понедельник, 17 сентября 2007 г.

Біз халықты биліктен арашалауға мәжбүрміз


Саясатшы, қоғам және мемлекет қайраткері Зәуреш Батталовамен сұхбат


- Зәке, айтыңызшы, сіз осы КОКП-ға мүше болып па едіңіз?
- Жоқ, болған емеспін!
- Ал, билікке қалай келдіңіз?
- Мен билікке ешбір партияға мүше ретінде болмаса ешқандай саяси топқа тиісті бола жүріп келген емеспін. Менің билікке келуім 1989 жылы Семей қалалық халық кеңесі депутаты болып сайлануымнан басталған еді.
- Сонда депутаттыққа қалай сайландыңыз?
- Ол кез қоғамда балаң демократияның орныға бастаған, жариялылық пен қайта құру идеяларының белең ала бастаған шағы еді. Семей қаласының шетінде шалғай ауылдардан келіп, құралған қазақтардың қонысынан «Омская» деген бір атаумен нөмірленген жеті көше аталатын да, сол маңда бір ғана мектеп болатын да, оқушылар үш ауысымнан оқитын. Мен мұғалым болып орналасқанда, мектепте 4 - ауысым пайда бола бастаған екен. Сөйтіп, мектеп жайы сол маңдағы тұрғындар мен мұғалымдар ұжымының қордаланған ортақ мәселесіне айналған еді. Сол мектепте жұмыс істегеніме екі жылдай уақыт болып, өзімді қоғамдық жұмыс жағынан көрсетіп қалған кезім болатын. Бір күні мектеп директоры Иван Павлович Кипа жиналыс болады деді де, мені шақырып алып, «Бұл жай ғана жиналыс емес, саяси жиналыс. Қалалық кеңеске депутат сайлауымызға арналған жиналыс. Өзіңіз секілді біздің мектептің мәселесін шешуге икемді адам керек болып тұр. Депутаттыққа үміткер ретінде сізді ұсынуды жөн көріп тұрмын» - деді. Мен ат-тонымды ала қаштым, басқа біреуді ұсынуға кеңес бердім. Бірақ директорымыз көнбеді: «Сен әрі жассың, әрі әйел затынансың, әрі өткірсің, біліктісің әрі қазақсың! Біздің мектепке жаңа ғимарат керек, ең болмаса қосалқы ғимарат салуға көмегің керек болады» деп бастырмалата берді. Сонда да, мен келімісімді бере қоймадым да, басқа бір кандидатты ойластырғаныңыз жөн, мен мұндай жұмысқа дайын емеспін дегеннен танбадым.
Сөйтіп, мен өз келісімімді бермегесін, мені жөніме қалдырған болар деп жиналысқа кіргем. Қысқасы, сол жиналыста директорымыз мені алды да, депутаттыққа кандидат ретінде ұсынып кеп жіберді, ал ұжымымыз бір ауыздан қолдады да, маған қарсыласуға мұрша бермеді. Бірінен соң бірі сөйлеп, мені қолпаштап ала жөнелді. Маған сөз бергенде, мен бұған келісе қоймайтынымды айтсам да, жұрт болмады. Сөйтіп, менің қарсыласуымнан ештеңе шықпады, тездетіп дауысқа салып, бәрі бір ауыздан кандидат етіп бекітті де жіберді. Мен тәуекел етіп, депутат болып жатсам, сенімдерін ақтауға бар күшімді салуға уәде еттім.
- Сонда өткен ғасырдың сексенінші жылдарының соңындағы мектеп директоры мен ұжымының бастамашылдығы мен қазырғы мектеп директоры мен мұғалымдар ұжымын салыстыруға бола ма?
- Жоқ салыстыруға келмейді. Өйткені, ол кезде өз ойы мен ұжымын қорғай алатын мектеп директоры мен дегенін істеуге деген жігерлі мұғалымдар бар еді. Әрине, сол кезде де билікке жағынғандар жеткілікті болатын, дегенмен, өз ұстанымы бар, азаматтық жігері мұқалмағандар аз емес еді. Қазыр мектеп директорлары да, мұғалымдар да әбден тәуелденіп болды ғой. Жігерлері мұқалып, еттері өліп кеткендей. Қазыр біз түгелімен тәуелді ұрпақтың туылғанына куә болып отырмыз. Бұл тәуелді ұрпақ - тәуменді ұстаздардың еңбегі. Бұған, әрине, оларды емес, билікті кінәлау керек.
- Демек, сізді сол кездің өзінде электорат өмірлік жолға салып, депутат етіп таңдағаны емес пе?
- Дұрыс айтасыз. Сол кездегі демократиялық қадамдарды қазыр саралағанда, біраз жерге барып қалған едік. Мен сайлауалды шараларға қатысқанда куә болғанымды айтайын. Менің мектебімде болған сайлаушылармен кездесуде үш бәсекелеске бірдей мүмкіндік беріліп, бірге сөйлеп, бағдарлама жарыстырған едік. Ал, қазыр қаншама кері кеткенімізді осыдан-ақ біле беріңіз! Қазыр мұндай тең мүмкіндік өлсе де берілмейді.
- Ал, қазырғы мұғалымдардан осындай тәуекел шығар ма еді? Өз мұғалымын депутаттыққа ұсынар мектеп директоры шығар ма еді?
- Әлбетте, ол қазыр мүмкін емес! Өйткені, біз мектепті биліктің қолжаулығына айналдырып болдық қой. Мұғалымдар биліктің былығын тазартатын сүрткіш секілді. Мектептерде әділетсіздіктің қазаны қайнап, жалған депутаттарға жұрттың дауысын ұрлаумен айналысатын мектеп директорларының ішінара жаңа тобы өсіп шықты. Қазыр, тіпті, мұғалым мен мектеп директорын былай қойғанда, бұл былыққа балаларды да салып жатыр, ата-аналарды олардың балалары арқылы насихаттау мен қысым жасаудың қитұрқылары пісіп-жетілді. Сөйтіп, ересектердің түскен жолына жас ұрпақты ерте бастан қамдап, құлдық пен әділетсіздікке кіріктіру тұрмыс үлгісіне айналуда. Осындай балалардан жігерсіз де бастамасыз студенттер өсіп шығуда. Бұл болашағымыздың бұлдырауы деуге болады.
- Сол кезде депутаттарға сайлаушылар тарапынан аманат болушы еді ғой.
- Иә, аманат депутат пен сайлаушыларды байланыстырып тұратын. Мен өз мектебіме қажетті ғимараттың салынуына күшімді салып, қол жеткізді. Ең қызығы, маған бір топ мектеп директоры айтып, маған соны жүзеге асыруды өтінген: Семей қаласында үш аудан, соған сәйкес үш білім беру бөлімі болатын да, оларды ұстауға қыруар шығын жұмсалатын.Маған директорлар бөлімдерді қысқартып, бір ғана қалалық білім беру бөлімін қалдыру арқылы үнемделген қаржыға білім саласының қордаланған мәселелерін шешуге мүмкіндік тетігін ұстатты.
Сөйтіп, біз соған қол жеткізіп, үнемделген қаржыны мектептерге жұмсауға қол жеткізіп, тіпті, әр мектептің өз бухгалтериясын құруды қолғап, ақырында ол тәжірибе облысқа таралып, кейіннен сол тәжірибемен бүкіл республикадағы мектептер өз қаржысын өздері есептеп, жұмсауға мүмкіндік алды. Өйткені, ол кезде орталықтандырылған бухгалтерия болатын да, оған мектеп директорлары тәуелді еді, кім жақын не жақсы атты болса, әлгі бухгалтерия соған бүйрек бұрушы еді. Міне, осы жүйені директорлардың әлгі бастамасын жүзеге асыру арқылы бұздық. Қазыр осындай бастаманы мектеп директорлары жасай ала ма? Жоқ! Олардың ырқын кім болса, сол билеп отыр!
- Елдің ең жас әкімі, белгілі саясатшы Ғалымжан Жақиянов та Семейде еді ғой. Онымен таныстығыңыз қалай басталды?
- Ғалекең де сол кезде депутат болып сайланған еді. Ол «Семей» өндіріс қауымдастығын басқаратын. Сол жолы он жеті депутат жастар екенбіз де, солар бірігіп депутаттық топ құрдық. Ол топтың ұстанымы демократиялық принцип болды. Мақсатымыз сессияға алдын ала жас депутаттар ұстанымымен қатысуға әзірлену болды. Қай мәселені қалай көтереміз, қалай өткіземіз, соның бәрін ақылдасып, талқылап шешіп отырдық. Бірақ дауыс бергенде әркімнің еркі өзінде болды, топтың ығымен болмаса келіспеген нәрсеге еріксіз дауыс беру болған емес. Міне, сол жұмыстардың белортасында Жақиянов жүрді. Көпшілігі комсомолдар еді.
- Сол депутаттық жұмысыңызда қандай қиындықтарды жеңдіңіздер?
- Ол кезде де бюрократтық кедергілер жеткілікті еді және жаңалыққа тосырқай қарайтындар жетіп артылатын. Әлгі мектепке байланысты бастамамызға облыстық білім беру басқармасы жан ұшыра қарсыласты. “Қарапайым мұғалымның ұсынысына бола жүйені өзгерткеніміз қалай?” дегендей мәселе қойды. Мен соңында сөз алып, мектеп директорлары берген мәліметпен, дерекпен ұсынысты негіздеп шықтым. Сөйтіп, сессияның бағытын өз пайдамызға шештік. Осылайша, білім саласына пайдалы шешім қабылданды. Бұл - сол кезге тән демократияның аз да болса жемісі еді!
- Сіз айтпақшы, бұрынғы сенат сайлауында қалайша жеңіске жеттіңіз?
- Ол былай болды. Семей облысы таратылғаннан кейін, көп ұзамай сол облыстан сайланған сенатордың орны босады. Бірақ бұрынғы Семей облысының аумағы Шығыс Қазақстан облысына қарап кетті. Дегенмен, әлгі орынға сенатор Семей өңірінен сайлануы тиіс деп ойладым және бұл ойымды сол өңірдің көптеген сайлаушылары қолдады. Мені сол кезде әбден құлдырап, қараң қала бастаған Курчатов қаласының маслихат депутаттары кандидаттыққа ұсынды. Менің қарсыласым «Отан» партиясының мүшесі, әрі сенатор болған кісі еді. Саяси ауырсалмақты деуге болады. Оның үстіне ол облыс басшылығының өткізуге мүдделі адамы еді. Сол кезде мені екі жағдай құтқарды: бірі маған қолдау білдерген мәслихат депутаттары болса, екіншісі сайлауды бақылауға ЕҚЫҰ-дан келген өкілдің болуы еді. Семейліктердің өзімді қолдайтынына сенімді болғасын, мен сайлауалды науқаны кезінде облысын шығысын аралауға тырыстым және барлық аудандарда болып үлгердім. Бұл да үлкен ықпалын тигізді.
Сенаторларды жергілікті мәслихат депутаттары сайлайтындықтан, олардың тәуелсіздігі қажет еді. Облыс басшылығы аудандар бойынша дауыс беруді қолға алып, депутаттарды белгілі бір қысымға алғысы келді. Біз заң бойынша барлығын да біріктіріп, аты-жөндерінің әліпби бойынша бірыңғай тізіммен дауыс беруін талап етіп, жүзеге асырдық. Нәтижесінде мәслихат депутаттары өздерін еркін сезініп, көпшілігі мені қолдап шықты. Соған қарамастан, облыс басшылығы сайлау нәтижесін бұрмалағысы келіп, дауыс санауды қасақана үш сағатқа созбалап болды. Бірақ біздің бақылаушыларымыз менің пайдама жиналған бюллетен көлемін фотоға түсіріп алғандықтан, оны азайту мүмкін болмаған.
Соның өзінде облыс әкімшілігі өздерінің жеңілістерін мойындағысы келмей, ғимараттың сыртында тұрған мені шақырмастан сайлау нәтижесін жариялады да, облыстық сайлауком басшысы «Ол әлі депутат емес, сайлау нәтижесін ОСК-на жібереміз олар әлі қарайды» деп барынша қарсыласты. Тіпті, облыс әкімі біршама уақытқа дейін сенатор ретінде менімен кездескісі келмей әуре болғаны бар.
- Ал, оппозицияға қалай келдіңіз?
- Оппозицияға келейін деген ой менде болған жоқ. 2001 жылы қарашада Алматыда бір топ жас мемлекет қайраткерлері баспасөз мәслихатын өткізді, мен оны теледидардан ғана көрдім. Олармен тығыз байланысым ол кезде болған емес, сенаторлық қызметтемін. Енді олардың сол кездегі бастамалары мен қабылдаған декларацияларының басты көздегені елдің дамуын демократиялық жолға түсіру екен.
Содан олар Астанаға келіп, осы түсінеді-ау деген депутаттарға шығып, өздеріне қолдау күтіп жүр екен. Маған да келіп жөндерін айтқасын әрі декларациялары көңілімнен шыққасын, қолдауды ұйғардым. Көп ұзамай оларды қызметтен босатып, билік дәлізінен қуды. Сол кездегі премьер-министр Қ.Тоқаев мырза мемлекеттік лауазымды адамдардың бұлайша саяси ұйымға кіруі дұрыс емес дегендей пікір білдіріп жатты, ал сол кезде барлық әкімдер мен шенділердің талайы «Отан» партиясында екені ешкімнің қаперіне кірмеді. Сөйтіп, тағы да әділетсіздіктің көрінісіне куә болдым да, ішімнен бекініп, тұстастарымды қолдап, елдің дұрыс даму жолына түсуіне үлес қосуды ойлағаным рас. Және де, жас демократтардың ісіне тікелей қатынаса бастадым. Осы жайттар мені оппозицияға итермеледі және бүгінде оған ешқандай өкінбеймін.
Провинцияда жүргенде елдегі былықтар орталыққа жетпей жатыр-ау деп ойлайтынмын. Екі жыл бойы сенатта жүргенде ол ойымның қате екеніне көз жібердім. Орталық биліктің әбден күнәға батқанына көзім жетті. Парламенттің ықпалды құзыры жоқ екеніне, бар пәрменді атқару билігі тартып алғанына куә болдық; депутаттар халықтың ойындағы сөзді үзіп-жұлып айтқанымен, ол сөз жүзінде қалып, заңға басқа пиғыл мен мүдде енетініне, сөйтіп халық пен мемлекеттің мүддесі аяқасты болып жатқанынан әбден көңіл жабырқады. Елге саяси жаңару қажеттігі туғанын сезіндік. Сөйтіп, ҚДТ-ны қолдамау мүмкін болмады. Және де елбасының сөзі тым жақсы шығады, демократияны бірден бір қолдайтын адам секілді. Соған қарағанда оған бұл жағынан жәрдем керек-ау деп те ойладым. Бірақ президентіміз нағыз демократия құруға талпынған топты ту-талақай етіп, үш күннен кейін қызметтен қуғасын, бұл ойымның быт-шыты шықты. Оның үстіне, Ғалымжан мен Мұхтарды қудалап, жалған іс қозғап жатқанда, миллиондап мемлекет қаржысын талан-тараж еткен Абылай Мырзахметовты шартты түрде соттауы мені қазырғы биліктен әбден жирендірді.
- Сенаттағы қызметіңіз принципшілдікке негізделгені көлденең көзге көрінетін. Оның үстіне оппозициялық пиғылыңыз да биліктік ортада қалыптасты. Сенатта сіз «қырық кісі бір жақ, қыңыр кісі бір жақ» дегендей безбүйрек билікпен жалғыз шайқастыңыз. Өзіңізді сол кезде ақ қарғадай сезінген жоқпысыз? Жалғызсыраған жоқсыз ба?
- Шыны керек оңай болған жоқ, ыңғайсыз жағдайлар да болды. Жалғыздың үні шықпас дегендей, кейде айтқан сөзімді басынып, оны түзеткенсіп, даусымды тұншықтырғысы келгендер болатын. Ондай кезде әлгі әріптестеріме мандаттарымыздың пәрмені тең екенін көрсетуге тырыстым, ұстанымымды қайтадан айтудан қаймыққан емеспін. Өйткені, намыс пен принципті қолдан беруге болмайтын еді. Бірақ сенаттағы бұрынғы әріптестеріме бір риза болатыным, олардың мені шынында да сыйлап, қадырлап, бейресми жағдайларда қазырғы уақыттың менің ұстанымыма сәйкес келмейтінін айтып қынжылатындай болса да кейіп танытатыны; адам ретінде мені түсінуге тырысатыны; іштей болса да қолдайтыны еді. Бір де бір сенатор маған төтесінен қарсы шықпайтын. Ал, ондайлар, мені әумесер етуге тырысатындар мәжілістен табылатын.
- Сіз бұрынғы сенатор ретінде енді мемлекеттік қызметтен кеттіңіз ғой. Қазыр немен айналысудасыз?
- Мен қазыр қоғамдық жұмыспен айналысып жүрмін. Сол сенаттағы жұмысымды жалғастырудамын, тек қана қолымда мандатым жоқ және депутаттық жалақы алмаймын. Сенатор кезімде сайлаушылармен қоян-қолтық араласып, олардың мәселесін шешуге дағдыланып қалғасын, оның үстіне биліктің барлық қалтарысын алақандағыдай білетін адамға бұл жұмыс әрі қызық, әрі жеңілдеу тиетіні рас. Әсіресе, әлеуметтік, құқықтық саладағы мәселелерді шешуге машықтанып қалғанымыз бар. Бірақ биліктің безбүйректігі кейде шаршататыны рас, оның үстіне халық құлдық санадан арылмай отыр.
Осы жағдайға ықпал ету мақсатымен Астанада «Политон» пікірталас клубын басқарып отырмын. Өзекті мәселелерді ортаға салып, оны шешуге жұрттың өзін жұмылдырудамыз. Мысалы, ауылдан жұмыссыз қалған жастар қалаға келіп құрылысқа жұмысқа тұруда, оларда баспана да, дұрыс жағдай да жоқ. Осыған байланысты Астананың Кірпішті, Өндіріс деген маңайларындағы тұрғындарға қуылу қаупы туындағасын, соларға араша тұрудамыз. Одан кейін Қоянды деген ауылда мыңға тарта арасында оралманы бар қазақ жанұялары жерсіз қалатын болғасын олардың да мүддесін қорғауға тура келуде. Қаланың қақ ортасында гүлзарды ысырып тастап жерасты паркингісін саламыз дегенге тұрғындар улап-шулап бізге келді, оларға тұра ұмтылдық дегендей. Әйтпесе, Алматыдағы Шаңырақ пен Бақай мәселесі Астанада да болатын еді, біз оған жеткізбей шешуге ықпал етудеміз. Сонда өз халқымыз өз билігінен қорлық көріп отыр. Біз халықты биліктен арашалауға мәжбүрміз.
- Соңғы конституциялық өзгерісті қалай бағалайсыз?
- Атазаңымыз бұрын да келісіп тұрғаны шамалы еді, мынау «апама жездем сай» дегендей онан сайын кері кетіретіндей жағдайды қалыптастыруда. Бұл шара бар болғаны биліктің ұстанымын барынша сақтауға арналған кепілдік деп бағалаймын. Бұл конституциялық өзгеріс көпке шыдамайды. Өйткені, оны пісіп-жетіліп келе жатқан ішкі дүмпу шыдатпайды. Халық билікті бөлісуге барған сайын жетіліп келеді. Көп ұзамай халық өз үлесін сұрайтын болады. Ол үлесті ондай сұранысқа жеткізбей беру керек.
- Қазырғы сайлауға саяси партиялар пропорционалдық жүйемен қатысуға қалыптасып үлгерді ме? Оның үстіне саяси өріс бір қолға әсіре шоғырланып кеткен жоқ па?
- Менің жеке пікірім мынадай: жалпы, мажоритарлық жүйемен сайланатын тәуелсіз тұлғалардың жеке округтардан сайлана алмауы дұрыс емес, мәжілістің өңкей пропорционалдық жүйемен жасақталуын қолдамаймын. Бұл екі жүйенің қатар болғаны мақұл болар еді.
Ал саяси партиялар қалыптасып болған жоқ. Мысалы, ЖСДП-ның тіркелгеніне небәрі 5-6 айдың ғана жүзі болды. Ертерек құрылған партиялардың да сыйқы онша емес. Егер бірмандатты сайлау төңірегінен жекелеген адамдар сайланғанда қанша дегенмен, сайлау үдерісінің температурасы қызу болар еді. Оның үстіне БАҚ-дың тәуелсіздігі шектеулі, онсыз да жалғыз оппозициялық партияның аузын жабу тіпті оңайлатылды. Олар белгілі бір деңгейге дамыған кезде ғана өңкей пропорционалдық жүйеге көшуге болар еді. Мына жүйе биліктің сайлауда өзін көрсетіп, өзі сайлап, өзі сайланатын жағдайын жасап отыр. Қысқасын айтқанда, саяси өрісті биліктің өзі иеленгеніне ешкім де шүбәланбас.
- Халық ассамблеясынан сайланған тоғыз депутат жөнінде не айтасыз?
- Халық ассамблеясы депутат сайлайтындай мәртебесі жоқ. Ассемблея туралы заң да қабылданбаған, оның біздің елдегі орны айқындалмаған. Конституцияға енгізілген өзгеріс халық ассамблеясының мәртебесін айқындамайды, керісінше сұрақты көбейтіп отыр. Жалпы кейбір депутаттардың бұлайша сайлануы - әділетсіз және қазақ ұлтын қорлау, этностарды алалау, азаматтарды жіктеу.
- Егемен болатын жылдары қазақ ұлтының мүддесі барынша қорғалған екен де, енді жыл өткен сайын мемлекет құраушы ұлт мүддесі аяққа таптала түсуде. Тіпті, бұрынырақта әрбір саладағы ұлттық мамандар ескерілетін еді, енді жуық арада миллионнан асатын шетел азаматтарын мамандар ретінде елге тоғытқалы жоспар құрылуда. Сонда мұның арты не болмақ?
- Бұл жағдай қазырғы биліктің мүддесінен туындап отырған саясат. Билік осылайша, бөліп алып, билей беруді жөн санап отыр. Артын ойлап отырған билік жоқ. Мәселенің күрделілігі осында. Кадр мәселесін қарасақ, қазақтардың есесі кетіп жатқан жоқ, билікте отырған тоқсан пайыздан астамы қазақтар, ұлт мүддесін аяқасты етіп отырған да солар. Оған тек қана халықтық ықпалмен ғана әсер ете аламыз, басқа жол жоқ.
- Осы ұлт мәселесін көтеретіндердің неге билікке айтарлықтай ықпалы жоқ? Неге?
- Өйткені, ұлтжандылар мәселені біржақты, мәселенің аясын тарылтқан күйі қояды, содан шыға алмай, айналшықтап қалады және ұшқары кетіп, ушықтыра сөйлейді. Ал, қарсы жақ мәселені осал жерде қойып, биліктің мүддесіне сәйкестендіреді. Тіл мәселесі мәдениет пен әлеуметтік мәселенің бір бөлшегі, одан бөліп алып, тіл мәселесін шеше алмаймыз. Мысалы, қазақ тілінің ортасы болып табылатын ауылдың әлеуметтік мәселесі шешілмесе, одан қалаға қашып тығылған жастар қазақ тілінде сөйлеуге құмартпайды. Мәселе бірінен бірі туындауда. Сондықтан тіл мәселесін әлеуметтік басқа салалармен байлап, қойған дұрыс. Білім, денсаулық, ауыл саласындағы қордаланған мәселелермен тіл мәселесін біріктіре, ұлттық тағдыры етіп қарастырған кеңірек әрі ықпалдырақ болар. Салдарды емес, әуелі кеселдің себебін жою керек. Тілді қақсай беретіндер биліктің былығын айтқысы келмейді. Қазақ тілінің қазырғы жағдайы биліктің кесірінің бір көрінісі ғана. Мәселені саяси деңгейге көтере білу керек. Ал, мәселе ұран мен айқайдың көзіне айналғанда, ол мәселе болудан қалып, ұрыс-керіске ұрындырады. Өзге қауымды өзімізге қарсы қойғаннан, мәселе шешілмейді, оларды бұл мәселені шешуге біріктіру керек.
- Әңгімеңізге көп рахмет, Зәке!

Әңгімелескен – Елқор

Осалданған ел егеменсіздікке ұшырайды

Елдің егемендікке ие болған күні халықтың дүниеге келуімен пара пар күн болып ескерілетіні рас. Өз мемлекеті бар, тәуелсіздікке ие болған қай халық үшін де жыл сайын тойланатын бұл күн меркелеудің ғана емес, өз тарихын таразылап, өз дамуының сара жолына сыни көзбен қарап, алдағы күндерден адаспау жағын қарастыруы сіңісті жайт.
Осы жағынан алып қарасақ, біз де өз тәуелсіздігімізді қай кезде, қалай жоғалттық деген сауалға әлі де шынайы жауап берілмей келеді-ау деген күмәннан арыла алмай отырып, мынадай ойды ортаға салуды жөн көрдік.
Тәуелсіздікті қарапайым сөзбен, әр халықтың өз басын өзі алып жүретін ықтияры деген анықтамамен бастасақ. Халық өзінің әлгі ықтиярынан қандай жолмен айырылса да, сол ырықты бойынан қауқар кеткен күні Тәуелсіздікпен хош айтысып, бодандықпен қол алысады. Демек, бұл жерде жаулап алушыны кінәлаудан гөрі жауланушыны кінәлау әділеттірек болуы керек. Өйткені, жауланушы жаулаушының еркіне бағынатындай бейшара халге түсуі ең әуелі жауланушының өз күнәсінен болар. Тіпті, бодандықтың қамытын киген халық өзін өзі көбірек кінәлағаны абзал. Өйткені, бір халықтың өз тәуелсіздігін өзгенің бостандығын жаулаумен нығайтуы тарихтың әділетсіз болса да тиегіне айналғаны рас. Ендеше халық болып ғұмыр кеше тұра, алдын ала белгілі әлгі алапатқа қарсы тұрарлық қауқардан айырылған күні Егемендіктен ажырауға негіз қаланады.Олай болса, бір елдің тәуелсіздігін жаулаған өзге елді кінәлау тек қана тарих пәні тарапынан дұрыс болғанмен, бодандыққа түсіп божыраған халық тарапынан тек қана тарихи ақталу боллмақ. Мұндайда күшті болсаң, егемендігіңнен айырылмаудың қамын істеп бақ деген ұстамды төңіректеген мақұл болар. «Бәлен ғасыр бойы бізді езіп келді,жаншып келді» деген байбаламның өзі көрші баладан таяқ жеп ата-анасына шағынған жасық баланың кейпі ғана.
Енді осы әңгімені өзімізге қарай бағыттасақ, шын мәнінде, бізді орыстардың жаулап алған күні жоқ. Бар болғаны біз өзіміз жауландық. Ол жауланған күнді Әбілқайыр ханның бодандыққа келіскен күнінен емес, одан бұрынғы қазақ хандығының іріп-шіріген күндерінен іздегеніміз мақұл. Бұл шара бізді тәуелсіздіктен әлдеқашан бұрын айырылған жағдайды мойындауымызға мәжбүр етіп, бұдан әрі ондай бейшаралыққа барудан халқымызды қорғаштайды.
Негізінде “тәуелсіздіктен әлдеқашан бұрын айырылуымыз” біздің халықтың өз егемендігін алып жүретін қауқардан ажыраудан басталған болатын. Ол қауқардың шын атауы – бірлік пен береке болатын. Қазақ хандығының өз алдына мемлекет болып өмір сүру қауқары жоқ болғанда, қойынына алуға даяр тұрған Ресей патшалығының болғанына Жаратқанға мың шүкіршілік! Ал, егер ұйғырлардай қытайдың құшағында қалсақ қайтер еді?
Бір қызығы, 300 жыл бойы Ресей қазақтың өзін де, көзіндей жерін де жұтатын мүмкіндігі болатын. Ол оны жүзеге асырған жоқ, ал қазақ тарапынан оны жүзеге асыртпайтындай тегеурінді қарсылық қаншалықты болды дегенді тереңірек қарастыратын уақыт туды. Егер осы бодандық қытай тарапында болса қайтер еді№ онда ұйғырдың күнін көріп отырар ма едік? Тарихты қайта шолу арқылы, өзгені кінәлау өз бейшаралығыңды ақтау ғана екенін түсінетін уақыт жетті. Егер бізде егемендікті тұта алатын елдік ерік пен халықтық қауқар болса және тәуелсіздігімізден айырылмауға қанша күш-жігер қажет болып, сонша қайрат бізден табылса, кімнің бізде шаруасы болар еді? Өзімізді өзіміз өтірік ақтап, бар пәлені өзгеге таңу мен өзімізді өзіміз жалған қанағатпен алдау – қол жеткізген Тәуелсіздіктің жарқын бейнесін көлегейлеу болып жүрмесін! Шындықпен ойнау болып жүрмегей! Ал шындықтың Жаратқанның тынысы екені рас болса ше? Біздің егемендігіміз сол Құдіреттің бере салған сыйы болса ше? Ендеше ол егемендіктен де қадірі артық болып табылатын Жаратқанның қазаққа деген назары болса?
Соңғы жылдары егемендік туралы сөз сұйылып, тіпті, оның мәні басқа құндылықтармен көлегейленіп бара жатқандығы аса қауіпті. Жемқорлыққа белшесінен батқан, бар билікті бауырына басқан, мемлекеттілікті жекешелендіргендерді көріп отырып, егемендіктің қаншалықты құнсызданғанын амалсыз мойындайтын күйге жеттік. Тек қана, бізге егемендік бір ғана Жаратқанның бұйрығымен тигенін көңілге медеу етіп, ел тағдырын қақпақыл еткен тасырларды бір күнде сабасына салатынына сеніп, күте тұрғаннан басқа амал жоқ.Ұлттың баласы мен байлығын сатқандарға егемендікті сату түкке тұрмайтын шара екенін білсек те, бұл жолы да Аллатағаланың келесі бір бұйрығын төзімділікпен күтейік.

ҚАЗАҚТАНУ

Этноәлеуметтік сараптама

Халқымыздың болмысын тануға және танытуға арналған «Қазақтану» аталатын тақырып арқылы кәзіргі кезде қазақ халқы одан әрі даму үшін ең әуелі өзін өзі тануын қамтуы тиіс деген тұжырымды жария ете отырып, сонымен бірге Қазақстан мықты мемлекетке айналуы үшін елдің әркелкі халқының біртұтастануының маңыздылығын қоғамға сіңіру айып емес. Бұл үдеріс әркелкі қазақстандық халықтың әуелі қазақтану үдерісін бастан өткізуімен маңызды. Сондықтан да айтылмыш үдерістердің жүзеге асуы барысында қазақты тану да, қазақтану (замани қазақ болу) да өзекті.
Дегенмен, замани қазақтану үдерісі қазақ үшін де, қазақ еместер үшін де маңызды. Алайда, қазақ еместер үшін «қазақтану» үдерісі қазаққа сіңу деген ұғыммен шендеспегені мақұл. Қазақ еместер үшін олардың қазақты сыйлап, тілін үйренуге қорсынбауы, яғни қазақ халқын менсінуі бірінші кезектегі қадам болмақ. Ал, қазақтар үшін қазақ болу дегеніміз - кешегі көшпелі қазақтың ұрпағы ретінде ұялмау, өзін өзі қорсынбау және тарих пен тілді, салт-дәстүрді құрметтеп қана қоймай, соны бүгінгі заманның әжетіне жарата білу міндеті қойылмақ. Болашақ мемлекеттік саясатқа айналмақ бұл ұлттық идея іске аспас бұрын, қазақ халқын тану мәселесі алғы шарт ретінде күн тәртібінде қойылуы қыйсынды.
Оқырманға деген құрметпен - ЕЛСЕРІК.


Қонақжайлық пен құлдық

Әрине, әлемдегі қай халық та өзінше қонақжай. Бірақ қазақтың қонақжайлығы айырықша, бұл халықтың аталмыш қасиетіне қарап, өмірге қонақ үшін келген бе деген сан алуан ойларға барасың. Қазақтың бұл кейпі шынында да, тереңірек қазуға тұрарлық тақырып. Сондықтан да ат басын осыдан бастауды жөн көрдік.
Кез келген құбылыстың бастауы бар, қазақтың қонақжайлық құбылысы да осындай бастаудан тұратыны сөзсіз. Алайда, тап басып айта аламыз ба, жоқ па, оны оқырман бағамдар, ал біз не де болса, тәуекел етіп, қазекеңнің осы бір «Ас та төк!» деген ұранға бергісіз дәстүрі қайдан бастау алады дегенге алаңдай бергеніміз рас.
Қазақтың қазырғы қонақжайлығы дәстүр болып табылады, ал дәстүр кез келген халықтың етенелік (этникалық) сыйпаты. Егер де ұлттық дәстүрді сақтамасаң, онда бәрібір басқа дәстүрді тұтынатының рас. Алайда, кез келген ұлттың дәстүрі бірден дәстүрлік деңгейге көтеріліп, орныға қалмайды, оның бірнеше орнығу сатылары бар. Қазақтың қонақжайлығы да сол сатылардан өткен етенелік дәстүр.
Етенелік дәстүр өз бастауын о бастағы сенім мен діни жоралғылардан алады. Осы тұрғыдан алғанда қазақы қонақжайлық та діни жоралғыдан құралақан емес. Қонағын «аулап» жүріп, отбасына әкеліп, барын беру дәстүрі қазақтарда о баста қалай пайда болды деген сауал туындауы қыйсынды. Бұл сауалға жауапты біз де қазақ халқының ежелгі сенімінен іздеуге тарихи құқымыз бар.
Біздің пайымымыз бойынша бірнеше мың жылдық тарихы бар қарымта қайыру (карма) немесе құрбандық беру ілімі тек қана үнділерге тән деуге келмейді. Сірә, қазақы сенім, о баста дінге айналмай тұрып, бірақ ырымдық ілім (діни ілімдердің алғы легі) ретінде жыйнақтала келе, тәңірлік ілім жүйесін жасақтаған алғашқы монотеистік наным-сенімнің бастауынан нәр алған деуге негіз бар. Жалпы, қазыр біршама талас тудырып жүрген Тәңірлік сенім жүйесінің дін екенін мойындау оңай емес, ең бастысы, оның әлемдік монотеистік жүйенің алғашқы көрінісі мен ілімдік жүйесі ретінде тануда болар. Осы тұрғыдан қарасақ, қазақтың қонақжайлығы әлгі тәңірлік жүйеде қандай көрініс тапты деген сауалдың туындайтыны да дұрыс. Егер әлдекімнің асты-үстіне түсіп, жайылып жастық, төселіп төсек болумен қатар, белгілі бір шығынның шығатынын ескерсек, қазақтардың бұл әрекетінде шынында да, о бастағы діни ілімнің жұрнағы жатқанына еріксіз мойын бұруға тура келеді. Өйткені, өзін айтарлықтай шығынға ұшырататын әрекетке мұнша құмар болатындай көшпелі жұртқа ақылсыздық көзі ретінде қарауға ешбір негіз жоқ.
Құрбандық заңдылығын ғарыштық жеті заңның бірі ретінде «Ақ сарбаз» кітабында (Алматы, 1998ж) ашып көрсеткен Жиһан Желтоқсан мұны ғарыштық деңгейдегі үйлесімнің кепілі ретінде қарастырады. Шынында да, есте жоқ ескі замандағы ырымды адамның ойдан шығарғаны деп қабылдау қыйсынсыз, бәрінен бұрын бұл мистикалық сананың абыздық ілімдерді қабылдап сіңіру үдерісінен туындаған жайт болса керек. Ендеше, о баста Жаратушының кәдесіне жаратқан құрбандықты көшпелі қазақтар оның жердегі «көлеңкесі» ретіндегі пенделеріне беру арқылы Жоғарғы күштің батасын алу немесе жыйнақталған қарымдық берешекті қайтару арқылы карма мәселесін шешудегі ілім есебінде қабылдағандай сыңай бар. Демек, көшеген жұрт о баста материалдық игіліктен гөрі сенімдік құндылықты қасиет тұтқан және батаны Құдретті ниетті жандандырушы ақпарат ретінде мойындап, құрбандықпен тіленген ниеттің ғана материалдану күші бар деп сене отырып, өмірге жаратқан. Сөйтіп, «бар тапқанын жұртқа шашудың» арғы жағында Жаратқанға жағыну жатқанын амалсыз мойындатар жағдай осы. Бұл ілімнің жер бетіне кеңінен таралғанын қазырғы кезде қол жайып садақа алып, бата беретіндердің молдығымен О бастағы адамзаттың көшпелі бөлігінен бастау алған ілімнің көптеген діндерге негіз болғанын аңдаймыз.
Алайда, кез келген етенелік дәстүрдің өз деңгейіндегі тұтынымы бар да, оның мейлінше кереғарлыққа ұшыраған нұсқасы да бар. Осы жағынан алғанда, Жаратқаннан бұйырған несібені үлестіру мен қонақжайлықтың арасында үлкен айырмашылық бар. Қазырғы кезде қазақтардың қонақжайлық есебіне жазып жүрген өзгеге жайылып төсек болуы мен асыра құрметі шын мәнінде қасиетті ілімді қадыр тұтудан деуге болмайды. Қазақтардың өз елінде өзгеге қожайын болуға қымсынуын қонақжайлық емес, соңғы ғасырларда сіңген құлдық мінезді қымтауға жатқызған дұрыс. Кәзіргі қазақтар өз елінде «айтулы» да ретсіз қонақжай болу арқылы өздері қонаққа айналып бара жатқандығын байқайтын уақыт келді. Ал, бұл Жаратқаннан бұйырған несібені рәсуә етумен, яғни Жаратқанның қаһарына ұшыраумен тең жайт. Жалпы, құрбандық принципі барыңды құрбан етуге арналған үдеріс емес, ол қонағың арқылы Жаратушыны риза ету, яғни қонақтың батасы арқылы оның жағымды ниетін Көктің назарына тартумен өзінің Жаратқанға деген іңкәр ниетін сездірту арқылы ауыр ахуалды жеңілдетуге мүмкіндік алу болып табылады. Бұл әрбір титімі есепте тұрған ғаламдық заңдылықты қазақтардың бұлжытпай орындау дәстүрінен қалыптасқан заңғойлық (законопослушность) еді. Ал, шексіз қонақжайлық әлдебіреуге тәуелдікті болмаса оған деген құлдық кейіпті таныту, әлгі пендеге құлдық ұру ғана болмақ. Сондықтан, әлдекімге құлдық ұру мен қонақжайлықтың арасы жер мен Көк арасындай екенін ұғатын уақытымыз келді.

ТІЛ МАЙДАНЫНДАҒЫ ТҮЙТКІЛДЕР

ЗАҢ «АУЫЛЫНДАҒЫ» АЛЖАСУ

Өткен ғасырдың басында қазақстандық большевиктік үкіметті басқарған тұңғыш қазақ Нұрмақов Нығмет Мәскеуге тікелей бағына тұрып, өзінің атылғанға дейінгі қысқа ғұмыры мен лауазымында ұлттық мемлекетшілдіктің ұлан-асыр үлгісін көрсетіп үлгерді. Соның бірі - қазақ тіліне мемлекеттік сипат беру еді. Әрине, Ныхаңда Мәскеуге жағыну арқылы мансапқа өрмелеудің ұшан-теңіз мүмкіндігі болды, соның бірі - Кремльдің мүддесін алға бастыра отырып, өз ұлтының мүддесін аяқасты етуге оның шамасы еді. Бірақ, жеке басты ұлттан бөлек қарамау, сол кездегі халқымыздың өзегіне түсіп үлгермеген құлдық жегінің жоқтығынан болса керек. Десек те, одан бергі ұлттың құлданған кезеңдерінде де ұлттық мемлекетшілдіктің жарқын үлгісін танытқан Жұмабай Тәшеновтер аз болды ма?
Тірлігі күрделенген қазырғы заманда заңдамалау (заңнама – «жылнаманың» ізімен алғанда: «законопись», заңдау - законодать, заңдаушы – законодатель, заңдама - законодательство) да, оны өмірге енгізу де күрделеніп кетті. Қалай десек те, ұлттық тағдыр халықтың бас көтерер баскерлерінің (лидер) ырқына келіп тірелетінін тарихтан да, тарихи тұлғалардың әрекетінен де көреміз. Сол баскерлер ырқынан да елдің даму және заңдамалық тұжырымдамалары туындайтынын жоққа шығару қиын. Ендеше елдің елитасы (элита) қаншалықты қауқарлы болса, соншалықты дәрменді заңдар туылмақ.
Еліміздің бас гәзиті «Егемен Қазақстанда» басылған «Көкпарға түскен тіл» (31.01.06. – Сейфолла Шайынғазы) атты мақала тым жақсы мәселені көтеріпті, бірақ мақала аптыры тілдің қаншалықты көкпарға түскенін және нақты кімдердің «көкпаршы» екенін көрсете алмай, жоқты-барды қазбалап кетіпті. Тілші қазырғы тіл жанашырларын әлдекімнің нұсқауымен сынға алғысы келгенімен, мақсаты айдалаға барып шиша атқылаған бұзақы баланың қылығымен шектелген. Шынында да, қазақтың тілі арғы жағын қозғамай, беріден алғанда, әлгі Н.Нұрмақов кезеңінен бастау алады. Бірақ, Н. Нұрмақов, С.Сейфуллин сияқтылар Анатілді (ескі әнұранда келтірілген бұл ұғым «атамекен» секілді қасиетті, Қазақстандағы тілдердің тілі дегенді білдірсе керек) көкпарға тартқызбауға жандарын салған. Өкінішке қарай, «кемелденген социализм» тұсында көкпартартқы ретінде қазақ тілі таптырмас ойыншыққа айналдырылды. Міне, сол тұста тілді тұншықтырушы шовинистер мен нигилистерге бермеуге біршама қазақ зиялысы әрекет еткені белгілі. Егер осы тартысты «Егеменнің» тілшісі көкпарға теңеп отырса, онда оның жөні бөлек және оны оқырманға ашыңқырауға тура келер еді. Алайда, тіл майданын көкпарға баласақ, онда тілді тартқыға салып жүргендердің бір жағында кім, екінші жағында кім екендігін ашып айтып керегі болмайды - түсінікті. Тек қолдарында қару да, қауқар да қалмаған тіл жанашырларын жазғыруды мұрат тұтқан тілшіміздің нигилистер жағының жалауын желбіреткенін түсінбей дал боламыз. Өйткені, қанша дегенмен «Егемен Қазақстан» - «Еңбекші Қазақстан» немесе «Социалистік Қазақстан» емес қой! Әлде бас гәзитіміз ХХ ғасырдағы басты бағдарынан жаңылмағаны ма? Жарайды, бас гәзитті басынып жарытпаспыз…
Сонымен заңымызға оралайық. Даурығып жүріп қабылданған қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесі де біздің елитаның бар болмысын білдіретін көрініс. Әрине, ішкі-сыртқы тартуыл күштердің болғанын жасырмаймыз, бірақ тілге бір қолмен мәртебе беріп, екінші қолмен оны тартып алатындай, Атазаң қабылданарда күрделі жағдай қалыптасқан еді дей алмаймыз. Тіпті, Конституцияның атышулы 7 бабының 2 тармағына тайға таңба басқандай «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады » деп, орыс тілін қазақ тілінің көлеңкесі етпей-ақ, «қолданылуы мүмкін» деген уәжбен тоқтауға болатын еді. Бірақ қазыр керісінше, қай тіл қайсысының көлеңкесі екені белгілі.Ал, қазыр өз алдына ойлаудан қалған қазақы сана орыс тілін «ресми тіл» деп қақсауын қояр емес. Осы орайда, тілдің мәртебесі ҚР «Тіл туралы» заңының «Қазақстан Республикасының мемлекеттiк тiлi» аталған 4-бабында былайша таратып айтылған: «Мемлекеттiк тiл - мемлекеттiң бүкiл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттiк басқару, заң шығару, сот iсiн жүргiзу және iс қағаздарын жүргiзу тiлi». Мемлекеттік тілдің не екеніне мәртебе беру дегеніміз – осы! Ал, орыс тілінің «ресми мәртебесі» осы заңның «Орыс тiлiн қолдану» («Ресми тілді қолдану» делінбеген!) деген тақырыппен 5-бабында: «Мемлекеттiк ұйымдарда және жергiлiктi Өзiн-өзi басқару органдарында орыс тiлi ресми түрде қазақ тiлiмен тең қолданылады» - делініпті. Мұндағы «ресми түрде» деген сөз тіркесі ешқандай да мәртебені беріп тұрған жоқ! Бір қызығы, бұл уәжді орыстілділер айтуға жүрексінеді, себебі олар орыс тілінің тиянақты түрде ресми мәртебесі жоқтығын жақсы біледі. Ал, арандауға әрқашан әзір тұратын қазақтілділер әлі күнге «ресми» мен «мемлекеттік» мәртебенің бір ұғым екенін айыра алмай-ақ қойды.
Заң қабылданарда бұл уәж орыс тіліне берілген «сәл-пәл» ғана мәртебе ретінде мойындалғанымен, бұл о баста тиянақсыз қазақы санаға бағытталған қитұрқы әрекет еді. Бұл «мәртебені» енгізушілер кімді қалай шатастыратынын жақсы білді. Сөйтіп, о баста олқы мәртебеге ие орыс тілі қазыр нағыз ресми тіл болып шыға келді. Өйткені, елдегі барлық ресми мемлекеттік органдар тек сол тілде ғана күн көруде. Ал, атазаңның 7 бабының 1 тармағының қаһарынан құтылу үшін, қазақ тіліне міндетті түрде аударма жасауды «заңдандырып алды». Мәселен, Әділмин заңды тұлғаларды тіркеуде ұйымдардың жарғысын мемлекеттік тілде қабылдамайды, егер оның орыс тілдегі нұсқасы болмаса. Яғни, елдегі заңдаманы басты атқару органы Конституцияның 7 бабының 1тармағын мойындамай отыр деген сөз. Тіпті, заңдамалау да өңкей орыс тілінде жүретіні енді ғана айтыла бастады. Бұл – Қазақстан заңдамасындағы қасақана қитұрқы ғана емес, жоғарыда сөз еткен ұлттық елитаның қауқарынан хабар беретін жағдаят. Тілдің тартқыға ұшырауы дегеніміз, міне – осы, Сейфолла мырза! Ал, заң бабының бір тармағын екінші тармағының жоққа шығаруы, заңдамадағы алжасу емей немене?!
Бір қызығы, заңдағы «мемлекеттік тіл» мен «ресми түрде» қолданылатын тілдің айырмашылығын ашуға тиісті Конституциялық Кеңес әлі күнге жұмған ауызын ашпай келеді. Демек, тілді көкпарға түсіріп отырғандар кімдер дегенге осы ауылдан жауап алып қалмаймыз ба?

ТІЛ МАЙДАНЫНДАҒЫ КӨКПАРШЫЛАР

Соңғы кезде тілді тартқыға салатын жаңа ойыншылар пайда бола бастады. Тіпті, аталмыш тақырыпты саяси ахуалды өзгертуге қолдану әрекеті жүзеге асып отыр. Бұған орыс, слабиан және казак қауымдастығының атынан С. Терещенко бастаған топтың қазақ тіліне қарсы уәж айтуға тырысушылығынан байқадық. Бұл топ біздің қоғамға мынадай іріткі салуға ұмтылыс білдіріп отыр:
– тілдік негізде Қазақстанда орыстілділердің мүддесі ескерілмей отыр–мыс;
– Қазақстандағы мемлекеттік іс жүргізудің қазақ тіліне көшуі орыс тілін қолдануды қоғамнан мүлдем ығыстырып шығарады–мыс.

Ниеттерін баспасөз мәслихаты арқылы бұлайша білдірген аталмыш топ, шын мәнінде билікке қоқан–лоққы көрсетуді мақсат тұтқан, әйтпесе, олар Қазақстандағы тіл саясатының қазақтілділер (орыстілділер емес) құқығының аяқасты болуының бірден бір көрінісі екенін өте жақсы біледі. Бұған қоса, егемен Қазақстанның тұңғыш премер–министрі және елдегі етносаралық келісімнің бірден бір тұтқасы болып табылатын Қазақстан халықтары ассамблеясы (ҚХА) төрағасының орынбасары С. Терещенконың «тілдік көкпарға» құлшына кірісуі елдегі бұл мәселе бойынша тиянақсыз саясаттың бар екенін де хабар береді. Өз пайдасына асыруға тырысып отырған С.Терещенко секілді кәнігі саясатшы бұл осалдықты бекер қолға алып отырған жоқ. Басқа жағынан алғанда жартылай мемлекеттік орган болып қалыптасқан ҚХА–ның енді осындай саясатшылардың саяси тұтқасына айнала бастағанын да байқауға болады. Ал, оның басшысының бірі С.Терещенко үшін бұл орган тарлық ете бастаған да сыңайы бар. Осының бәрін қорыта келіп, мемлекеттік этносаралық мәселелерді шешуге тиісті мемлекеттік сипат берілген қоғамдық орган өзінің осалдығын анық таныта бастағандай. Бұның тіпті, Қазақстан заңдылығына сәйкестігі де дау туғызған жайттары да аз емес. Оның үстіне әлі күнге бұл органның қаншалықты нәтиже бергенінен де хабарымыз жоқ, себебі, мұның жұмысына мониторинг жасалып, сандық, сапалық баға берілген емес. Шамасы орнығып қалған осы жауапсыздық бұл органдағы кейбіреулердің ішін пыстырып, енді саясатқа араласуға итермелей бастаған сыңайы бар.
Шын мәнінде, ел етностарының тіл–мәдениетін көркейтуді үйлестіруге елбасының тікелей араласуға шамасы да келмейді және оның тікелей міндетіне де жатпайды, сондықтан бұл жартылай мемлекеттік орган болып отырған ассамблеяны нақты мемлекеттік орган етіп, оны Қазақстан этностарын дамыту жөніндегі ұлттық комиссия ретінде құратын мезгіл жетті.Ал, саясатқа араластырмау үшін етностық–мәдени орталықтарға бюджеттен тек нақты жобаға арналған гранттарды конкурс негізінде үлестіріп, оның іске асуын қатаң қадағалау қажет. Жоғарыда айтылған етносаралық іріткі салушыларды құқық күзету (қорғаумен шатастырмаған абзал) органдары заңдылықты сақтау мәселесі бойынша тәртіпке шақыратын да реті бар.

ТІЛІМІ ШЫҚҚАН ТІЛ МӘРТЕБЕСІ

Орыс тілінің Қазақтандағы басты ақпарат көзі екендігін жоққа шығара алмаймыз, алайда, оның мемлекеттік тілді толық алмастыратындай нық мәртебесі болуы заңдық және саяси казус. Басқа жағынан, оның біздің еліміздегі нықты орнын нақты бағалай отырып, кейбір жағдайда мемлекеттік тілмен қатар қолданылу ықтималдығын қалдыруға мәжбүрміз және басқа нұсқаны өткізу қалыптасқан қазырғы саяси ахуал жағдайында мүмкін емес. Бірақ мұның барлығы да қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін бәсеңдетуге негіз болып жарытпайды. Шын мәнінде мемлекеттік тіл мәртебесі қарапайым азаматтарға ешбір міндет артпайды, ол негізінен мемлекеттік қызметкерлер мен мемлекеттік органдарға, мекемелерге, ұйымдарға (коммерциялық және қоғамдық құрылымдарға қатыссыз) міндет жүктейді.Тіпті, мемлекеттік дәліздегі мемлекеттік тілдің қызметіне елдегі демографиялық жағдай да, оны тұтынатындардың санының да ешбір қатысы жоқ. Себебі, мемлекеттік тіл заңдық құзырдың іске асуының бірден бір көрсеткіші. Егер мемлекет өз заңының орындалуына сылтау тауып орындамауды «заңдандырса», онда оны мемлекет деп атау қиындау.
Біздің қоғамда қарапайым азаматтардан бастап, ең жоғарғы лауазымдыларға дейін мемлекеттік тілдің талабын қою кезінде халықтың демографиялық көрсеткішіне болмаса елдегі етностық алуандыққа жүгіну етек алған. Ал, қазақ тілі шын мәнінде мемлекет үшін ресми тіл болса, қарапайым қазақтар үшін ана тілі ғана, ал қазақ еместер үшін еліміздің заңдамасы бойынша оларға ешбір жүк артпайды. Алайда, орыс тілін білу – Ресей азаматтығын алушыларға міндет. Егер осы міндетті біз де жүктесек, Терещенколардың жүрегі ұстап қалар ма еді?! Демек, тіл мәселесін сөз еткенде, біз мемлекет пен азаматтардың өз ара қатынасын былықтырып, содан саясаттың сауысын жасап жүрміз. Сөйтіп, мемлекеттік тілді білу әрбір мемлекеттік қызметкердің міндеті саналуға тиіс болса да, біз «жоқ, былайғы қазақтардың тең жартысы өз тілін сөйлемесе, біз қазақ еместерден қалай талап етеміз» дейтін делқұлы пікірді жазылмаған заңға, одан әрі саясатқа айналдырдық. Мемлекеттің дәлізінде мемлекет тілін менсінбейтін бірден бір ел екенімізде шаруамыз жоқ.Тіпті, заңға жазылғандықтан бұл елде 9 млн қазақ түгілі, елде қазақша сөйлейтін 9 қазақ қалса да, қалмаса да, мемлекеттік органдар мемлекеттік тілді меңгеруге міндетті екенін ескермейміз! Бұған мемлекеттік қызметте істемейтіндердің ниеті, саны мен сапасының қатысы да, қазақ тілінен олардың ала алмай жүрген құны да жоқ! Ал, мемлекеттік тілді білмейтін, білгісі келмейтін қарапайым орыстардың болмаса басқа азаматтардың құқығына қазақ тілінің не қатысы бар? Әгәрәки, олар мемлекетте қызмет еткісі келсе, яғни мемлекеттік қызметкер болғысы келсе, онда мемлекеттің (қазақтың емес) тілін меңгеріп, заңға сәйкес жолдармен өз мансабын жасақтауда тұрған ештеңе жоқ! Яғни, мемлекеттік қызметкерлердің міндеттеріне ҚХА секілді қоғамдық ұйымдардың болмаса Терещенко секілді саясатқұмарлардың ойынының қандай қатысты бар? Қысқасы, мемлекет міндетінің орындалуы мен адам құқығының арасында бітіспестей қандай антагонизм болуы мүмкін және оны мемлекет мүддесін аяқасты ету саясатына айналдырудың астарында не бар? Шынын айтқанда, бұл сұрақтар біздің елдің қаншалықты егемен және мемлекеттің қаншалықты қауқарлы екеніне көз жеткізетін айғақтар секілді.
Аталған жайттарды саралай келсек, мемлекеттік тіл қазақ тілі болғанымен, халықтың қатынас құралы ретінде мемлекеттік тілдің болуы заңмен бекітілмеген және оған шала бүлінуге негіз жоқ. Әлдебір әлеуметтік топтың заңды түрдегі мемлекеттік атрибуттарды (мемлекеттік тіл солардың бірі) саяси ойынға айналдыруы мемлекетке қауіп төндіру ретінде қабылдануы мемлекеттігі қалыптасқан елдегі қалыпты жағдай. Бірақ біз оған куә болмай отырмыз.
С.Әбдірешұлы
2005ж.

Астана қаласының прокурорына

Астана қаласының прокурорына
В.М.Корчагинге
Көшірмесі: Ұлттық банк төрағасы А.Сайденовқа

Көшірмесі: Астана қалалық Тілдерді дамыту
Басқармасының бастығы О.Асанғазыға

Көшірмесі: «Астана хабары» газетінің
бас редакторы Н.Жүсіпке

Көшірмесі: «Ана тілі» М.Тәжмұратқа

Астана қаласы тұрғыны С. Ерғалидан



Құрметті Виктор Михайлович!

Қазақстанның екінші деңгейлі «ТұранӘлем банк» және «Темірбанк» банктарымен жасасқан келісімшарттарда менің төлқұжаттағы «Ерғали Серік Әбдірешұлы» аты-жөнім өзгертіліп, орысша «Ергали Серик Абдирешулы» ретінде көрсетілген. Осыған орай туындаған мына сауалдарға жауап және түсініктеме беруіңізді сұраймын:

1. төлқұжаттағы аты-жөннің бұлайша өзгертіліп жазылуына қандай заңдық негіз керек?
2. бұлайшы өзгерген аты-жөннің менің жеке басымның сәйкестігіне (идентификацияма) қайшылығы жоқ па? Қайшылық болмаса, ол қандай заңдамалармен айқындалған?
3. Қазақстан азаматтарының аты-жөндерін өзге тілге транскрипциялау немесе транслитерациялау әрекетіне айқындайтын қандай заңдық норма бар?
4. аты-жөнді өзге тілге өзгертуге банк қызметшісінің қандай құқығы бар?
5. қазақша аты-жөнді теруге банк бөлімшесіндегі компьютердің әзір еместігі адамның аты-жөнін өзгертуге негіз бола ма?
6. Қазақстан банктары мен олардың клиенттері арасындағы келісімшартты жасауға қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде ресми қолданысқа құқығы бар ма? Олар қай заңдарда көрініс тапқан?
7. Қазақстанда банк пен клиент арасындағы келісімшарт қай тілде болуы керек және оны таңдауға, сұрауға және талап етуге клиенттің құқығы бар ма?


Мемлекетке деген құрметпен: С. Ерғали.

erserik@gmail.com