжеткен жігітті ән-күйшілерімен бірге желбіреген жалаушалармен әшекейленген қайықта талай көрді, - супері қамыс арқылы сығалайтын да, егер оның күмістей шашы желбіреп кетсе, оны байқаған адамдар қанатын сермеген аққулар деп ойлайтын.
Ол түні бойы балық аулаған балықшылардың патшазада жайындағы әңгімесін талай естіді; олар жігіт туралы көп мақтайтын да, оны толқынды бойлап өзінің құтқарғанына іштей қуанатын; ол жігіт басының өзінің кеудесінде болып, маңдайынан сүйген кездерін еске алды. Ал жігіт болса, мұны білмейтін, тіпті, түсіне де кірмеген болар!
Супері қыз барған сайын адамдарды жақсы көре түсті, оларды көрмесе тұра алмайтын болды; олардың жербетілік тіршілігі бұлардың суастылық әлемінен әлдеқайда орасан көрінді; адамдар кемелерімен теңіздерден өтіп, заңғар тауларға шығып, бұлттарға жете алады, созылған ормандары мен алқаптарының шегі жоқ, көз жетпейді! Супері қызға адамдар туралы, олардың тіршілігі жөнінде көбірек білгісі келді, бірақ әпкелері жарытып ештеңе айта алмады да, ол әжесінен сұрады: қария «жоғарғы әлем» туралы жақсы білетін де, ол әлемді теңіз үстіне орналасқан жер деп атады.
-Егер адамдар суға кетпесе, - деп сұрады кенже қыз, - біз сияқты өлмей, мәңгі өмір сүре ме?
- Қайдағы! – деді әжесі. – Олар да өледі, олардың заманы біздікінен де қысқа. Біз үш жүз жыл өмір сүреміз, біздің тірлігіміз біткенде, бізді туыстарымыздың қасына жерлемейді ғой, бізде мола да болмайды, біз бар болғаны көбікке айналамыз. Бізге мәңгі жан берілмеген және біз қайта тірілмейміз; біз тамырынан жұлынғанда қайта көктемейтін қамыс секілдіміз! Ал адамдарда керісінше, оларда мүрдеге айналғаннан кейін де өлмес жан бар; олар тұп-тура көктегі жымыңдаған жұлдыздарға тартып тұрады! Біздің тұңғиықтан теңіз бетіне шығып, адамдар тұратын жер бетін көргеніміздей, олар да өлген соң беймәлім рахат елдерге аттанады, оларды біз ешқашан да көрмейміз!
- Бізде неге мәңгі жан жоқ?– деп мұңайды супері қыз. – Мен өзімнің жүздеген өмірімді адамдық бір күнге айырбастар едім, көкке көтерілу үшін.
- Сандалама! Ол жайында ойлама да! – деді кемпір. – Жер бетінен гөрі бізге осында тамаша өмір бар!
- Демек, мен өлсем, теңіз көбігіне айналып, толқындардың керемет әуенін естімей, керім гүлдер мен қызылшырайлы күнді көрмейді екем ғой! Шынымен де мен мәңгі жанға ие бола алмаймын ба?
- Ие боласың, - деді әжесі, - егер саған адамдардың бірі сонша ғашық болып, оған сен әкесі мен шешесінен де қымбат болсаң, егер ол саған жан-тәнімен беріліп, абызға барып, бір біріңе деген мәңгілік жұптарыңды қосуды өтінсе; онда оның жанының бір бөлігі саған беріледі де, сен де бір кездері рахат өмірдің дәмін татасың. Ол саған жанын сыйлайды да, өзінде өзінікін сақтап қалады. Бірақ бұл мүмкін емес! Өйткені, біздің ең әсем деп қабылданатын, балыққұйрығымыз адамдар үшін жиренішті; олар сұлулық жөнінде бас қатырмайды; олардың пікірінше, сұлу болу үшін олар міндетті түрде өздері аяқ дейтін икемсіз екі тіреулері болуы керек.
Супері қыз күрсінді де, өзінің балыққұйрығына мұңая қарады.
- Қысылмаймыз да, қымтырылмаймыз да ! – деді қария. – Үш жүз жылдық өмірімізде күліп-ойнап өтеміз – бұл аз мерзім емес, өлімнен кейінгі тыным сонша тәтті болмақ! Бүгін кешке біздің сарайда той болады!
Мынадай тамашаны жер бетінде көрмес едің! Би залының төбесі мен қабырғалары қалың да мөлдір шыныдан; қабырғаны қуалай жүздеген ірі қошқыл да жасыл түсті ортасында көгілдір оттары лаулаған ұлутастар қойылыпты; әлгі оттар залдың түкпір-түкпірін жарық қылуда, шыны қабырғаға шағылысқан сәулелер, айнала теңізді жарқыратып жіберді. Қабырғаларға қабыршақтары алтын, күміс, қошқыл түстерге құбылып, ірілі-ұсақты балықтар жүзіп келе бастады.
Зал ортасында қысымы күшті су шаптыруда, өздерінің ғажайып әндерінің әуенімен суперілер биге басты. Мұндай әуезді де нәзік дауыс адамдарда болмайды. Кенже қыз бәрінен де жақсы шырқады да, оған ду қол шапалақталды. Оған теңізде де, жер бетінде де өзіндей әнші жоқтай көрініп, көңілі алабұртты; бірақ есіне тағы да суүстілік тіршілік пен патшазада түсіп, өзіне өлмес жан орнықпайтынына жабырқады. Ол жұрт ән шырқап, көңілді шуласып жатқанда сарайдан байқаусыз түрде сытылып шығып, өз бақшасында мұңайып отырды. Кенет жоғарыдан оған әлдебір дүріл естілді: «Мынау сол ғой, қайықпен шыққан! Мен әке-шешемнен гөрі оған ғашықпын! Мен оған жан-тәніммен беріле сүйем, мен оған өзімнің бақытымды ойланбастан сыйлар ем! Мен онымен бірге болуға және мәңгі жанға ие болу үшін неге болса да барар едім! Әпкелерім әкемнің сарайында билеп жатқанда мен сумыстанға барып келе қояйын: одан ылғи да қорқатынмын, бірақ ол маған әлдебір ақыл-кеңес берер, жәрдем етер!»
Супері қыз бақшасынан шықты да, сумыстан тұратын долы иірімге қарай тартты. Ол бұл жолмен жүріп көрмеген еді; мұнда гүл де, шөп те өспейтін – айнала тек қана сұп-сұры құм еді; иірімдегі су бүлкілдеп, диірмен тасына түскендей шықырлап жатыр да, жолдағының бәрін сіміріп, үйіріп жалмауда болатын. Суперіге осындай қайнаған иірімдердің арасымен жүзуге тура келді; одан әрі сумыстанның тұрағына баратын сүрлеу көпіршіген балшық арқылы өтеді; бұл жерді сумыстан жертезекті батпақ атайтын. Бұдан әрі айналасын жабайы тоғай қоршай өскен оның баспанасы тиіп тұр: ағаш пен бұтаның орнына тікеншөптер мен жалмақшөптер, мыңбасты жыланға ұқсас жартылай жәндік, жартылай өсімдіктер құмнан әр жерден шошайып қаптап тұр; олардың бұталары құртша иретілген саусақтары бар ұзын да ұсқынсыз қолдарға ұқсайды; жалмақшөптер жыбырлаған буылтықтарымен бір мезетке де тыным таппастан тамырынан төбесіне дейін жан-жағындағы іліккенді жалмап жатыр. Супері қыздың жүрегі аузына тығылып, қорыққаннан тұра қалды да, кері қайтқысы келді, бірақ есіне патшазада мен мәңгі жан есіне түсті де, шашын жалмақшөп жармаса алмайтындай басына мықтап орады да, кеудесіне қолдарын айқастырып, жеркенішті жалмақтардың арасымен балықша жүзе бастады. Жалмақшөптің темір қысқаштай сояуларымен іліккенді жармасып жұтқанына көзі жетті: суға батқан адамның қаңқалары, кеменің сынықтары мен жәшіктер, жануарлардың сүйектері, тіпті бір суперінің қалдығы да жатты. Жалмақшөп оған жармасқан да тұншықтырған. Бұл – аса қорқынышты жайт еді!
Міне, ол бауыры сарғыш тартқан жеркенішті су жәндіктері аунап-қунап шұбырған тоғайдың тайғақ алаңқайына жетті. Алаң ортасында адам сүйектерінен тұрғызылған лашық тұр; оның ішінде адамның сәбилеріне ауызымен тәтті сорғызғандай бақа біткенді қоректендіріп сумыстанның өзі отыр. Әлгі жеркенішті жәндіктерді ол балапандарым деп өзіне шақырды да, танауы салпылдаған кеудесіне өрмелетіп қоя берді.
- Айтпасаң да білем, неге келгеніңді! – деді қызға сумыстан. – Қайдағы ақымақтық аңсағаның. Рас, мен саған көмектесем, сенің сорлауыңа қол ұшын берем, ару қыз! Сен өзіңнің қылаш құйрығыңнан құтылғың келеді, оның орнына адамдардағыдай қос тіреуді керек етіп келдің ғой; жас патшазада өзіңе ғашық болғанын қалайсың, сосын өзің өлмес жанға ие болғың келеді, солай ғой!
Деді де сумыстан айналаны жаңғыртып жеркенішті түрде сақылдады келіп, үстіндегі бақа да, жәндіктер де құмға былш-былш түсіп жатыр.
- Жарайды, сен дер кезінде келдің! – деп жалғады сумыстан сөзін. – сенің ертең ертеңгісін келгенің мақұл, әйтпесе, болашақ жылдан бұрын мен саған көмектесе алмаспын. Мен саған сусын әзірлеп берем, сен соны алып, ертең күн шыққанша жағаға жетіп, сол жерде отырып тамшысын қалдырмай ішіп салуың керек; сосын құйрығың екі айырылады да, тіп-тік қана адамдар айтатын қос аяққа айналады. Бірақ өзің денеңе қылыш сұққылағандай ауырсынатын боласың. Оның есесіне сені көргендер естерінен танардай сұқтанатын сұлу боласың! Сен өзіңнің жорғадай жүрісіңді сақтайсың да, сенімен ешбір биші тең келмейтін болады; бірақ есіңде болсын, сен пышақтың жүзімен жүргендей күй кешесің, тайсаң болды аяғың қан болады. Осыған шыдасаң, мен саған жәрдем етем. Келісесің бе?
- Иә! – деді есіне патшазада мен мәңгі жан түскен супері бойжеткен дауысы дірілдеп.
- Есіңде болсын, - деді мыстан, - адам кейпіне енеді екенсің, саған қайтадан супері болу жоқ! Саған теңіздің түбін де, әкеңнің үйін де, әпкелеріңді де көру жоқ! Ал егер де патшазада сені жан-тәнімен сүймесе, сен үшін әке-шешесін ұмытуға әзір болмаса және абызға барып, ерлі-зайыпты болу үшін бір біріңе деген мәңгілік жұптарыңды қосуды өтінбесе, сен мәңгілік жанға ие болмайсың. Ол басқа біреуге үйленген күннің алғашқы таңынан бастап, сенің жүрегің қарс айырылады да, сен теңіз көбігіне айналып шыға келесің!
- Мейлі! – деді супері қыз ақ шүберектей өңі қашып.
- Айтпақшы, сен әлі маған көмегім үшін ақы төлеуің керек, - деді мыстан. – Ал, мен арзан алмаймын! Сенің дауысың таңғажайып, сен сонымен патшазаданың басын айналдырмақсың ғой, бірақ сен дауысыңды маған беруің керек. Мен өзімнің бағасы шексіз суысыным үшін сендегі ең құнды нәрсеңді аламын; өйткені, аса өткір болу үшін сусынға мен өзімнің қанымды араластырамын.
- Егер менің дауысымды алсаң, менде не қалады? – деп сұрады супері бойжеткен.
- Ай мен күндей ажарың, сенің мінсіз жүрісің мен айнадай көздерің қалады – адамның жүрегін жаулауға осылар да жетеді! Ал, сусынымның өтеміне сенің тіліңді кесіп алам!
- Мақұл! – деуі сол еді суперінің, сусын қайнату үшін мыстан барды да қазанды ошаққа қойды.
- Бәрінен де керегі – тазалық! – деді де ол балапандарын уыстап алып қазанды сүртті. Сосын ол кеудесін тырналап қанатып еді, қара қан сорғалады да, бұрқырап буға айналды да, сол бойда қан ғажайып пішіндерге ие болды, ал қыздың зәресі ұшты. Мыстан қазанға әлмәлі әр түрлі дәрі-дәрмек салумен болды; сусын қайнаған кезде, қолтырауынның жылағанындай бүлкілдей жөнелді. Ақырында сұйық әзір болды, оның түсі бұлақтың мөлдір суындай екен.
- Ал, мә! – деді мыстан, суперіге сусынды беріп жатып; сосын оның тілін кесіп алды, супері қыз ән шырқай да, сөйлей де алмайтындай мылқау күйге түсті!
- Қайтарыңда егер саған жалмақтар жармасса, - деді мыстан, - оларға мына сусыннан аздап шашып жіберерсің, сонда олардың қолдары мен саусақтары быт-шыт болады!
Бірақ суперіге олай істеудің қажеті болмады, – оның қолындағы жұлдыздай жылтыраған сусынның түрін көргеннен жалмақтар теріс қарады. Ол батпақтан да, бүлкілдеген иірімнен де тоғайға жылдам өте шықты.
Міне, әкесінің сарайы да көрінді; би залындағы оттар сөніп, бәрі де ұйқыға бас қойыпты. Супері қыздың сарайға кіруге батылы бармады, өйткені, ол мылқау еді, сол күйінде әке шаңырағын мәңгіге тастап шығуға бекінді. Оның жүрегі сағыныш пен қайғыдан қақ жарылардай күйде еді. Ол бақшаларға өтіп, әпкелерінің атыздарынан бір бірден гүл жұлып алды да, туыстарына ауалай сәлем жолдап, теңіздің көкпеңбек бетіне шығуға асықты.
Ол патшазаданың сарайына жақын келіп, оның ғажайып мәрмәр баспалдағына отырған сәтте күн әлі ұясынан шығып үлгермеген болатын. Ай жарығы қыздың жүзін көгілдір шұғыласымен арайландыра түсті. Супері қыз ішті өртер сусынды ішіп салып еді, екіжүзді қылыш өзін қақ айырғандай сезінді; ол есінен танған күйі құлап түсті. Қыз есін жиғанда, күн сәулесі теңіз бетіне шуағын себелеп тұрды; ол тұла бойы күйікке ұшырағандай ауырсынды. Оның алдында тасқараңғы түндей қара көзін қадап, көркем патшазада тұрды; қыз төмен қарап еді, қылаш құйрығы жоқ, оның орнында аппақ та кішкентай ғана екі аяқ пайда болған. Бірақ әлі де бойын билей алмайтындықтан ол өзінің ұзын да қалың шашына оратылып жатқан еді. Жігіт оның кім екенін және қайдан келгенін сұрады, бірақ қыз оған өзінің қою көгілдір көзін жәудіретіп, мұңлы күйде қарады: қыз мылқау еді. Патшазада оны қолынан алды да, сарайға жетектеді. Мыстан расын айтқан екен; супері әрбір адым сайын өткір пышақ жүзімен және иненің ұшымен жүргендей ауырсынды; бірақ қыз оған шыдап бақты және жігітке еріп, ауада жылжыған көпіршіктей жеп-жеңіл жүрді; патшазада мен оның айналасындағылар қыздың сырғымалы жүрісіне қайран қалды.
Суперіге жібек пен бәтестен тігілген киім кигізіп еді, қыз сарайдағы ешкім теңгермес ару болып шыға келді, бірақ ол мылқау болғандықтан бұрынғыдай ән шырқай да, сөйлей де алмады. Бірде жібек пен алтын киімге малынған бірінен бірі өтетін сұлу күң қыздар патшазада мен оның ата–аналары алдында ән шырқады. Олардың бірі әнді жақсы шырқағаны сондай, оған патшазада қол шапалақтап, күлімсіреді; суперінің көңілін мұң жайлады: бір кезде ол да ән салатын және қалай шырқайтын! «Шіркін, патшазаданың қасында болу үшін ғана бұның тілінен айырылғанын білсе ғой!»
Соңынан күңдер таңғажайып әуен сазымен билей бастады; супері қыз да аппақ білегін көтере тізбекке ілесіп, жеп–жеңіл ырғала кетті; мұншалықты ешкім билеп көрмеген! Оны әрбір қозғалысы сұлуландыра түсті, ал көзі болса күңдердің әнінен гөрі сезім әнін салып тұрғандай еді.
Бәрі де мәз болды, әсіресе, патшазада супері қызды өзінің кішкентай олжасы деп атады, қыз болса, әрбір қадамы жанын көзіне көрсетіп ауыртса да, тыным таппастан билеумен болды. Патшазада оны өз жанынан тастамауға бекінді, тіпті, оны өз бөлмесінің есігі алдына мамық төсекті, мақпал жастыққа ұйықтауына рұқсат берді.
Ол атпен серуендегенде қасында еріп жүруге арналған қызға арнайы жігіт киімін тігуді бұйырды. Бозторғайы шырқаған, жасыл бұтағы иықты сипаған орманды екеуі атпен аралайтын болды; екеуі аяғынан қан сорғаласа да, оны жұрттың бәрі көрсе де, супері мәз болып жігітке еріп тау–тасты кезді; тауға шыққанда ол аяқ астындағы өзге елге беттеген құс тізбегі секілді қалқыған бұлттарды тамашалады.
Олар үйде болғанда, супері түнде мәрмәр баспалдақпен түсіп, оттай қызған аяғын салқын суға салып, теңіз жағалап, туған үйі мен тұңғиық туралы ойлауды дағды етті.
Бір күні түнгісін оның әпкелері қол ұстасып алып, қайғылы ән айтып жүзіп келе жатты: ол әпкелерімен көрісті, олар бұған өздерін қайғыға салып кеткенін айтып қамығулы еді. Осыдан соң олар түн сайын бұған келуді әдетке айналдырды, тіпті, бірде ол шалғайдан су бетіне көп жылдан бері шықпаған, басында теңіз патшасының тәжі бар әжесінің де сұлбасын байқады; олар бірақ кенже қыз сияқты жағаға сонша жақын келуге батылдары жетпеді. Күн өткен сайын патшазада суперіге іңкәр бола берді, бірақ жігіт оны тек қана бейкүнә қыз ретінде ғана сүйді, қызды өзіне жар етем деген ойында болмады, ал қызға патшазадаға әйел болу міндет еді, өйткені, ол мәңгілік жанға ие болмай, жігіттің өзге қызбен болатын тойы күні теңіз көбігіне айналуы сөзсіз еді.
Патшазада оны құшақтап маңдайынан сүйгенде, ол көзімен «Сен мені дүниеде бәрінен де жақсы көресің бе?» – дегенді білдірді.
- Иә, мен сені сүйемін!– деді ол. – Сен қайырымдысың, бәрінен бұрын сен маған берілген жансың және сен менің бұрында көрген бір бойжеткенге сондай ұқсайсың! Менің жүзген кемем қақырап, толқын мені қайдағы бір жағадағы жас қыздар қызмет ететін храмға жақын маңға шығарып тастады; олардың ішіндегі ең кішісі мені жағадан тауып алып, менің өмірімді сақтады; мен оны бар болғаны екі-ақ рет көрдім, бірақ мен тек қана соны сүйе алар едім! Сен содан аумайсың, тіпті, әлгі қыздың бейнесін жүрегімнен ығыстырғандайсың! Ол қыз қасиетті ғибадатханаға тиесілі болғасын, менің бақ жұлдызым маған сені жіберді; мен енді сенен ешқашан да айырылмаспын!
«Қандай өкінішті! Ажалдан өзін мен арашалағанымды ол білмейді! – деп ойлады супері. – Теңіз толқынынан оны ғибадатхана тұрған жағаға мен шығарып, көбікке жасырынып, көмекке кім келер екен деп жатқан ем ғой! Оның менен де жақсы көретін ана бір сұлу қызды сонда көргем!– Супері қыз терең күрсінді, бірақ жылай алмады. – Бірақ ана сұлу ғибадатханада қалды, енді олар ешқашан кездеспейді! Мен болсам, жігіттің қасындамын, күнде көрем, оны құрметтей де, сүйе де алам, тіпті жанымды беруге бармын!»
Бірақ патшазаданың көрші патшаның сұлу қызына үйлену үшін оның ғажайып кемесін жүзуге әзірлеп жатқандығы туралы қауесет шықты. Патшазада көрші елді көруді сылтауратып, ал шындығында патшайымды көру үшін бармақ екен; онымен бірге ығай мен сығай қошеметшілер баратын көрінеді. Супері болса, бұл әңгімелердің бәріне де басын шайқап күле беретін – өйткені, ол патшазаданы жақсы біледі ғой.
- Мен жол жүретін болдым! – деді ол қызға. – Мен бір патшайымды қарауым керек; бұның менен ата-аналарым талап етіп отыр, бірақ олар мені оған үйленуге мәжбүр ете алмас, ал мен ешқашан да жақсы көрмеспін! Ол сен ұқсайтын сұлуға ұқсамайтын шығар. Егер маған қалыңдық таңдау керек болса, мен сені таңдармын. Менің мылқау олжам сол, көздерімен сөйлейтін!
Жігіт қыздың ернінен сүйді, оның ұзын шаштарымен ойнап, оның кеудесіне басын қойып, адамдық бақытты аңсаған және мәңгі жанға іңкәр жүрек дүрсілін тыңдады.
- Сен теңізден қорықпайсың ғой, менің олжатайым? – деді жігіт, олар көрші патшаның жеріне шығатын керім кемеге мінгенде.
Патшазада қызға теңіз дауылы мен тымығы жайында, тұңғиықта жүзетін ғажап балықтар туралы, оларды сүңгуірлердің көргені жөнінде айтумен болды, ал супері болса, жігіт әңгімесін тыңдап күлді де қойды, - өйткені, ол теңіз түбі жайында бәрінен де жақсы біледі ғой.
Кеме тізгінін ұстаған адамнан басқасы ұйқыға кеткенде, супері айлы түнде кеме бортынан мөлдір толқындарға қарап отырды; ол әкесінің сарайын көріп отырғандай сезінді; күміс тәжді әжесі болса, мұнарада тұрып алып, толқындар арасынан кеменің ішіне көз салып тұрды. Сосын су бетіне оның әпкелері жүзіп шықты; олар аппақ қолдарын уқалап, бұған мұңая қарады, ал кенже қыз оларға басын бұлғап, күлімсірей тұрып, мұнда бұған сондай жақсы деп айтқысы келді, бірақ осы сәтте бұған кемедегі өспірім бала жақын келіп қалған, әпкелері болса, суға қойып кетті, өспірім оларды теңіздің ақ көбігі деп ойлап қалды.
Ертеңгісін бұлардың кемесі көрші патшалықтың ғажайып астанасының айлағына келіп жетті. Шаһарда соғылған қоңырау үні естілді, мұнаралардан мүйіз кернейлер тартылды, ал найзалары жылтыраған және байрақтары желбіреген сарбаздар сапқа тұра бастады. Мерекелеу басталды, той артынан той өтсе де, патшайым көзге түспеді, - өйткені, ол шалғайдағы монастырда патшалықтың небір қайрымдылығына тәрбиеленуде екен. Ақыры патшайым да жеткізілді.
Супері оған ішіп-жей қарады, оның жүзінен мейірімді де көркем сұлулықты бұрын соңды көрмеген екен. Патшайымның терісі сондай нәзік те мөлдір, ұзын кірпіктерінен көгілдір бейкүнә көздері күлім қағып тұрады екен.
- Сен екенсің ғой! – айқайлап жіберді патшазада. – Теңіз жағасына өлім халінде жатқанымда менің өмірімді сақтаған сен ғой!
Жігіт өкіре бастаған қалыңдығын кеудесіне қаттылап қысты.
- Шіркін, мен сондай бақыттымын! – деді ол суперіге. – Аңсауға батылым бармаған арманым орындалды! Сен менің бақытыма ортақсың ғой, сен мені сүйесің ғой, солай ма?!
Супері жігіттің қолын сүйді, қыздың жүрегі қақ айырылатындай: өйткені, енді оның некетойы өзін өлтіріп, теңіз көбігіне айналдырады ғой!
Шіркеу қоңыраулары соғылып, көше бойын хабаршылар патшайымның атастыруы жайында жария етіп, азан-қазан етуде. Неке қиылар орынға жұпаршөп түтетілді. Күйеу мен қалыңдық қол ұстасып, діндардан бата алды. Жібек пен алтынға малына киінген супері қыз келіншектің желбегейін ұстап тұрды, бірақ оның құлағы көңілді әуенді естімеді, көзі жарқ-жұрқ салтанатты көрмеді, ол өзінің ажал құшар сағатын, өмірінің мәні жойылғанын ойлады.
Сол күні кешкісін күйеу қалыңдығын алып құдалар қайтуы керек болды; зеңбірек атылып, жалаулар ілінді, палубаға алтынмен апталған сәнді шатыр тігілді, ішіне мамықтан төсек төселді; жанға жайлы қоңыржай түнде жас жұбайлар шатырда некетүн өткізбек еді.
Желкендерді жел кеуледі, кеме орнынан баяу ғана жылжып, толқынды қуалай теңіз айдынына шықты.
Алуан түсті жүздеген шамдар жағылуы сол еді, сукештер палубаға билей жөнелді. Супері өзінің тұңғыш рет су бетіне шығып, осындай көңілді кешті көрген сәтін еске алды. Міне, ол тағы да ырғала басып, қаршығаның арбауына түскен қарлығаштай жеп-жеңіл биіне басты. Бәрі таң-тамаша қалды: ол өзінің қысқа өміріндей бұлайша билеп көрген емес еді! Оның нәзік аяқтары пышаққа тілінгендей ауырды, бірақ ол оны сезбеді – жүрегінде одан да зор салмақ бар еді. Ол өзінің туыстары мен туған ошағын мәңгі қалдырған, өзінің ғажап дауысын құрбан етіп, күн сайын адам төзгісіз азапқа мойын ұсына жүріп сүйген адамымен бірге соңғы кешті өткізетінін білді. Бірақ ол адам оның мұнша сүйгенін сезбеген де еді. Онымен бірге ауа жұтуға, көк теңізді, жұлдызды аспанды көруге осы түн бұйырған еді, одан әрі оған ойсыз да, тәтті түс көрмейтін мәңгі түн орнамақ. Өйткені, оған мәңгілік жан дарымады емес пе! Түн ортасы ауғанша кемеде би мен әуен тыншымады, жүрегінде тастай ауыр азабы бар супері болса, күлумен болды; патшазада болса, өзінің ару қалыңдығын сүюмен болды, ал ол оның бұйра қара шашымен ойнады; ақырында екеуі қол ұстасқан күйі таңғажайып шатырға кіріп ғайып болды.
Кеме айдаушы тізгіншіден басқасының бәрі тыншыды. Супері қыз өзінің аппақ қолдарын кеме қорабының қырына тіреп, жүзін шығысқа беріп, өзін өлімге жығатын күннің алғашқы сәулесін күтіп тұрды. Кенет ол теңіз бетіне шыққан өзінің әпкелерін көріп қалды; олар да кенже қыздай жүздері оңып кеткен, ал қиылған шаштары бұрынғыдай желбіремеді.
- Біз өзіміздің шаштарымызды сені ажалдан құтқару үшін мыстанға бердік! Ал ол бізге мына бір өткір пышақты берді, көрдің бе? Күн шықпастан бұрын сен мұны патшазаданың жүрегіне сұғуың керек, сенің аяқтарыңа шашыраған оның қанынан саған қайтадан аяқ орнына қылаш құйрық өседі де, сен супері күйіңе қайта енесің, теңізге түсіп, тұзды теңіз көбігіне айналмастан бұрын бізбен бірге үш жүз жыл өмір кешесің. Қане, тездет! Таң атқанша екеуіңнің бірің өлуің керек! Біздің кәрі әжеміздің қайғыдан ағарған шашының бәрі түсіп қалды, ал біздің шашымызды мыстан қырқып алды! Жігітті өлтір де бізге қосыл! Тездет енді, көрдің бе, аспанда қызыл сызық пайда болғанын? Қазір күн шығады да сен өлесің ғой!
Супері қыз шатырдың қарақошқыл пердесін көтеріп еді, ару қалыңдықтың басы жігіттің кеудесінде жатыр екен. Қыз еңкейді де жігіттің кере қарыс маңдайын сүйді, таң рауаны біліне бастаған аспанға қарады, сосын өткір селебеге қарап, келіншегінің есімін күбірлеп жатқан патшазадаға көзін тағы салды – оның ойында тек қана біреу екен! – суперінің қолындағы пышақ дір етті. Енді бір сәтте қыз пышақты қан тулаған толқынға атты, ол жер патшазаданың кемеден құлаған маңы болатын. Супері қыз жартылай семген жанарымен жігітке соңғы рет қарады, ол кемеден теңізге қойып кеткенде бойы балқып, көбікке айнала бастаған еді.
Теңіз үстінен көтерілген күн сәулесі сап-салқын теңіз көбігінің өлігін аялап жылыта бастады да, супері өзін құшқан ажалды сезген жоқ; ол жарқыраған күнді және өзінің үстінен төнген мөлдір де сүйкімді жаратылыстарды көрді, ал олардың арасынан кеменің аппақ желкендері мен аспанда қызғыш бұлттар қалқып барады; олардың дыбысы әуенге ұқсайды екен, бірақ сондай нәзік, оны адамның құлағы шалмас еді де, олардың өздерін адамның көздері көрмес еді. Қанаттары болмаса да олар ауада ерсілі-қарсылы жеңіл ғана кезіп жүр. Супері өзінде де сондай дене барын сезді де, теңіз көбігінен бөлініп барған сайын алыстай берді.
- Мен кімге барамын? – деп сұрады ол әуелегенде, дауысы ғажап әуен секілді екен, ондай әуенге жердегі дыбыстар жетпес еді.
- Ауа қыздарына барасың! – деді оған ауа жаратылысы. – Суперіде мәңгі жан болмайды, бірақ оны өзіне дарыта алады, егер оны адам сүйе алса. Оның мәңгі ғұмыры біреудің ырқына тәуелді. Ауа қыздарында да мәңгі жан болмайды, бірақ ондай бақытқа олар қайырымды істерімен жете алады. Біз ауасы қапырықтанып, қапастан адамы өлетін елдерге барып ауасын қоңыржайландырамыз. Біз ауаға жұпар иіс таратып, адамдарға дәру мен шаттық боламыз. Біз қайрымдылықпен үш жүз жыл өткіземіз де, соның өтеміне мәңгі жанға ие болып, адамдарға тән мәңгі рахат өмірге қол жеткіземіз. Сен бейшара супері біз секілді қайырымды мақсатқа шын жүректен ұмтылдың, сен ғашық болдың, сол үшін азап шектің, енді бізбен бірге көк әлеміне көтеріл. Енді сен өзіңе тиесілі мәңгі жанды үш жүз жыл өткесін дарытатын халды сіңірдің!
Супері өзінің мөп-мөлдір қолын күнге қарай жайып еді, алғаш рет көзінен аққан жасты сезді.
Бұл уақыт ішінде кеменің іші қозғалысқа кіріскен-ді. Ал, супері болса, өзін патшазада келіншегімен екеуі қалай іздеп жүргенін көрді. Олар қыздың суға кеткенін анық білді де,толқындағы көбікке мұңая қарады. Көрінбейтін супері сұлу келіншектің маңдайынан сүйіп, патшазадаға күлімсіреді де, ауа құрбыларымен бірге қалқыған қызғыш бұлттарға қарай өрледі.
Үш жүз жылдан соң біз Жаратқанның патшалығына жататын боламыз!
- Одан да бұрын болуы мүмкін! – деп сыбырлады ауа қыздарының бірі. Біз көрінбестен адамдардың баспанасына енеміз де, баласы бар үйге, егер ата-аналарының қуанышы мен сезімдерін үстемелейтін қайырымды да тәрбиелі бөбек болса, біз бақытқа кенелеміз. Бөлмені кеулеген бізді бала көрмейді, егер де біз сүйкімді балаға риза болсақ, үш жүз жылдық мерзім бір жылға қысқарады. Ал, бөлмеден қатыгез, ата-анасын заржақ ететін бала көрсек, біз ашынып жылаймыз да, әрбір көз жасы біз сыналатын мерзімге тағы бір күн үстемелейді!

МӘСКЕУДЕГІ ЖЕЛТОҚСАН ДҮРБЕЛЕҢІ

ХХ ғасырдың соңында қазақ халқы жылдың 3 мезгілін қамтыған көтерілісті бастан кешіпті. Қыста - Алматыдағы Желтоқсан-86, жазда - Жаңаөзендегі Шілде-89, күзде - Оралдағы Қыркүйек-91 оқиғалары. Енді ХХІ ғасырдағы көктемнің кезегі...

Желтоқсан көтерілісінің Мәскеудегі ұйымдастырушыларының бірі, белгілі ақтөбелік кәсіпкер Байжарқынов Ербол Мақсатұлымен сұхбатты ұсынып отырмыз.

- Ербол, Желтоқсан көтерілісі кезінде қайда едіңіз?
-1986 жылы Алматыда Желтоқсан көтерілісі басталғанда бір топ қазақ жігіттері Мәскеудегі Гидромелиоративтік институтта 3- курста оқып жатқанбыз. Ол кезде Мәскеудегі әр жоғары оқу мекемесінде кемінде 200 қазақ жастары білім алып жатты. Әлгі оқиға жанымызға батқан соң біз өз институтымыздың ауқымында бірігіп, болған жайтты талқылап, не істеу керек деген мәселені талдауға жұмылдық. Мұны естіген қалған білім ордаларындағы студенттердің әр қайсысы орталарынан 3 –4 адам өкілдік бөліп бізге қарай жөнелтіп жатты.
- Сонда, Мәскеу қазақтары сіздің институтқа жиналды ма?
- Иә.Жалпы, біздің институттағы қазақ жігіттері ұйымшыл, абыройлы, беделді болатын. Институт басшылығы да, жатақхана коменданты да біздермен жылы қатынасып тұрды. Осыны пайдаланып, біз жатақханадағы бөлмемізге жиналып жүргенбіз.
- Сонда мұның бәрін сіз басқардыңыз ба?
- Енді…ұйымдастырушы-лардың ішінде болдым. Бәріміз кеш болса, намысымызды қоздырған оқиғаны талдауға жиналатын болдық. Бос әңгімеден іске көшетін жағын айтып, ұсыныстарымызды ортаға тастайтын едік. Қазақ деген атымыз болғасын босқа отырамыз ба? Басқа институттарда не болып жатыр екен соны білейік деген әңімелер қызатын болды. Сөйтіп, не болғанда да Мәскеудегі жас Қазақ диаспорасы болып бірігіп, бір қадам жасауға баруды шештік. Бізге таяу орналасқан 5 институт бар еді. Соларға қатынасып, қандастарға хабар айтып, бізге жиналуды ұсындық. Ойымыз бас біріктіріп жаңашыл бағыт әкеліп жатқан Орталық комитеттің бас хатшысы Горбачевқа хат жазып, болып жатқан оқиғаның анық – қанығына көзін жеткізейік деп шештік. Біздің арқамызға батқан,әсіресе, “Правда” газетіне шыққан «национал – шовинистическая выходка отдельных слоев казахского населения» деген таңба болды. Осы жайттардың басын ашып, шетелдік БАҚ – на өз нұсқамызды таратқымыз келді. Бәріміз де ойладық, сол кездегі 19 облыс пен Алматы қаласының басшыларының бір де біреуі ел басқаруға жарамағаны ма? Қарсы айтқымыз келді:
«өздерің айтып жатқан “ускорение”, “демократиялық бағыт” деген бос сөз бе, қалай дамуды жеделдетесіңдер, сырттан келген адам ел мен танысудың өзіне кемінде 2 – 3 жыл жібереді ғой».
Содан біздің бұл талпынысымыз Мәскеудегі біраз жерді шарласа керек, қазақтарды былай қойғанда, басқа ұлт өкілдері, мұғалімдер, шетел азаматтары келіп, біздің институтта қазақ жігіттері ұйымдасып жатыр дегесін өз пікірлерін айтып кетіп тұрды. Мәскеудегі, қазақ интеллигенттер, әсіресе аспиранттар келіп ниеттес болып жүрді. Олар ашық айтты: «Сіздерді рухани жағынан қолдаймыз, жанұямыз бар, қызметіміз бар, сіздер қанша дегенмен жассыздар, өз мінездеріңізбен ұлттық намысты жыртқандарың дұрыс» дегендей. Өзіміз де біздерге деген қоғамның алдыңғы қатарлы толқыны болу жарасатындығын, міндетімізді дұрыс түсініп, неге болса да мойнымызға жауапкершілік алып ұмтылуды шештік. Оның үстіне, жер бетінде болып жатқан қандай төңкеріс болса да, сырттан, мәселен, Америка ешкімді әкеліп отырғызбайды, не болса да сол жерден біреу табылады, ал мынауысы біздің халықты таза басынғандық еді! Бұл бәріміздің де зығырданымызды қайнатты ғой.
- Сонымен, жоғарыға хат жазу мәселесі не болды?
- Хат жазуға жиналғаннан бастап, бізді аңду күшейді. Ол аңдуға да өз жігіттерімізді КГБ пайдалана бастады. Бір күні Семейдің Талғат деген жігіті КГБ – ның қызметіндегі бір мүмкіндікті пайдаланып қашып шығып, жатақханада бұрқытып жиналыс жасап жатқан бізге жетіп келіп, мені суырып алды.
“ Ербол қайсысың, тез дәлізге шықсын, айтатын әңгіме бар!” - деді. Содан ол мені сүйрелеп, жатақхананың түкпіріндегі запас есікке апарды. Жолшыбай әлгі жігіт ауызы аузына жұқпай түсіндіріп келе жатыр. “Бір жерге орнығып, отырмаңыздар!.Біз сендерді тыңдап, аңдып отырмыз. Барлық сөздерің жазылып жатыр. Біз амалсыз сендердің барлық сөздеріңді орысшаға аударып отырмыз. Сақтық керек! Біз сендерді толық қолдаймыз. Бірақ, бір жерде жинала бермей, әр жерде жиналың. Сосын әлгі хатты жойыңдар. Одан түк шықпайды. Хатқа қол қойған адамдардың бәрін де қудалайды. Соңдарыңа бізді салады. Әсіресе, сен сияқты ұйымдастырушылар күнде орын ауыстырып бір жерге тұрақтамаңдар! Және кешқұрым 5 - 6 адам болып тұтасып жүріңдер” - деп әлгі бауырымыз көзден ғайып болды. Ол кезде әрі оқып, әрі жұмыс істеп жүретінмін. Түнгі кезекті кәсіпорын күзетіне барып жүргем. Оны доғара тұруға тура келді. Жаңағыдай «нұсқау» болғасын күнде орын ауыстырып, жүріс – тұрысты «түзетуге» кірістік. Сөйтіп, адамдарды өзімізге жинамай, өздеріміз әр жатақханаға барып қандастарымызбен кездесіп, бастаған істі аяқтауға талпындық. Ендігі шарамыз хат жазудан басқаға ойысты. Енді біз Қазақстанның Мәскеудегі өкілдігі ғимаратына барып, акциямызды сол жерде өткізуді ұйғардық. Сол жерге барып “сидящая забастовка” жасауды ұйғардық. Содан ертеңіне әлгі шараны істейміз деген күні кешкісін Елистратов деген партия ұйымының хатшысы Жамбылдық орыс жігіті еді,сол келіп, “Ербол, мынадай мәселе болып тұр. Бүгін бізді ертеңгісін органның адамдары келіп, «ертең жиналатын студентердің бәрін оқудан шығарасыңдар! « деген нұсқау жасады. Осы естеріңде болсын!” - деді. Біздің ұйымдастыруымыз бойынша 20 ірі оқу орындарында 200 адамнан жиналғанның өзінде 4000 адам әзір отыр едік.Содан шешімді өзгертіп, бәріміз емес, әр оқу орнынан 2-3 өкіл бөлінсін деп келісіп, жан – жаққа хабар тараттық. Әлгі адамдар сай ма сай, сөйлей алатын неге болса да даяр болатын болсын дедік. Сонымен не керек, таңғы сағат 8 – де Қазақстан өкілдігінің айналасына бүркембелі машинасы бар, жеңіл көлігі бар 40 шақты техника шоғырлана бастапты. Аллеяны айнала таң атпай газет оқушылар көбейген. Содан өкілдіктегі ағайлар жақындаған жастарды жалма- жан ішке кіргізіп алып жатыр. Содан бәрін жинап теріп, ғимараттың ішіне жиналысты бастап жіберді. Әлгі жиынға арнайы Алматыдан Совминде істейтін орыс кісі ұшып келіпті. Сосын Жоғары Советтің төрағасы Мұқашев деген ағамыз бар бәрі президиумға отырып, жастармен сөйлесіп, «шер тарқатуға» кірісті. Содан студенттер, шетінен таңдаулы, сауатты болғасын қойсын ба, бір бірден сөз алып, Маркс пен Лениннен үзінділер келтіріп, Горбачевтың өз сөзін айтып, халықаралық құқықтан бабтар келтіріп, әлгілерді «бұрышқа қамады». Содан Мұқашев ағамыз не істерге білмей, айқай салды:
- Такие как вы беспорядок организовали в Алма- Ате! Осылайша тарастық. Аңду күшейді. Бір – екі күннен кейін ректор шақырып алды. Ректор академик Голованов болатын. Ол айтты:
- Ербол, сен өз еркіңмен арыз жаз, “Прошу по состоянию здоровья…” деп келтір, егер мына жағдай маған тимей орнымда қалсам, келесі жылы оқуға қайта қабылдаттырам. Оқуың “төрт” пен “бес”. Мұғалімдердің барлығы сені қолдап отыр. Осы айтқанымды орында, айналайын!” – деді. Ол кісі сөзінде тұрды, 1987 жылы кетіп, оқуды 1988 жылы қайта жалғастырдым.
- Сізден басқа институттан кімдер шықты?
- Дайындық курсындағы жүрген 2-3 жігіт 1-курсқа қабылданбай қалды.
Тағы бір есімде қалған жайт. 22-сі ме, 23- желтоқсанда ма, Мәскеуде болған Мұқтар Шаханов ағамыздың поэзия кеші болатын. Оған да жиналып сайланып барғанбыз. Студенттер жиналғанда отырмақ түгелі тұратын жер қалмады. Оған да келісіп, петициямызды даярлап, мен шығып оқып беретін болдым. Кештің арасында әркім гүл апарып, құттықтап жатты. Ақын Евгений Евтущенко кешті жүргізіп отырды. Алдыңғы қатарда Одаққа танымал орыстың ақын - жазушылары жайғасқан. Содан қағазымды алып микрофонға жеттім. Енді сөйлейін десем, Евтущенко алдыма тұрып алып, сөз беретін емес. Екі жақ та аңдысудамыз. Мені алып кетпесін деп 5-6 жігіт жүр қорғауылдап. Сахнаның арғы жағында органның адамдары қаптап жүр. Евтущенко болса, қолымдағы қағазды көргесін, тіпті, шошып кетті… Мұхтар ағамызда үн жоқ. Евтущенко: «Молодой человек, сядьте, сядьте! Мұхтар Шаханов сейчас сам выступит, сам выступит!» - дей берді. Сосын кейін кетіп, әлгі қағаздың көзін құртып, басқаша қимылдауға көштік. Гүл әперген болып, Мұхаңа баруды шештім. Содан бір гүлді ұстап алып, екінші рет сахнаға қайта көтерілдім. Бір қызығы сол кеш тікелей эфирда жүріп жатты. Содан, Мұқтар ағайға гүлді беріп, тұрып; “аға, бір – ақ , сұрақ қояйын!”, - дедім. Ол қолымнан қысып, “бауырым, бауырым, елдегі жағдай онсыз да ушығып тұр. Бәрін білем. Айтпай – ақ, сұрамай – ақ қой! Кешті бұзбашы, жарқыным!- деп сахнадан шығарып салды. Сондағы сұрайын дегенім: «Сіздер көрмеген табиғатты қалай жырға қосасыздар, жазушы көрмеген көркем табиғатты қалай суреттейді. Ал суретші көрмей - білмей сала ала ма? Сол сияқты өмірі болмаған жерге барып оның халқын басқару мүмкін бе?».
- Ербол, сол кездегі қысымның шеті ата – анаға, жақын – жуыққа тиген жоқ па?
- Папам аудандағы партия комитетінің насихат бөлімінің меңгерушісі еді. Талай рет облпарткомитет шақырып бетіне басып, қыспаққа алған. Ол кезде не болса да біздің халыққа деген сын еді ғой.
- Иә, солай болатын,Ербол. Өзіңіз сияқты қыз – жігіттердің арқасында халқымыздың абыройы аяққа басылмай, сол сыннан өттік қой. Енді соның қадірін білсек, шіркін! Рахмет пікіріңізге!

Астананың жер астынан жік шықты...

Қазақстан президентінің бастамасымен, Астана қаласындағы жеңіл көлік қаңтару орындарын жүйелеу мақсатымен тиімді қаңтарғылар (паркинг) салуға арналған аймақтық бағдарлама қабылданып, соның аясында 23 жерасты қаңтарғысын салу жоспарлануда. Алайда, бағдарлама өзінің алғашқы қадамынан сүрініп отырған сыңайы бар. Аталмыш бағдарламаны құрылтайшысы Энергетика және коммуналдық шаруашылық департаменті болып табылатын “Паркинг ГХК” ЖШС тапсырысшы ретінде жүзеге асырмақ. Бұл серіктестік құны 1 млрд теңге тұратын әрбір жерасты қаңтарғысын салатын мердігерді тендер жариялау арқылы таңдауы тиіс. Бірақ, тендер барысында, бұдан екі жыл бұрын “Казахстанская правда” газетінде (2005ж, шілде, “Бодигарды” для города”) жарияланған мақалада жобалау жұмысына қатысқаны үлкен күмән тудырып, біршама сыналған “ВЭН” ЖШС жеңіске жетіпті. Сол кезде казправдалықтар кәсіпқой жобалаушы түгілі фирманың офисін де іздеп таба алмаған, яғни мақала авторы фирманың шынайы екендігіне күдік келтіріпті. Бірақ тендерді жүзеге асыру - біздің елде өзгелерді мердігер етіп, қаржының қомақты мөлшеріне қол жеткізудің тиімді жолы екені жасырын емес. Қалай болғанда да, елдің бас газетінде атышулы болған сол фирма алғашқы миллиардтық жобаны іске асыруға кірісіп отыр.
Қаланың аталмыш маңайындағы тұрғындар мен Қ.Қуанышбаев атындағы қазақ музыкалы драма театрының және №1 емхана ұжымдарының мүддесін қорғаушы “Право” қорының басшысы, о баста экологиялық мәселе ретінде көтерілген жайттың арты заңдылықтың оңды-солды бұзылу көрінісіне тіреп отырғанын айтады. Чаус: “Астанадағы үлкен құрылыстың қалқасында, заңдылықтың белден басылып жатқанын былай қойғанда, шенеуніктердің бетбақтығына қайран қалмау да, құрылыстың заңдылығын бақылауға тиісті органдардың жайбарақаттығына таң қалмау да мүмкін емес” – дей келіп, олардың қай-қайсысы да жұртшылықты теріс ақпараттандырумен қоймай, шынайы жағдайды бұрмалап, алдаусырататынын жеткізді. А.А.Чаус мырза Астанадағы Сейфуллин-Желтоқсан көшелерінің қиылысындағы гүлбақ (сквер) астынан төрт қабатты жерасты қаңтарғы құрылысының басталуына байланысты туындаған сол маңдағы тұрғындар мен ұжымдардың мүддесін қорғау мақсатында, Астана қаласын абаттандыру жөніндегі ережемен танысу барысында, аталмыш ережені қаладағы құрылыс жұмыстарының көпшілігі заңсыз жүріп отырғандығына көзі жетіпті. Ереже бойынша, құрылыс жұмыстарын дайындауға қажетті рұқсат жоқ, аталмыш құрылысқа наразылық туындаған соң және дайындықты бітіріп болғаннан кейін барып, қалалық Сәулет және құрылыс департаментінен рұқсат алған. Сөйтіп, бұған дейінгі әрекеттің бәрі де заңнан тыс атқарылып келген. Сол сияқты құрылыс алаңында қалып отырған жасыл алқап жөнінде де жергілікті экологиялық мекемелерден тиісті келісім алынбаған. Тұрғындар ережеге байланысты тиісті құжаттарды талап етіп, құрылысшыларды жұмысқа жібермей қойғасын, олар тәртіп сақшыларын шақырып, күш қолдануға ұмтылды. Дегенмен, жұртшылық өздерінің талап еткен құжаттарын талап ету арқылы, экологтардың да, полицияның да көзін жеткізіп, құрылыс жұмысын тоқтатуға мәжбүр етті. Сонда, өзара жүйелі түрде бірімен бірі байланыста болып, заңдылықты сақтауға тиісті бет-бетімен кеткен жергілікті мемлекеттік органдардың тәртібін үйлестіретін кім болғаны? Ең әуелі құрылыс алаңы жөніндегі зерттеу актысын жасау керектігі мен Табиғи ресурстар және табиғат пайдалануды реттеу басқармасынан жасыл алқапты көшіруге тиісті рұқсатын алып, коммуналдық шаруашылық департаментімен келісіп және Сәулет және қала құрылысы департаменті жобаны бекіткеннен кейін ғана құрылысқа кірісу мүмкіндігі бар еді. Бір қызығы, бұзылған заңдылықты бақылап, оған тойтарыс беретін орган дер кезінде емес, жұртшылықтың талап етуінен соң ғана іске кірісіп отыр. Айталық, жасыл алқапты рұқсатсыз көшіріп тастағанда, оның жайы не болары белгісіз еді. Сөйтіп, жұртшылықтың талабынан туындаған заңдылықты сақтау аясындағы келісім құжатты екі аптадан асса да, әлі күнге дейін “Паркинг ГХК” ЖШС ала алмауда. Өйткені, олар өтініште құрылыс алаңында гүлбақтың бар екендігін көрсетпеген, оған тиісті рұқсат беруші мекемелер тұрғындардың наразылығынан кейін ғана назар аударуда. Бұған дейін, бұл ЖШС гүлбақтағы ағашты сол күйінде қаңтарғының үстіне орналастыратындығына уәде берген, алайда жобада ол көрсетілмеген.
Өтініште құрылыс нысанының орны: “Омаров көшесі, 53 үй маңы” деп көрсетіле салыпты, ал шын мәнінде, құрылыс алаңының орны №1 қалалық емхана мен Қазақ драма театрының арасындағы гүлбақ екен. Зейнеткерлердің айтуынша, бұл маңда ҚР президенті аппаратының жетекшісі Ә.Жақсыбеков пен Астана қаласының әкімі А.Маминнің балалық шақтары өткен.
Әуелгі айтылғандай, гүлбақтағы жасыл алқапты сол күйінде қайта қалпына келтіру жоба сызбасында атымен жоқ, жоба бойынша гүлбақ сылынып тасталып, орнына қаңтарғы ғана салу жоспарланғанын жасыру мүмкін емес. Мұның бәрі - мәселенің бір жағы, ал екінші жағында жобаланған жерасты қаңтарғысын салудың мүмкіндігі бар екендігіне тәуелсіз сарапшылар теріс пікір айтуда. Құрылыстың техногендік жағы зерттелмеген, әсіресе, тереңдігі 14-14,5 м апан қазылмақ, ал жерасты суы 1,5-2 м тереңдікте екенін ескерсек, одан құтылудың амалы тағы қарастырылмаған: ол суды шайындыға жіберуге болмайды – құбырды бүлдіреді, айдап тауысу тағы мүмкін емес. Ал, бұл мәселеге “Паркинг ГХК” ЖШС директоры, Ілиясов мырзаның айтары болмай отыр. Гидрогеологтардың айтуынша, бұл құрылыс солайымен авантюра көрінеді. Өйткені, жерасты суын Совет өкіметі тұсында екі рет айдап көрген, одан ештеңе шықпапты. Оның үстіне, аталмыш гүлбақта төрт қабатты жерасты қаңтарғысын салудың өзі Сейфуллин көшесіндегі тозығы жетіп, іргетасы әлсіреген 26/1 үйге аса қатер төндіретін түрі бар. Қазырдың өзінде оның іргетасы 78 см-ге отырған, қабырғасы жарыла бастаған. Бұған гүлбаққа тиіп тұрған №1 емхананың ескі ғимараты да “үлес” қосуға дайын. Қысқасы, айырықша жобаға техногендік сараптама тағы жоқ.
Айтпақшы, аталған ереже бойынша, құрылысқа рұқсат алу керекті толыққанды жоба жасалмаған, ондай жобаның сұлбасы тұрғындармен арадағы жағдай ушыққан соң ғана, жуырда пайда болған. Заңдылықтың мұншалықты бұзылып, тендерді ұтқандардың атүсті іске кірісуінің өзі ойды он саққа жүгіртеді. Чаустың пікірінше, бұл елордадағы жүйелі қалыпқа түскен ахуал көрінеді.
Егер салынуға тиісті 1 млрд теңгелік қаңтарғының тұңғышының тағдыры бұлай болса, қалған 22-сі не болмақ?!

ҰЛТТЫ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ ҚҰЛДЫҚТАН ҚҰТҚАРУ ҚАЖЕТ

Қазіргі заманда тілдің мемлекеттік мәртебені алып жүруі оның толыққанды тәуелсіздігіне тікелей байланысты. Ал, тіл тәуелсіздігі заман талабына сай өмірдің барлық қарым-қатынас құралы бола алатындай оның қабілеті мен мүмкіндіктеріне барып тіреледі. Ол қандай қабілеттер мен мүмкіндіктер? Бұл критерилерге тілдің орфографиялық орнықтылығы, орпоэфиялық қанықтығы, әліпбилік дербестігі және терминологиялық тиянақтылығы жатады.

Қазақ тілінің орфографиялық орнықтылығын қолға алғанда оның егемен емлесі әлі күнге қалыптаспағанына, бұл жөнінде орфографиялық тұжырымдама заман талабына сай келмейтіндігіне және қазіргі қазақ тілінің емлесі, тіпті, өз табиғатына қайшы жәйтке душар болып жатқанына кезігеміз. Бұл пікірді мысалмен дәйектесек, қазақ тілінің орфографиясы шет тілдердің емлесіне тәуелді екендігін мына сөздердің жазылуынан көреміз: Румыния (бұл орыс тілінің емлесінен алынғандықтан, қазақша нұсқасы – Румыйниа болмаса Ұрумениа не Романиа), музыка (қазақшасы - мозыйка), рынок (рыйнык не рыйнок), қаһар (қахар), гауһар (гаухар), съезд (сиез) т.с.с. Осылайша, дені дұрыс тілдерге тән жат сөздерді қорыту мүмкіндігінен айырылған қазақ тілі гәстритке ұшыраған науқас секілді кірме сөздерді сол күйінде асқазанына тоғыта берген. Егер де тілімізге жүздеген кірме сөздердің ентелей енгенін және олардың шет тілдердің емлесіне бағынған күйінде тоғытылғанын ескерсек, қазақ тілінің нағыз емлелік гәстритке ұшырағанын жоққа шығара алмаймыз. Демек, қазіргі қазақ тілінің орфографиялық заңдылық тұжырымдамасын түбірімен қайта қарау мәселесі туындап отыр.
Заманымыздың әйгілі этнолингвисі Олжас Сүлейменов «Красота языка во многом зависит от письменноого образа слова. Принцип «как произносится, так и записывается» наиболее полно был выдержан в римском письме, а из современных европейских – пожалуй, только в русской кирилице. Этот принцип как главная ценность алфавита должен был быть унаследован и новыми письменностями, возникшими на базе русского...» («Казахстанская правда», 13.03.1996) дей келіп, қазіргі емлеміздің принципсіздігін сынапты. Бұған мысал өте көп, мәселен, қазір жазылып жүрген «наурыз» сөзі 90 - жылдардың басында «науырыз» түрінде хатталатын, ал бір «ы»-дан құтылғасын екіншісін ұстап не керек деген де сауал туады, себебі, оны «наурз» деп те қиналмай жазуға болады ғой. Сонда орыстар оны «наурыйз» демей, сол күйінде «наурз» деп атап-жазған болар еді.
Қазақ тілінің емлелік гәстрит сырқаты оның орпоэфиялық қанықтығына залал келтіруде және оның шет тілдердің орпоэфиялық заңдылығының қаптамасы (упаковкасы) болып отырғанына орыс тіліндегі мына сөздердің орпоэфиялық заңдылығы қазақ тілінде міні құрамастан «аға» тілдің фонетикасына бағындырылып жүргені дәлел: Болгария, қазақша – Бұлғарйа болып айтылып, жазылуы керек болса да, біздің теле-радиодикторлар «Балгария» деп сайрайды. Ал, қазақ тілінің заңдылығына сәйкес оны «Балгария» деп жазбайтынымыз түсініксіз. Фонетикалық кекештігі жағынан жоғарыда емлесі келтірілген сөздердің шын мәнінде фонетикасы да орыс тілінің күйін күйттеп келгеніне назар аудармайтынымыз аса қорқыныштылығы сол, бұл жәйт бүгінгі қазақ тілінің заңдылығына айналып кеткен, бұған ғалымдар да мән бермеуі содан. Ал, шын мәнінде екі тілдің фонетикасын мына мысалдардан салыстырып көрейік: Румыния- Ұруменйа, Балгария-Бұлғарйа, музыйка-мозыйка, рыйнк-ырыйнк, сиезд-сиез т.т. Әрине, әр тілдің емлесі мен фонетикасының өз ара қатысы өзінше қалыптасқан. Алайда, қазақ тілінің жазылуы мен айтылуы жағынан бір біріне аса жуық тіл екендігімен көптеген тілдерден айырмашылығы бар. Бұл қасиет, негізінен түркітекті тілдерге тән. Тілдің аталмыш қабілетін фонетика мен емленің бір біріне деген «ғашықтығы» деп бейнелеуге болады. Тілдің мұндай «іңкәрлік» қабілеті қалай айтылса, солай жазылу мүмкіндігі бар ебропа тілдерінің ішінде неміс тіліне тән. Бұл жағынан алғанда «серіктесіне сенімсіз тілдер» ретінде қазіргі кең қолданыстағы орыс тілі мен ағылшын тілдерін еріксіз атаймыз, өйткені, бұлардың «ісі мен ойы қабыспайды», яғни айтылуы бір басқа, жазылуы бір басқа. Орыс тілінің осы «екі жүзділігіне» ерген қазақ тілінің де емлесі мен фонетикасы быт-шыт болуды бастан кешуде. Мысал ретінде алсақ, қазақша «мозыйка» болып айтылатын сөздің орысша «музыка» түрінде жазылуға ешбір қақысы жоқ. Дәл осылайша, қазақ тілінде айтылатын талай кірме сөздердің транслитерлік қасиеттері қазақы фонетикаға ие болғанда қазақша жазылған болар еді. Алайда, саяси сықпыт тілге де сыналай кіргендіктен, орыс тілінен енген сөздерге де «көздің қарашығындай қарау» сезімі енгізіліп, қазақтар тілдік құлдық бұғауға қалайша мойын ұсынғандарын өздері де байқамай қалған. Енді қазір қазақша «мозыйка» деп сөйлеуге қорсыну сезімі әбден сіңген қазақтар «музыйка» деп айтпауды ерсі және сауатсыздық көретін халға жетті. Осыдан келіп, лингвистикалық нигилизмнің «хауызына» қалай сүңгігенімізді шамалауға болады.
Егер де қазақ тілінің өзіне тән лингвистикалық қауқары бар екендігіне өзіміз мән беріп, өзгені мойындатқанда орыстардың тілдерін бұрап, ағылшынша сөздерді сол күйінде айтуға тырысатындай жағдай қалыптасып, орыстілді бауырларымыз Олжасты «алжас», Оспанды «аспан», Тоқтарды «тахтар» демеген болар еді. Алайда, қазіргі қазақ тілінің алдында тіл үшін бастысы орпоэфия ма, орфография ма деген мәселені шешіп алу керектігі туындап отыр. Егер басымдық орпоэфияға берілсе, онда емле фонетикаға бағындырылып, кірме сөздердің қазақы айтылуы қалай болса, жазылуы да түрікше секілді солай болатын заңдылық қалыптасады. Ал керісінше болса, онда тілдің аз да болса кірме тілдің заңдылығына бағыну сипаты сақталмақ, мәселен, «проблема» сөзі осы күйінде айтылып та, жазылып та кетеді. Ал, қазір бұл осылайша жазылғанымен, орыс тілінің ықпалымен «праблема» ретінде айтылып жүр. Бұл жөніндегі бас қатыру тілгерлердің үлесінде болмақ. Сірә, бұл тақырыпта бір емес, бірнеше конференция өткізу қажеттігі туындайтын секілді.
Шын мәнінде жоғарыда келтірілген тілімізге енген жасанды осалдықтың барлығы да қазақтілді ортаның орыс тілінің ықпалымен «жатып-тұратындығынан» туындап жатқан көрініс. Қазырғы қазақ ұғымында орыс тілінен ауытқу сауатсыздық пен мәдениетсіздік ретінде қабылданатын қоғамдық сананың орныққандығы осы жәйттерге итермелеуде. Бұл қызыл империя кезіндегі ұлыорыстық шовинизмнің сүйектен өтіп, тілге сіңген сыңайы деп мойындайтын уақыт әлде қашан жетті. Демек, бұл – тіл тәуелсіздігінің сана бостандығына байланысты екендігін тағы бір дәйектейтін жағдай. Әсіресе, әлі күнге орпоэфиялық тұжырым мен критеридің жоқтығы тілдің бұл саласын бара-бара тұйыққа тіреп, оны өз сипатынан жұрдай етуі мүмкін.

Қазақ тілінің тәуелсіздігі жөнінде айтқанда, оның орфографиялық тәуелділігін анықтауға тура келеді. Қазақ тілінің орфографиялық тәуелділігі оның басқа тілдермен қарым-қатынасына қажетті транскрипциялық мүмкіндігінің солайымен бетімен жіберілгендігінен көрініс табуда. Басқасын былай қойғанда, ұлттың қазақ атауы ағылшын тіліне қазақ тілінен емес орыс тіліндегі «казах» нұсқасынан аударылуда; ал әлемдік сәулет өнерінде теңдесі жоқ қарүй болса, «юртадан» алынып, ағылшынша «yorta» аталып жүр. Оның о баста «қарүй» аталғанын да жуырда сөз етіп жүрміз. Ал, қазақы топонимикаға орыс тілі басы-көзіне қарамастан үстемдік етуде: жағасында Қазақстанның астанасы орналасқан Есіл өзені барлық жерде «Ишимге» айналып кеткен. Ол қазір әлемге Ishim ретінде «әйгілі». Әрине, мұның дұрысталуына полицияның қажеті жоқ, бар болғаны қазақ тілінің толыққанды құзырға ие болу көрінісі ғана талап етіледі. Егер қазақ тілінің әлемдегі барлық тілдермен қатынасына орыс тілі делдал болмаса, онда әлгі сорақылықтар болмас еді.
Енді орфографиялық тәуелділікке қайта оралайық. Бұл мәселе жоғарыда атап өткеніміздей, қазақ тілінің өзіне тән транскрипциялық қасиетін ашатын ғылыми еңбектің жоқтығынан болар деп топшылаймыз. Ондай еңбектің керектігі мынада: қазақ тілінің қасиетін аяқасты етпей, оны басқа тілдермен тең дәрежеде қатынасатындай транскрипциялық қағидасы мен сөздігін жасаудың қажеттігінде. Бұл пікір түсініктірек болуы үшін қазір орыс тіліне ауысқан кейбір қазақ сөздерінің барынша бұрмаланып жүргенін сөз етуге болады. Мәселен, Серік – Серик, Берік-Берик болып қазақ тілінің транскрипциясы қазақ әріптерінің басқа тілдегі ұқсас әріптерге балама болу мүмкіндігіне негізделген. Келтірілген мысал бойынша, әдетте қазақтың і әріпіне орыстың и-і сәйкестендіріліп, ы-ға орыстың ый-ы таңдалып жүр, ал ө-ге орыстың кейде о-сы, кейде у алына қояды. Бірақ, бұл тәжірибе қазірде соншалықты тіл үшін абырой болып тұрған жоқ. Әлгі Серік пен Берікті - Серьк және Берьк ретінде орысша транскрипцияласақ, ол түпнұсқаға барынша жақын болар еді. Болмаса Алматыны «Алматый» дегізбей-ақ, орысша Алмат немесе Алмата деуге болар еді. Сөйтіп, елдегі ең ірі қала атауы соншалықты саяси сипаттанған ономастикалық субъектіге айналмас еді. Енді қазір Алматы ағылшынша орыс тілінің жетегімен «алматый» түрінде айтылып, Almaty болып жазылуда. Ал, Тобыл өзенінің атауы «тобол» болып кетті, мұны енді қазақтілділер де дәл солай қабылдай бастады. Бұл - орыс тіліне «Тобылды» «Тобл» түрінде транскрипцияламаудың кесірі. Қысқасы, қазақтар өздерінің «лингвистикалық өндіріс» қабілетінен ажырап, қазақы тілдік сана орыс тілінің ықпалынан толық дүбәрә күйге түсуде. Мұның шын атауы – лингвистикалық құлдық! Тілдік транскрипцияның қасиеті сол – баламалауға жатқызылған сөзді бір тілдің талғажауы етпей, екі тілдің де мүмкіндігін тең қолдануға ықтимал жасайтын процесс.
Қазақ тілінің орфографиялық тәуелділігі оның әліпбилік тәуелділігінен туындап кеткен жайт. Сол тәуелділік кесірінен қазақ тіліне орыс тілінің калькасы (сұлбасы) ретінде қарау орыстардан қазір қазақтардың өздеріне ауысып отыр. Мысалы, қазақ тілінің үндестік заңына орай «бейбітшілік» сөзін өз заңдылығына сай «бейбтшлк» деп жазғанда, транскрипция да орысша бейбтшльк ретінде, қазақы нұсқаға (айтылуы да, жазылуы да) барынша жақындаған болар еді. Ал осы сөздің түбірі «бейбт» ретінде нағыз қазақы жазылғанда, оның басқа тілдерге қотарылуы («аударылуы» дегеннен гөрі дұрысы осы) да әрі оңай, әрі қиындықсыз болған болар еді. Қысқасы, бұл салада қазақ тілінің заңдылығын түбірімен қайта қарау қажеттігінің сұлбасы қылтиуда. Әрине, бір қарағанда «бейбітті» неге «і» әрпін жұлып тастап жазуымыз керек деген сауал туындауы мүмкін. Оған жауап: қазақ тілінің үндестік (сингормонизм) заңы. Яғни, «бей» деген жіңішке буынға не жалғанса да жіңішке болатыны қазақ тілінің үндестік заңында жазылған, ендеше оны жіңішке дауысты дыбыспен көрсету – артық әуре, өйткені, дені дұрыс қазақ «бейбіт» сөзін «і» әріпісіз де «бейбыт» деместен, алғы нұсқамен айтады. Одан әрі «шілік» мәселесі де дәл осылайша «шлк» түрінде шешілетін шаруа! «Но вот уже больше полувеке казахи записывают многие слова не так, как произносят. Произносим аул, ауз, аур, баур, қаун, жаун, а записываем ауыр, ауыз, ауыр, бауыр, қауын, жауын...» - деуі О.Сүлейменовтің орынды («Казахстанская правда», 13.03.1996). Сөйтіп, тіліміздегі оңды-солды жазылып жүрген «і» мен «ы» әріптерінің өздеріне тән орны белгіленбегендіктен, салмақ емлеге түсуде.

Қазақ тілінің әліпбилік дербестігі оның өзіне тән емес артық дыбыстарды енгізіп, соған сәйкес әріптерді қабылдаудан туып отырған «42 әріптік ауру» мәселесіне малтығып отырғаны қазыр ешкімді де таң қалдырмайды. Өкініштісі сол, қазақтілді орта әлі күнге әліпби мәселесі мен харып проблемасын шатастырып келе жатқаны. Қазақ әліпбиі харып мәселесінен де соншалықты өзекті екендігі қазырғы қазақ лингвистикасының маңызды тақырыбына айналмай отырғандығы өзек өртер жағдай. Әзірге қазақ тілі өзіне тән емес әліпбиге ие болып отырғандығы тіл ғылымының зерттеу нысанына тиянақты түрде айналудың орнына жекелеген ғалымдар мен пікірталастың ғана талғажауы деңгейінен әрі аспауда. Бұған барлық көзқарасты жұмылдырып, нақты шешім қабылдайтын уақыт жетіп, тілдің егемендігін ойлайтын мерзім бітуге айналды. Себебі, тіл толыққанды мемлекеттік қолданысқа түспей тұрып, оның осал тұстары жөнделмесе, жаппай қолданысқа түскен тілді жолайы түзетуге кірісу жартылай құлаған ғимаратты одан әрі тұрғыза салумен бірдей.

Қазақ тілінің терминологиялық тиянақсыздығы тіл саласындағы қазырғы шараларымыз бен әрекеттеріміздің жүйесіздігінен туындауда. Терминнің қазақылануы тіл процесінің табиғи түрдегі жаңару процесімен сабақтасып жатуы керек, қазырғы кезде бұған зорлап кірісу мен жасандылық тән болып отыр. Бұған көз жеткізу үшін тілдің қазырғы терминдену процесіне назар аударайық. Біріншіден, терминді қазақшалаудың тұжырымдамасы мен критериі жоқ: қай терминді қашан, неге, қалай қазақшалау керек және жаңа баламаны қалай тілге енгізу керек деген самсаған сауалдар сол күйінде жауапсыз қалуда. Осының кесірінен қазақшалануға жатпайтын терминдер зорлыққа ұшырады, мысалы, программаны «бағдарлама» деп енгізу арқылы 5-6 мағынаны беретін халықаралық терминді қарабайырладық. Шын мәнінде «бағдарлама» сөзі «ориентировканың» (ориентир – бағдар) таптырмас баламасы болатын. Осылайша, қазақ тілін терминдеу емес, көп жағдайда «термин түту» әрекетіне жол ашылуда. Екіншіден, термин қазақшалау кез келген қазақтың көзіне түскен терминді «сирақтан ұстап» кірісу әрекетімен көрінуде. Бұл терминді ойынға айналдырғанмен парапар. Әрі-беріден соң бұл тілді дамытуға біржақты түрде, лингвистикалық талапқа сай емес, жанашырлық деңгейінде ғана кірісу. Ал, тіл өмірде соншалықты жасанды түрде туып, дамыған емес, кез келген процесс шынайы болғанда ғана нәтижелі, ал біздің лингвистеріміз бен тіл жанашырлары отырып алып, қазақтілді терминдерді балалатуда, ал, оның өмірге сіңісуі қаншалықты, сіңіскен күннің өзінде оның тілге залалы жоқ па деген мәселеге бас қатырмау - қатерлі құбылыс! Егер әрбір сөз тілдің жасушасы (клеткасы) екенін ескерсек, сөздерді жауапсыз түрде «мағыналау» арқылы тілге «вирус кіргізу» қаупі туындауда. Оны «программаға» байланысты айттық, тіпті, тілімізге кезінде жүйесіз енгізілген «врач» сөзінің баламасы ретінде сіңіп кеткен «дәрігер» туралы да осыны айтуға болады. «Дәрігер» шын мәнінде «аптекардың» баламасы-тұғын, енді оны қалайша қазақшалаймыз дегендей тұйыққа тірелдік, өйткені, кезінде «врачты» «дауагермен» қиналмай – ақ айырбастауға болатын еді. Үшіншіден, қазақ терминін қалыптастыруға «еңкейген баладан еңбектеген қарияға» дейін кірісіп кеткен жайымыз бар. Енді, «Хабар» телеарнасындағы «Тіл» хабарының апта сайын термин мәселесін қолға алуы, лингвистиканы былай қойғанда телехабардың ток-шоу аталатын жанрының табиғатына қайшы ғой. Ток-шоудың мақсаты мәселені шешу емес, қоғамға ой тастау ғана, өйткені, бас-аяғы 30-40 минөтте қандай сарабдал сарапшы болса да, мәселенің шешуін таба алмайды, тапқан күннің өзінде ол дүдәмал нәрсе. Терминнің ең әуелі лингвистикалық емес, ғылыми туынды екенін ескерсек, ешбір ғылым ток-шоу арқылы жаңалық жасамайды, ол көпшіліктің талқылау объектісіне емес, ғылыми талдау объектісіне айналуы тиіс еді. Оның үстіне, тілдің термин секілді аса күрделі саласының мәселесін шешуде алдын ала әзірлікпен кірісетін сараптамалық жарияланымдар мен баяндамалар ғана қабілетті. Біз сөз етіп отырған телехабар шын мәнінде терминді қазақшалауды ойынға айналдыру секілді қынжылысты әсер қалдырады. Осы хабардың негізінде мұны түсінбейтіндер бас салып, әлгі «қазақшаланған» терминдерді қолданысқа түсіруге асығатыны болмаса кез келген қазақша білем деген адамның терминолог «болып кетуін» тудыратын қатерді ескерсек, төбеқұйқа шымырлайды. Бұл әрекет М.Шахановтың аңызындағы өсіп кеттіге балап, хан қыранының тырнақтарын қырқып тастаған кемпірдің «қайырымы» болса - қайтеміз?
Бұған қоса, мемтерминкомның бекітіп жатқан терминдері де дау туғызып жатқаны тағы белгілі, өйткені, терминді қазақшалау процесі соншалықты тар ауқымда жүргізіліп, аталмыш процесс белгілі бір топтың «міндетіне» айналып кеткен. Дүние жүзінде санаулы топтың бүтін бір ұлт тілін жетілдіруді бұлайша қолға алған тап мұндай мысалы жоқ. Шын мәнінде терминком терминді қабылдау жөнінде шешім қабылдайтын орган болатындай ешбір объективті және тыңғылықты заңды жағдай жоқ. Себебі, терминді қазақшалаудың үстіртін алғанда төмендегідей қисынды талаптары болуы керек:
- белгілі бір терминді қазақшаға аударудың соншалықты қажеттілігі (терминді тіл шұбарламау үшін аудару соншалықты дұрыс қажеттілік емес);
- терминді қазақшаға аударуға тапсырыс жасаған тараптың болуы және оның қазақшалауға бастан аяқ қатысуы (айталық, аспаздар қоғамы, әділет министрлігі, прокуратура, парламент аппараты т. т. болмаса сол тараптағы мамандардың қатысы);
- терминді қазақшаға аудару процесінің басылымдық нұсқа түрінде жариялануы (бұған құрал ретінде, мәселен, «Терминологиялық жаршы» таңдалуы мүмкін);
- алдын ала терминнің нақты түсіндірмесінің жария болуы (көбіне, термин қазақшалау, әлгі терминнің түпкі мағынасын топшылаудан басталып жататыны бар);
- тағайындалған басылымда ұсынылған әрбір баламаның авторының, оның баламаны қазақ тілінің заңдылығына сәйкестігі мен терминнің баламасы болуға жарайтындығына қажетті дәйегінің жариялануы;
- баламалардың көпшілікпен жан-жақты талқылануы;
- Терминкомның ең жарамды деген нұсқаны тапсырыс жасаушының құптауымен сынақ мерзіміне (айталық, 3 айға) жөнелтуі;
- сынақ мерзімінде айтарлықтай дәйекті қарсылық жоқ болған жағдайда, баламаны тапсырыс жасаушымен бірге бекіту;
- бекітілген баламаны арнайы терминологиялық сөздікке енгізу. Ал, шындығын айтсақ, терминдер ғылыми тіл арқылы қалыптасып отырады, қазақ тіліндегі ғылыми тілдің дамымағандығын термин мәселесінен де көруге болады.
Біздің ойымызша, осындай жүйелі түрде дауласуға желеу болмайтындай процеске ұласқан жағдай ғана нағыз қазақы терминдер туғызады және өмірге даусыз жолдама алады. Дәл осылайша, сөз болған тіл салаларының басқа да мәселері бойынша жұмыстанған жөн болар еді. Өйткені, тіл - жалпыхалықтық сипатқа ие әрі киелі рухани ағза, оған вирус жұқтырудан абай болған абзал. Қазырғы кезде қазақ тілінің термині салалық мамандардан гөрі тіл жанашырларының білек сыбанып кірісуі арқылы жүруде. Ал, әлгі ғылыми терминдер ең бірінші жанашырларға емес, сол саланың мамандарына қажет екенін ескерсек, олардың қатысынсыз немесе олардың қарсылығын елемеу тілді қорлаудың қазырғы заманғы көрінісі деп бағалаған жөн. Ең дұрысы, терминология саласымен айналысатын арнайы институт болмаса басқалай ғылыми құрылым құрса да көптік етпейді.