пятница, 3 августа 2007 г.

Жалпытүркілік телеарнаға сұраныс бар

немесе
қазақы ақпарат кеңістігін құтқару қажет!


«Айқын» газетінен «Оңтүстік жастары TV MARKAZ – дың құрбандарына айналмақ» атты мәселеңкей мақаланы оқып шықтым. Мақала авторы Ағабек жайтты дұрыс көтерген, бірақ мәселе ашылмаған. Мұндай ақпараттық жойқыннан қорғану мүмкін емес, оған тек өз ақпарат көзіңді жасақтау арқылы ғана тосқауыл қоя аласың, әйтпесе, 15 млн халқымыз өзгетілді шетелдік ақпараттың тұтынуышысына айналып шыға келетіні рас, бұл жайт міне, осы жағынан сарапталуы тиіс. Менің ойымша, жаһандық мұндай ақпараттық жойқыннан қашу өлімнен қашқан Қорқыттың қылығындай жәйт қой. Оның орнына жастарымыз қарайтын неге арнайы қазақтілді жастар телеарнасын жасақтамасқа. Егер экономикасы құлдыраудағы өзбек ағайындар сондай телеарна жасақтаса, бұл олардың қазіргі продюсура мен телеменеджментті жақсы меңгергендігі.
Қазақ телеарналары қазақтарға ақыл айту мен ақылдасудан басқа ештеңе бере алмай келеді. Ал, жастардың жағдайын ойласақ - тым обал, олардың жастыққа тән албырттық сезімдерін қанағаттандыратын елімізде бір де бір қазақы не телеарна, не радиотолқын жоқ. Ал, халқымыздың орта жасы 35 екенін ескерсек, елдегі ақпарат тарату тұжырымдамасының өзі ұлттық мүддеге сай еместігі шығады. ХХІ ғасырдағы жастарға орта ғасырлық тірлікті ақылға қанша талғажау етсек те, жастарға өнеге ете алмаймыз, олардың қалауына арзанқол ақылгөй хабарды таңа алмаймыз. Оларға шынайы көрініс пен ақпарат, ән-күй керек. Біздің теле-радиоларымыз оны бере алмай-ақ келеді, көңілсіз, ынжық, театрланған таратымдар көрерменді де, тыңдарманды да ығыр қылуда. Біздің электрондық БАҚ-ымыз ауылдық жастарға арналған ғана хабар әзірлейді, ал оның өзін ауыл жастары қарай ма, қарамай ма, онымен ешкімнің саудасы жоқ. Қазақтілді таратымдардың рейтингісімен де кім айналысып жүргендігі беймәлім. Бұл саладағы қазақтілді журналистика бетімен кеткендей әсер бар. Сөйтіп, батысшыл ақпарат былығынан жастарды осылайша «қорғағымыз» келеді.
Қазіргі жастарды ештеңеден тыя алмайсың, оларды нәзік түрде қақпайлап, өнеге көрсететіндей өзгеден орыстардай көшірсек те, өзіміздің өнімдер болғанға не жетсін! Мысалы, батыстық видеоклиптерді көрсете отырып, оларды ди-джейлеріміз қазақша түсіндіріп, өз үніміз бен сипатымызды беріп отырсақ, несі айып. Оны бәрібір жерсерік жүйесі арқылы көреді, тыйым салу мүмкін емес. Онан да тамаша ди-джейлер әзірлеп, солардың сүйкімді қылықтарымен беріп отырса, талай нашар да батыстық есуас видеоклиптерді көріп отырған жастар бәрібір қазақы қалыптан шықпайды, оны тек қызық үшін қарайды да, жастарымыз өзге тілдің ықпалында қалмас еді. Кім білсін, біздің бұл пікіріміз, бәлкім, әділетсіз болар, бірақ оңтұстағы жастарымыз бәрін қойып өзбектердің телеарнасына көшкеніне қарағанда ойланарлық жағдайдың туылғаны. Ал, дәл сондай жағдай батыс пен солтұстағы жастарымыздың өміріне енгелі қашан, енді шығысымыздағы жас ұрпақтың қытайға бет бұруы қалды ма? Сонда ұлттық ақпараттық кеңістік 15 жыл бойы қалыптасып үлгермегені ме?
Шын мәнінде өзбектік шоу-бизнес бізден жоғары, оған басты себеп –продюсураны шебер меңгергендіктен. Тіпті, әншілеріміздің көбіне өзбектер клип түсіріп беретіндігі, олардың қолының арзандығынан ғана емес, өзбек ағайындардың бұл процесті жақсылап жолға қойғандығынан. Ал, біздегі продюсура кеңестік қазақконцерттік әкімшіліктен әрі аса қойған жоқ. Сондықтан өзбек ағайындардың телеарнасын көріп отырған қазақтар өзбектенбейді, қазақы намысқа тырысып, өздерінің осындай дүниелерін жасауға ұмтылады, әрине, егер жағдай жасалса.
Бұл мәселеде кешегі қазақтардың видеоклиптерінен түскен түсім бүгін өзбектердің жастарға арналған телеарнасының шығуына алғышарт болып жатуы құпия емес екенін ескеру керек. Ал, ағыл-тегіл ақшаны ұқсата алмай отырсақ, ол үшін өзбек ағайындарды кінәлап, ат-тонымызды ала қашып керек емес. Тіпті, қазақ бола алмай орыстана бастағаннан гөрі түркінің бір бұтағы болып табылатын өзбектенгеннен не ұтыламыз деген арсыз пікірдің туындайтыны да рас. Бұл ащы шындық, бірақ намысымыз соншалықты болса, «Астана» телеарнасы қазақтілді редакциядағы жастарымызды тырағайлатып қуып шықпаған болар еді, ондай телеарна Өзбекстанда бір сағат та хабар тарата алмас еді. Міне, мәселе қайда жатыр! Сондықтан кез келген мәселені үстіртін бағалаудан гөрі оның тамырын аршу сол мәселені шешудегі алғышарт болмақ.
Оңтұс қазақтарының өзбек теледидарын қарауының екінші бір жағында жалпытүркілік бірігу мүддесінің пайда бола бастағанына куә болып отырмыз. Орталық Азия одағы туралы көп айтып жүрген біздерміз - қазақтар. Экономикамыз да шүкір етуге тұрарлық. Ендеше, жуырда ғарышқа шығарылмақшы жерсеріктің мүмкіндігін пайдаланып, неге түркілерге ортақ радио-теле арна ашпаймыз. Оған қазақ та, түрік те, өзбек те, татар да, қырғыз да, саха да, алтай да, балқар да т.б. 40-қа жуық түркілердің қыруар өнерін әлемге паш ететіндей жалпытүркілік мүмкіндік берсек, бұл қазақы жалпақшешйлік емес, қазақ халқының шын мәніндегі түркілік қара шаңырақты ұстап отыруының көрінісі болар еді. Бұл бұйығы жатқан түркілердің ішкі әлеуетін оятып, оларды өз ара қыжылға емес, шынайы жарысқа шақыратын және бүкілтүркілік жас ұрпақтың бірігуіне бастайтын мүмкіндік болар еді. Сөйтіп, Қазақстан түркілердің қазіргі заманғы жаһандануға қарсы ақпараттық иммунитетін жасақтауға үлес қосар еді. Мұндай жобаны іске асыру түркілік қара шаңырақты ұстап отырған қазақтың бірден бір міндеті. Сонда түркілер бір біріне бәсекелес емес, бір бірін толықтырушы этноқауқарға айналады. Ал, қазіргі күйіміз «бөлінгенді бөрі жейдінің» кебі ғана.
2005 ж

АҚТӨБЕМЕН СЫРЛАСУ

(Монолог орнына)

Жапырақ – жүрек, жас қайың!
Жанымды айырбастайын.
Сен адам бола, бастасаң
Мен қайың бола бастайын.
Келісесің бе, жас қайың?


Ұлы ақын Мұқағалидың қайыңға айналғысы келгенін естіген талай жұрт ерсі көрген болар. Ал, менің қалаға айналғым келетінін естісе, масқара, нағыз ерсі сол болатын шығар, Ақтөбем! Солай ма?
Шынында да сен мен болып, мен сен болып көрсек қайтер еді, ең болмаса 15 минутке ғана. Сонда сен адамның орда бұзар 30 жасына түсер едің де, мен сенің жасыңа келіп, мына дүниеге ғасырдан асқан куәгер болып, байқар едім…
Жарайды… ол мүмкін емес.
Арайлы, Ақтөбе!
Қарсы болмасаң, өне бойыңды аралап жүріп бүгін бір сырласып көрейікші. Бас аяғы бес- алты жылдың ішінде қаншама өзгеріс болды, ә!
Мысалға, мына қала әкімінің ордасына маңдай тіреп, батысқа қарай созылып жатқан бұрынғы Коммунист көшесі қазір қазақтың ұлы ағартушысы Ыбырай Алтынсарин есімін иеленіп жатыр. Жарықтықтың әруағы бір риза болып, саған иек артатын әруақтар санының көбейгеніне сен де марқайып қалған боларсың. Бірақ, сен де, мен де түсінбейтін жайттар баршылық ә!
Мысалға, Ленин атаға Кеңестік кезеңде бір емес екі көше беріп қойғанымыз естір құлақ түгел, әруаққа айналған сол кісінің өзі де одүниелестерінен ыңғайсызданған шығар – ау. Ол аз болғандай, ол кісінің ескерткішін сенің көрнекі жерлеріңде құлпытас қойғандай қоя беріппіз, қоя беріппіз. Құлпытастың көкесі ретінде бүткіл бір көшенің қазақ халқының атына қойылғанын айтсақ. Бойында жиырма шақты үй бар Қазақ көшесі сол халық жойылып кеткеннен кейінгі есткерткіш болып қалатындығы алдын ала ескерілді ме екен?! Бірақ бір жағынан қарағанда дүние жүзінде өаз елінде өаз халқының аты қойылған көшедей мұндай ескерткіш ешбір халықта жоқ, шығар!
Дегенмен де, коммунистік қоғамнан «үйренген» жайттар баршылық… Мысалға сенің братья Коростлевых деген шұбалаңқы аталған көшең бар ғой сол заманнан келе жатқан, міне, біз соған қарадық та, қазақтың тіл білімінің негізін салушылардың бірі Құдайберген Жұбанов пен музыка мәдениетін дамытушы Ахмет Жұбановтың атына бір көше беріп, Ағайынды Жұбановтар көшесі қылдық. Ал, Жұбановтар әулетінің атақтылары көп екенін ескерсек, оларға көше үнемдеу үшін әлгі көшені Жұбановтар әулеті деп атаған дұрыс болар еді.Бірақ, аталар әруағы не деп жатқанын кім білсін… Коммунистік кезде де қателескен жағдайлар бар. Мәселеңки, мынау қызыл әскер тұрпатты мәңгі алау монументі осыдан он шақты жыл бұрын облыстық әкімшілік үйіне қарай шабынып, қылышын жалаңдатып тұрушы еді. Алайда, бұл қызыл батырға қарама – қарсы Ленин атаның Толағайдай тас мүсінін қоюы мұң екен, ол батыр Әлия проспектісінен бір – ақ шықты. Ал, Әлия апамыздың бір уыс бюсті тұрған көшенің Шернияз атаның атында екені белгілі. Тұра берсін, мүмкін рулас шығар… Әйтеуір, ескерткішсіз қалған Шератамыз ренжімесе болды ғой, «Ескерткішің менде, көшең басқа жақта, бұл не қылған бейбастақтық» -деп.
Ру демекші, қазіргі шежіре білмейтіндерге тіпті, рахат болды!
Орталық базарда Жағалбайлының, Некрасов көшесін жатсынбай Ақ кетелердің дүкені орналасса, Табындар Әбілқайыр хан проспектісіне ту тікті. Шіркін, енді кең көшелерге қадалған Казкоммерцбанктың, Халық банкінің, Рика теледидарының жарнама керегесі сияқты, сенің әрбір тұрғыныңның мекенжайына сәйкестіріп, руларын жарқыратып қойса ғой, ешбір қонақүйдің қажеті болмас еді.
Иә, қазақ «елу жылда ел жаңа» деуші еді, қателескен, «бес жылда қала жаңа» деу керек еді. Ол кезде қала болмағандықтан айтпаған ғой. Әйтпесе, қазақтан сөз қалған ба? Жарайды, Арайлы Ақтөбем, кейбір сөздеріме кекесін араласып жатса, кешіргін. Есіңде ме, мынау Орталық ресторан талай салтанатты тойлардың куәсі болғаны. Талай ішістер мен жұдырықтардың да орталығы болғаны рас еді. Ал, қазір сауданың орталығы. Сені қайдам, мен өзім бәрінен бұрын кинотеатрларға жаным ашиды. Олар сендегі ең көрікті, тәкаппар мәдениет ошақтары еді ғой. Талай ғашықтар осыларға келіп, бір – екі кино қарасқаннан кейін үйленіп тынатын еді. Қазіргі ғашықтар бірімен бірі қалай табысады екен?
Иә, қаншама өзгеріс бар, Арайлы Ақтөбем, сенде!
Өзгеріс демекші, сен қала емес, біртұтас базарға айналып кете жаздадың ә? Егер сенің әкімің Елеусін Наурызбайұлы болмағанда «Қоқысхана» аталар ма едің, «Базарқала» атанар ма едің. Базар демекші, бұдан оншақты жыл бұрын дүкендерге сатып алушылар кезегі үзілмейтін еді. Ал, қазір базарда сатушылар кезегі үзілмейтін болады. Дүние кезек деген осы! Оның есесіне әлдекімдер сені «Масқала» атай бастады ма,өзі қалай!? Онысы сенде орналасқан еліміздегі ығай мен сығай арақханаларды меңзегені болар…
Уақыт өткен сайын сенің талай тұрғының кетіп, талайы келіп жатыр. Қаншама жақсылар мен жайсаңдар кетті дүниеден, марқұм Мұхтар Арынов - солардың бірі. Қысыр әңгімеден нақты оқиға қызық болады. Пединститутты біз бітіріп кеткеннен кейін келіп еді. Мұқаң ректор болып. Мен институттан кейін әскери борышымды өтеп келіп, жұмыс іздеп жүрген уақытым. Сол кезде жаңадан келген пединституттың қазақ жаңа ректорын танымаймын. Бірақ, жұрттан естігенім – қазақ баласын маңдайынан сипамай жібермейтін кісі көрінеді. Содан қызыл дипломды алып, пединституттың ректоры жайғасқн Тургенев көшесіндегі ғимаратына бардым. Бірақ, бір күн бұрын мен мынадай оқиғаға тап болған едім. Ол кезде жастар үшін ыңғайлы да арзан такси маршрутты «Рафик» болатын, сол кездегі бағасы 20 тенге емес, 20 тиын. Содан сені аралап жүріп кезекті бір «Рафиктен» түсіп, алдыңғы есігін жаба бергенімде, оң көзімнің астыңғы жағына есіктің жоғарғы ұшы «сарт» ете қалды да, көгеріп шыға келді. Сол көгергенге Мұқаңның көзі еріксіз түсе берді ғой деймін. Сөйтіп, ол кісі дипломға сенгенмен, өзіме сеніңкіремеген түрде жылы сөйлеп кейін келуімді өтініп, шығарып салды. Осылайша, Советтік Риганың таксиінің кесірінен Совет Одағының ғылымдар саны бірге кеміп, ал мен болсам, қазіргі атағы бар да ақшасы аз ғылым кандидаттарының санатынан түсіп қалдым. Бірақ, қай жасқа да рухани әке болатын Мұхтар аға Арыновтың өзіне шақырған кейінгі қолқасына менің тағдырымның сәйкестігі келмей – ақ қойғаны.
Міне, арайлы Ақтөбем, мұндай жайттар сенің әрбір тұрғыныңның басында баршылық шығар. Оның бәрі саған аян. Кімнің жақсы, кімнің жайсаң екені де саған белгілі. Ал, адамдарға мұның қажеті кейін болып жататындығы қандай өкінішті. Саған айтпаған сырымды кімге айтамын. Тағы бір оқиғаны тыңдап жібер. Өзіңе белгілі қазіргі өзің аттас «Ақтөбе» газеті ол кезде «Коммунизм жолы» аталатын еді ғой. Сол газетке мен де қарап жүрмей, шатып – бұтып әлденелер жазып тұрушы едім. Бір қызығы аты – жөнімді атамай, әдірісті көрсетпей, мақалаларды жібере салатынмын. Бір күні, не түрткенін қайдам, үйдің әдірісін жазып жіберіппін. Мүмкін қаламақы- сына қызыққан шығармын. Ол кезде қаламақы кәдімгідей қомақты ақша болатын.
3 – 4 күннен кейін бас редактордың «Волгасымен» енді таныла бастаған Ертай Ашықпаев деген ақын келе қалысы бар ма? Бақсам, көптен әдейі аңдып жүрген бас редактордың сол кездегі бірінші орынбасары Идош Асқаров жіберген екен. «Алып кел» депті. Бардым. Идош аға әрі- бері «ұрсып» алды. «Адам солай мақала жаза ма екен, неге адресіңді көрсетпейсің? дейді. – Сендей адам таба алмай жүргенде, сен білесің бе, қандай өзіңнің журналист екеніңді – дейді.
Мәссаған! Адамның өзінен гөрі бір – екі жазған мақалаға қарап, қандай адам екенін айыратын кісіні 1 – рет сонда көрдім. Бірақ, маған мұнда да орын болмай шықты.
Алайда, Идош ағадай журналистік әке таптым.

Солай Ақтөбе! Айта берсем менің неге сен сияқты қала болғым келетініне барған сайын жауап беріп келемін ғой деймін. Мысалы, қазіргі сендегі еңселі білім ордаларының бірі педагогикалық университет. Мені осындағы Ақберген Жұбанов ағай домбырашылыққа баулыды - менен күйші шықпады. Ал, Тұрсын апай Жағалтаева, тіпті, ақын еткісі келіп көрді. Оны да жарытпадым. Өз мамандығым бойынша математиканың тұңғиығына батырған – матиматика ғылымының докторы Жайшылық ағай, Жақсылық, Қожабек, Серік сияқты ұстаздарымнан қазір «қашып» жүремін.
Олардың еңбегін зая кетіргендей қысыламын. Мен сияқты қашқын мұғалімдер қаншама! Бірақ мен бір нәрсеге ризамын, жоғарыда аталған адамдардай сенің тұрғындарыңнан бойға жылу алғаныма. Бәлкім, сенің қала болуыңа сондай адамдардың септігі тиіп тұрған шығар. Тіпті, сенің қала болуың да адамның арқасында ғой. Әйтпесе, 130 – дай жыл бұрын бұл маңда Елек өзенінің төбелі бір жағасы ғана болған жоқ па?!
Бірді айтып, бірге кетсем – кешіргін.
Бәрі өзгерсе де, Ақтөбе, сенде өзгермейтін бір жайлы орын бар. Ол – Облыстық - өлкетану мұражайы. Бірақ, мұражайдың кірсе – шыққысыз болып тұруына бір адамның еңбегі дер едім, мұражайдың директоры – Рысжан апай Ілиясқызы. Басқаны білмеймін, мен өзім осындай кісілердің қартаймауын тілеймін. Себебі, олар қартайса, зейнетке шығып, сыңғырлаған дайын орынға бір қу отырады да, ту- талақайын шығаруы ғажап емес пе?! Рысжан апайлармен бірге қазақтың қазақы мерейі де, рухы да зейнетке шығып кететіндей болады да тұрады…
Иә, айтпақшы, осы мен неге қалаға айналғым келгенін білесің бе? Ол адамдық міндетімді атқарып болғандығымнан емес, керісінше, адам болудың қиындығынан… Әсіресе, қазіргідей өтпелі дәуірде, бір қоғамдық жүйе екіншісін алмастырып, бір ұрпақтың өмірі зая кетіп, басқа ұрпақ өмірін аяусыз сүру құбылысы жайлай бастағанда, адамның ойы, әрі – сәрі, көңілі аңғал – саңғал, өмірдің мәні бұлдырап, мақсат ұсақтанып, мұрат шашырайтын кезі болады екен. Міне, менің осындай сәтімде қалаға айналып, талай жанның көңілін аңдып, өмірін бақылап, миығынан күліп, көсіліп жатқым келеді, саған ұқсап. Ал, сен адам болсаң қайтер едің? Мен құсап, әрі – сәрі болар ма едің, әлде әр пәтердің кілтін алар ұры болар ма едің? Бәлкім, кісі өлтірген қылмыскер не қоқыс қазған қаңғыбас боларсың. Тіпті, бар өмірін бір шишаға айырбастайтын маскүнем болар ма едің? Кім біледі, Әкім боларсың… Кім болғанда да адамға тән жақсылығы мен кемшілігі мол тұрғын болар едің. Адам болар едің де, бас- аяғы 70 – 80 жыл жасап, Жаратқан алдында есеп беруге аттанар едің, ал мен қала болсам, адаммен бірге қуанып, бірге мұңайып ғасырлап жасар едім, Шіркін! Қанеки, Өмірді айырбастайық, Ақтөбе, келісесің бе?

1990-2002 ж

ШАҚПАҚ ТАС

Х. АНДЕРСЕН
ЕРТЕГІ

Сарбаз жолды бойлап келеді: бір-екі! бір-екі! Арқасында дорбасы, қапталында қылышы; үйіне соғыстан қайтып келеді. Жолда оған мыстан кемпір кезікті – ол сондай сұрықсыз еді: астыңғы ернінің салбырағаны сондай салпылдаған күйі омырауында жатыр.
- Саусың ба, батыр! - деді ол. – Қылышың қандай қаһарлы! Ал, дорбаң қомақты екен! Сондай айбынды көрінесің! Мен сені қазір ақшаға қарық қылайын, қанша қалайды жаның?
- Рахмет, мыстан! – деді сарбаз.
- Көресің бе, сонау кәрі ағашты? – деді мыстан, жақын маңдағы ағашты нұсқап. – Оның іші қуыс. Үстіне шық та, қуыс өзегінен түбіне дейін түс. Одан бұрын мен сенің беліңе жіп ораймын да, сен айқайлап белгі бергенде, мен сені шығарып аламын.
- Ағаштың қуысына не үшін кіруім керек? – деп сұрады сарбаз.
- Ақша үшін! – деді мыстан. – Біліп қой, қуыс арқылы сен үлкен жерасты жолына тап боласың: оны бойлап жүздеген шам жанып тұр, жап–жарық. Сенің алдыңнан үш есік шығады, оларды ашасың, көрнекті жерде кілттері ілулі. Алдыңғы бөлмеге енесің; бөлменің ортасында үлкен сандық болады, оның ішінде ит бар: көздері шай кеседей! Сен бірақ қорықпа! Мен саған өзімнің көк алжапқышымды берем, соны еденге жаясың да, өзің жүгіріп барып итке жармасып, оны алжапқышқа отырғызып, сандықты аш та, керегіңше ақшаны ал. Бұл сандықта бірыңғай мыс ақша; күміс ақша керек болса, келесі бөлмеге тарт: оның үстінде әр көзі диірмен тасындай ит отыр! Бірақ сен қорықпа, оны алжапқышқа қонжита сал да, керегіңше ақшаны ала бер. Ал, алтын ақшаға қарық болғың келсе, оған да қол жеткізесің: үшінші бөлмеге зып бер. Оның ортасындағы сандықта отырған иттің әрбір көзі – шаңырақтай. Оның өзі сондай ит! Сен одан да қорқа көрме, алжапқышқа отырғызсаң, сенде шаруасы болмайды, алтынды көсіп ала бер!
- Иә, жаман болмас еді! – деді сарбаз. – Бірақ ол үшін сен менен не алғың келіп тұр, мыстан кемпір? Менен, сірә,бірдеңе керек болып тұр ғой, шамасы?
- Мен сенен жарты тиын да алмаймын! – деді мыстан. – Тек маған ескі шақпақ тасты әкелсең болғаны, оны менің әжем соңғы рет түскенінде қалдырып кетіпті.
- Қане, жіп байла беліме! – деп бұйырды сарбаз.
- Міне, дайын! – деді мыстан. – Ал мынау – менің торкөз көк алжапқышым!
Сарбаз ағашқа өрмелеп, оның қуысына түсті де, мыстан айтқандай, жүздеген шамдар жанған кең дәлізге тап болды.
Ол алғашқы есікті ашты. Ойпырым–ай! Бөлменің ішінде әр көзі шайкеседей ит отыр екен, сарбазға ырылдай кетті.
- Ой, жарайсың! – деп сарбаз, оны мыстанның алжапқышына отырғызды да, қалтасына мыс ақша толтырды, сосын сандықты жаба салды да, итті үстіне қайта отырғызып, келесі бөлмеге жөнелді. Шіркін–ай! Бөлменің ортасында диірмен тасындай көздері бар ит отыр!
- Неменеге бақыраясың? Көздерің талады ғой! – деді де сарбаз оны алжапқышқа қонжита салды. Сандықтағы орасан күмісті көрген ол, мыс ақшаларды төге салып, күміске қос қалтасы мен дорбасын толтырды. Сосын сарбаз үшінші бөлмеге беттеді. Ища – ай! Мұндағы иттің көздері дегенің аумаған қос шаңырақ дерсің!
- Құрметтім! – деді сарбаз итке күнқағарымен көзін көлегейлеп. Мұндай итті бұрын көрмеген еді.
Итке ол ұзақ қарап жатпады, алды да алжапқышқа отырғыза салып, сандықты ашты. Сақтай гөр! Қаншама алтын десеңші! Ағыл-тегіл! Ол бұған Копенгаген қаласын, оған қоса саудагерлерден торай кейіпті тәтті біткенді түгелдей, барлық қалайы сарбаздарды, барша ағаш аттарды және дүниедегі қамшы біткенді сатып алар еді! Оның бәріне де мына ақша жетеді! Сарбаз жалма жан қалталары мен дорбасындағы күміс ақшаларды ақтарып тастады да, қалталарын, дорбасын, бөркі мен етіктеріне алтынды сықап толтырғаны сондай, ол ілбіп жүруге шамасы қалды. Бірақ, ақшалы болғанға не жетсін! Ол итті сандық үстіне қайта отырғызды да, есікті тарс жауып, басын көтеріп айқай салды:
- Тарт мені, мыстан кемпір!
- Шақпақ тасты алдың ба? – деп сұрады мыстан.
- Сайтан алғыр, ұмытып кете жаздаппын ғой! – деді де сарбаз, барып шақпақты алды.
Мыстан оны жоғарыға шығарып алды, ол енді жол бойы есін жиды, бұл жолы сарбаздың қос қалтасы мен қос етігі, дорбасы мен күнқағары толы алтын ақша болатын.
- Мына шақпақтың саған не керегі бар? – деп сұрады сарбаз.
- Онда шаруаң болмасын! – деп тыйып тастады мыстан. – Ақшаңды алдың, жетер саған сол! Қане, бол, шақпақты бер!
- Бермесем, қайтесің! – деді сарбаз. – Тез айт, мұның неге керектігін, әйтпесе, басыңды бір-ақ шабармын!
- Айтпаймын! – деп қасарысты мыстан.
Сарбаз алды да, мыстанның басын шауып тастады. Мыстанның өлі мүрдесі сұлап жатты, ал сарбаз оның алжапқышына бар ақшасын орады да, түйіншекті арқасына атып ұрып, шақпақ тасты қалтасына сүңгітіп жіберді де, қалаға қарай алшаң басып кете барды.
Бұл көркем шаһар еді; сарбаз болса, еңселі де қымбат керуен сарайға келіп, ең жақсы бөлмелерді жалдап, өзінің сүйікті астарын алдырды - өйткені, ол енді шіріген бай ғой!
Келгіншілердің аяқ киімін тазалайтын қызметші сондай бай адамның етігінің соншалықты нашарлығына таңырқады, бірақ ол байыған сарбаздың етігін жаңартуға уақыты болмағанын қайдан білсін. Оның есесіне келесі күні ол өзіне сай етікті де, қымбат жейдені де сатып алды. Енді сарбаз нағыз шонжар болып шыға келді. Оған енді шаһардағы небір қызықты жайттар мәлім бола бастады, патша туралы да, оның ару қызы жайында да әңгімелер аян болды.
- Ол қызды қалай көруге болады? – деп шыдамсызданды сарбаз.
- Оны көру мүмкін емес! – деді айтушылар оған. – Қыз биік мұнаралары бар орасан бекіністі сарайда тұрады. Патшадан басқа ол сарайға ешкім кіруге де, одан шығуға да батылы бармайды. Өйткені, патшаға бір көріпкел оның қызының қарапайым ғана сарбазға күйеуге шығатынын болжапты, ал патшаға мұның жақпайтыны белгілі ғой.
«Көрер ме еді, шіркін сол қызды!» - деп ынтықты сарбаз.
Бірақ оған кім рұқсат етсін?!
Сарбаз енді көңілді күндерді бастап кеп жіберді: театрларға барды, патша бағына барып аунап-қунады, кедей–кепшікке ақша үлестірді. Әрине, ол кедейліктің қандай екенін қалтасында бір тиыны болмаған кездері бастан кешкен. Енді ол таңдап киініп, талғап ас ішетіндей ахуалда жүргенде достарды да тауып үлгерді. Олардың бәрі оны жомарт жігіт атап, мақтайтын болды; мақтау оның жанына сондай жаға бастады. Сөйтіп жүріп ол ақшасын түгесті, қалтасында небәрі екі түйір мәнет қалды! Оған енді жайлы бөлмелерді тапсырып, шатырдағы тап-тар бөлмеге ауысып, өз етігін өзі тазалап, жыртығын бүтіндеуге тура келді; оның қаптаған достары бұрынғыдай келуді де доғарды – шатырға шығудың өзі сондай қиямет еді!
Бірде кешқұрым, сарбаз өзінің бөлмешігінде отырған-ды; күн болса батып, қас қарайды, ал оның майшам алуға да ақшасы жоқ еді; сарбаздың ойына мыстан түсірген жер астынан алған шақпақ тастар түсті. Ол шақпақ тасты бір біріне үйкеп қалғаны сол еді, есік айқара ашылып, қарсы алдында жер астында алғаш көрген көздері шайкеседей ит пайда бола кетті.
- Не бұйырасыз, мырза? – деп үріп қоя берді ол.
- Мынау қызық болды – ау, өзі! – деп таңырқады сарбаз. – шақпақ тастың сиқыры болды-ау; енді мен не тілесем сол болмақ! Әй, қане маған ақша әкел! – деді ол итке. «Бір!» дегенде – ит көзден ғайып болды да, «екі!» дегенде пайда бола кетті, ауызына тістеген әмиян мыс мәнетке тырсиып тұр! Сарбаз шақпақтың сырын енді ұқты. Шақпақты шағып қалсаң – мыс ақшаға толы сандық үстіндегі ит пайда болады; екінші шаққанда – күміс толы сандық үстіндегі ит; үшінші рет – алтын үстіндегі ит жетіп келеді екен.
Сарбаз тағы да жайлы бөлмелерге жайғасты, сәнді жейде киіп еді, сол бойда бұрынғы достары оған тағы да үйір бола кетті.
Бір күні оған мынадай ой келді: «Патшайымды көре алмау не сұмдық. Жұрт қызды сондай сұлу дейді, одан не пайда? Мұнаралы биік дуалмен қоршалған жез сарайда отырып қартайып бітеді ғой сорлы қыз. Мен неге оған көз қиығыммен де қарай алмаймын? Қанеки, менің шақпағым қайда?» Ол шақпақты үйкеп қалып еді, сол сәтте көздері шайкеседей ит жетіп келді.
- Қас қарайып, түн болды – деді сарбаз. – Бірақ менің патшайымды көруге аңсарым ауып тұрғаны, бір мезетке болса да көрсетші!
Ит есіктен ұзағаны сол еді, сарбаз ес жиып та үлгермеді, ит патшайыммен бірге пайда болды! Патшайым иттің арқасында қаннен қаперсіз ұйықтап жатты. Қыз сипаттауға сөз жетпейтін сұлу еді; кез келген жан оның нағыз патшайым екенін білер еді; сарбаз шыдай алмай оны сүйіп алды, - қанша дегенмен сарбаз аты бар ғой.
Ит дереу патшайымды әкелген жағына алып кетті; ертеңгісін шай үстінде патшайым бүгін түнде көрген керемет түсін әңгімелеп, ит пен сарбазды көргенін айтты: өзі итті мінгенін, ал сарбаздың мұны сүйіп алғанына дейін жасырмады.
- Мынау қызық түс екен! - деді патшаханым.
Келесі күні патшайымның төсегіне қатарласып нөкер кемпір жатқызылды – ол қыздың көргені түс пе, әлде басқа ма, соны айыруға тиіс.
Ал сарбаз тағы да ару патшайымды көруге өлгенше құмартты. Сонымен түнгісін тағы да пайда болған ит, патшайымды арқасына салып ала жөнелді, су өтпейтін етік киген кемпір болса, ит соңынан қуа кетті. Патшайымды арқалаған иттің еңселі бір үйге кіргенін көрген ол ойлады: «Енді оларды табу маған қиын емес!» - деп жерден бір кесек борды тауып, ол үйдің қақпасына айқастыра белгі сызды да, жайбарақат жатуға үйге қайтты. Бірақ патшайымды кері әкелерде ит айқас белгіні көріп қойды да, қаланың барлық үйлерінің қақпаларына айқастап сызып шықты. Оның бұл амалы сондай қитұрқы еді: енді нөкер кемпір қажетті қақпаны таба алмайтын болды – айқасқан сызықтар бар қақпада ағарып тұрды.
Ертесіне ертемен патша әйелімен, нөкер қария және барлық сардар шұбырып жүріп, түнде патшайымның қайда барып келгенін көруге шықты.
- Мында келіпті! – деп айқай салды патша, алғашқы айқыш белгісі бар қақпаны көре сала.
- Жоқ, батырым, мында кіріпті! – деп қарсыласты патшаханым, басқа қақпадағы айқышты байқап қалып.
- Ойбай, мында да айқыш белгі, мында да! – деп шуласты басқалары, барлық қақпалардағы қаптаған белгіні көріп. Ақыры олар түк бітіре алмасын білді.
Алайда, патшаханым күйме мініп шалқып қана жүретін емес, ақылды да әйел болатын, ол үлкен алтын қайшыны алды да, жібек матаны жапырақтап турап, одан кішкене ғана қалта тікті де, оған қарақұмықтың дәнін толтырып, қалтаны патшайымның арқасына байлап қойды. Қалтаны аздап тесіп қойды, одан патшайым ит мінгенде іздетіп дән түсетін болды.
Түнгісін ит тағы да патшайымды арқасына салып алып, сарбазға ала жөнелді; сарбаздың патшайымды ұнатып қалғаны сондай, қайтсе де оған үйленгісі келді.
Ит болса, өзінің соңынан сарайдан бастап сарбаздың терезесіне дейінгі жол бойы қарақұмық дәнінің ақтарылғанын байқамады. Ертеңгісін патша мен патшаханым патшайымның қайда барғанын бірден білді де, сарбазды абақтыға жапты.
Абақты дегенің, сондай қараңғы да қапас әрі іш пыстырар пәле екен! Сарбазды оған кіргізді де: «Ертең сені ертеңгісін дарға асады!» - деді. Мұны есту оған ауыр еді, ал шақпағын ол керуен сарайдағы бөлмесінде қалдырған.
Ертеңгісін сарбаз кішкене ғана терезешікке таяу келді де, темір тордың арасынан көшеге көз салды: жұрт болса, сарбазды дарға қалай асатынын көруге қала сыртына шұбыруда, дауылпаз соғылып, сап түзеген жасауылдар өтуде. Барлығы да асығулы, жүгіріп барады. Былғары алжапқышы бар етікші бала да аяғы аяғына жұқпай барады. Бір кезде оның бір аяқ киімі шешіліп кетіп, сарбаз сығалап тұрған терезешігі бар қабырғаға дәл соқты.
- Әй, сен сонша қайда асықтың? – деп айқайлады сарбаз балаға. – Менсіз бәрібір іс бітпейді! Онан да, мен тұрған бөлмеге барып менің шақпағымды алып келсең, төрт мәнет аласың. Қане, тездет!
Балақай болса, төрт мәнет ақша алуға кет әрі емес еді, ол шақпақ тасты әкелуге атылған жебедей зулады... Енді қызықты одан әрі тыңдайық!
Қала сыртында орасан дар ағашы болатын, оны айнала сарбаздар мен мыңдаған қала тұрғындары қоршап тұрды. Патша мен патшаханым қазылар мен патша кеңесшілеріне қарсы орналасқан жайнаған таққа жайғасыпты.
Сарбаз болса, тұғырда тұрды, оның мойнына енді ғана жіп салмақ еді, бірақ ол қылмыскерді қазаламас бұрын, оның соңғы тілегі тыңдалатынын ескертті. Ол болса, соңғы рет шылым шекпек еді - қанша дегенмен ол мұның бұ дүниедегі ақырғы тілегі емес пе!
Патша болса, оның бұл тілегіне қарсы бола алмады, сарбаз болса, өзінің шақпағын шығарды. Ол шақпақты бір, екі, үш рет үйкеп қалып еді – оның қарсы алдынан шайкеседей көзді ит пен диірмен тасындай көзді ит және шаңырақтай көзді ит қатарласып, бірінен бірі өткен үш ит пайда бола кетті.
- Ал, қане, маған тұзақтан құтылуға көмектесің! – деп бұйырды сарбаз.
Иттер болса, қазылар мен барлық патша кеңесшілеріне бас салды: бірін аяғынан, енді бірін мұрнынан алып лақтыра бастады, іліккені оңбай түсіп жатты!
- Жетер! – деп айқай салды патша, бірақ иттің ең ірісі өзі мен патшаханымға жармасты та, екеуін де әлгілердің соңынан шыйырып жіберді. Сарбаздардың үрейі ұшып, жұрт шулап қоя берді:
- Батыр, сен бізге патша бол да, патшайым сұлуға үйлен!
Сарбазды жұрт патша күймесіне отырғызды, ал үш ит оны айнала «уралап» билеп жүр. Балақайлар болса, саусақтарын ауыздарына салып ысқыра жөнелді, ал сарбаздар қолдарын күнқағарларына таяп құрмет көрсетті. Патшайым өзінің жез сарайынан шықты да, нағыз патшаханым бола қалды. Некетой бір аптаға созылды; тіпті, бадырайған көздері бір бірінен өткен сарбаздың иттеріне де дастархан басынан орын тиді.

ҚАЗАҚ ТІЛІНДЕГІ ЖҮГЕНСІЗДІК ПЕН ЖҮЙЕСІЗДІК

Қазіргі заманда тілдің мемлекеттік мәртебені алып жүруі оның толыққанды тәуелсіздігіне тікелей байланысты. Ал, тіл тәуелсіздігі заман талабына сай өмірдің барлық қарым-қатынас құралы бола алатындай оның қабілеті мен мүмкіндіктеріне барып тіреледі. Ол қандай қабілеттер мен мүмкіндіктер? Бұл критерилерге тілдің орфографиялық орнықтылығы, орпоэфиялық қанықтығы, әліпбилік дербестігі және терминологиялық тиянақтылығы жатады.

Қазақ тілінің орфографиялық орнықтылығын қолға алғанда оның егемен емлесі әлі күнге қалыптаспағанына, бұл жөнінде орфографиялық тұжырымдама заман талабына сай келмейтіндігіне және қазырғы қазақ тілінің емлесі, тіпті, өз табиғатына қайшы жәйтке душар болып жатқанына кезігеміз. Бұл пікірді мысалмен дәйектесек, қазақ тілінің орфографиясы шет тілдердің емлесіне тәуелді екендігін мына сөздердің жазылуынан көреміз: Румыния (бұл орыс тілінің емлесінен алынғандықтан, қазақша нұсқасы – Румыйниа болмаса Ұрумениа не Романиа), музыка (қазақшасы - мозыйка), рынок (рыйнок), қаһар (қахар), гауһар (гаухар), съезд (сиез) т.с.с. Осылайша, дені дұрыс тілдерге тән кірме сөздерді қорыту мүмкіндігінен айырылған қазақ тілі гастритке ұшыраған науқас секілді кірме сөздерді сол күйінде асқазанына тоғыта берген. Егер де тілімізге жүздеген кірме сөздердің ентелей енгенін және олардың шет тілдердің емлесіне бағынған күйінде тоғытылғанын ескерсек, қазақ тілінің нағыз емлелік гәстритке ұшырағанын жоққа шығара алмаймыз. Демек, қазіргі қазақ тілінің орфографиялық заңдылық тұжырымдамасын түбірімен қайта қарау мәселесі туындап отыр.

Қазақ тілінің емлелік гәстрит сырқаты оның орпоэфиялық қанықтығына залал келтіруде және оның шет тілдердің орпоэфиялық заңдылығының қаптамасы болып отырғанына орыс тіліндегі мына сөздердің орпоэфиялық заңдылығы қазақ тілінде міні құрамастан «аға» тілдің фонетикасына бағындырылып жүргені дәлел: Болгария, қазақша – Бұлғарйа болып айтылып, жазылуы керек болса да, біздің теле-радиодикторлар «Балгария»деп сайрайды. Фонетикалық кекештігі жағынан жоғарыда емлесі келтірілген сөздердің шын мәнінде фонетикасы да орыс тілінің күйін күйттеп келгеніне назар аудармайтынымыз аса қорқыныштылығы сол, бұл жәйт бүгінгі қазақ тілінің заңдылығына айналып кеткен, бұған ғалымдар да мән бермеуі содан. Ал, шын мәнінде екі тілдің фонетикасын мына мысалдардан салыстырып көрейік: Румыния- Ұруменйа, Балгария-Бұлғарйа, музыйка-мозыйка, рыйнк-ырыйнк, сиезд-сиез т.т. Әрине, әр тілдің емлесі мен фонетикасының қатысы өз алдына қалыптасқан. Алайда, қазақ тілінің жазылуы мен айтылуы жағынан бір біріне аса жуық тіл екендігімен көптеген тілдерден айырмашылығы бар. Бұл қасиет, негізінен түркітекті тілдерге тән. Тілдің аталмыш қабілетін фонетика мен емленің бір біріне деген «ғашықтығы» деп бейнелеуге болады. Тілдің мұндай «іңкәрлік» қабілеті қалай айтылса, солай жазылу мүмкіндігі бар ебропа тілдерінің ішінде неміс тіліне тән. Өзінің «серіктесіне сенімсіз тілдер» ретінде қазырғы кең қолданыстағы орыс тілі мен ағылшын тілдерін еріксіз атаймыз, өйткені, бұлардың «ісі мен ойы қабыспайды», яғни айтылуы бір басқа жазылуы бір басқа. Орыс тілінің осы «екі жүзділігіне» ерген қазақ тілінің де емлесі мен фонетикасы быт-шыт болуды бастан кешіруде. Мысал ретінде алсақ, қазақша «мозыйка» болып айтылатын сөздің «музыка» түрінде жазылуға қандай қақысы бар? Дәл осылайша, қазақ тілінде айтылатын талай кірме сөздердің транслитерлік қасиеттері қазақы фонетикаға ие болғанда қазақша жазылған болар еді. Алайда, саяси сықпыт тілге де сыналай кіргендіктен, орыс тілінен енген сөздерге де «көздің қарашығындай қарау» сезімі енгізіліп, қазақтар тілдік құлдық бұғауға қалайша мойын ұсынғандарын өздері де байқамай қалған. Енді қазыр қазақша «мозыйка» деп сөйлеуге қорсыну сезімі әбден сіңген қазақтар «музыйка» деп айтпауды ерсі және сауатсыздық көретін халға жетті. Осыдан келіп, лингвистикалық нигилизмнің «хауызына» қалай сүңгігенімізді шамалауға болады.
Егер де қазақ тілінің өзіне тән лингвистикалық қауқары бар екендігіне өзіміз мән беріп, өзгені мойындатқанда орыстардың тілдерін бұрап, ағылшынша сөздерді сол күйінде айтуға тырысатындай жағдай қалыптасып, орыстілді бауырларымыз Олжасты «алжас», Оспанды «аспан», Тоқтарды «тахтар» демеген болар еді. Алайда, кәзіргі қазақ тілінің алдында тіл үшін бастысы орпоэфия ма, орфография ма деген мәселені шешіп алу керектігі туындап отыр. Егер басымдық орпоэфияға берілсе, онда емле фонетикаға бағындырылып, кірме сөздердің қазақы айтылуы қалай болса, жазылуы да солай болатын заңдылық қалыптасады. Ал керісінше болса, онда тілдің аз да болса кірме тілдің заңдылығына бағыну сипаты сақталмақ, мәселен, «проблема» сөзі осы күйінде айтылып та, жазылып та кетеді. Ал, қазыр бұл осылайша жазылғанымен, орыс тілінің ықпалымен «праблема» ретінде айтылып жүр. Бұл жөніндегі бас қатыру тілгерлердің үлесінде болмақ. Сірә, бұл тақырыпта бір емес, бірнеше конференция өткізу қажеттігі туындайтын секілді.
Шын мәнінде жоғарыда келтірілген тілімізге енген жасанды осалдықтың барлығы да қазақтілді ортаның орыс тілінің ықпалымен «жатып-тұратындығынан» туындап жатқан көрініс. Қазырғы қазақ ұғымында орыс тілінен ауытқу сауатсыздық пен мәдениетсіздік ретінде қабылданатын қоғамдық сананың орныққандығы осы жәйттерге итермелеуде. Бұл қызыл империя кезіндегі ұлыорыстық шовинизмнің сүйектен өтіп, тілге сіңген сыңайы деп мойындайтын уақыт әлде қашан жетті. Демек, бұл – тіл тәуелсіздігінің сана бостандығына байланысты екендігін тағы бір дәйектейтін жағдай. Әсіресе, әлі күнге орпоэфиялық тұжырым мен критеридің жоқтығы тілдің бұл саласын бара-бара тұйыққа тіреп, оны өз сипатынан жұрдай етуі мүмкін.

Қазақ тілінің тәуелсіздігі жөнінде айтқанда, оның орфографиялық тәуелділігін анықтауға тура келеді. Қазақ тілінің орфографиялық тәуелділігі оның басқа тілдермен қарым-қатынасына қажетті транскрипциялық мүмкіндігінің солайымен бетімен жіберілгендігінен көрініс табуда. Басқасын былай қойғанда, ұлттың қазақ атауы ағылшын тіліне қазақ тілінен емес орыс тіліндегі «казах» нұсқасынан аударылуда; ал әлемдік сәулет өнерінде теңдесі жоқ «қарүй» (киіз үй) болса «юртадан» алынып, ағылшынша «yorta» аталып жүр. Тіпті, қазақы топонимикаға орыс тілі басы-көзіне қарамастан үстемдік етуде: жағасында Қазақстанның астанасы орналасқан Есіл өзені барлық жерде «Ишимге» айналып кеткен. Ол қазыр әлемге Ishim ретінде «әйгілі».
Әрине, мұның дұрысталуына полицияның қажеті жоқ, бар болғаны қазақ тілінің толыққанды құзырға ие болу көрінісі ғана талап етіледі. Егер қазақ тілінің әлемдегі барлық тілдермен қатынасына орыс тілі делдал болмаса, онда әлгі сорақылықтар болмас еді. Енді орфографиялық тәуелділікке қайта оралайық. Бұл мәселе жоғарыда атап өткеніміздей, қазақ тілінің өзіне тән транскрипциялық қасиетін ашатын ғылыми еңбектің жоқтығынан болар деп топшылаймыз. Ондай еңбектің керектігі мынада: қазақ тілінің қасиетін аяқасты етпей, оны басқа тілдермен тең дәрежеде қатынасатындай транскрипциялық қағидасы мен сөздігін жасаудың қажеттігінде. Бұл пікір түсініктірек болуы үшін кәзір орыс тіліне ауысқан кейбір қазақ сөздерінің барынша бұрмаланып жүргенін сөз етуге болады. Мәселен, Серік – Серик, Берік-Берик болып қазақ тілінің транскрипциясы қазақ әріптерінің басқа тілдегі ұқсас әріптерге балама болу мүмкіндігіне негізделген. Келтірілген мысал бойынша, әдетте қазақтың і әріпіне орыстың и-і сәйкестендіріліп, ы-ға орыстың ый-ы таңдалып жүр, ал ө-ге орыстың кейде о-сы, кейде у алына қояды. Бірақ, бұл тәжірибе қазырда соншалықты тіл үшін абырой болып тұрған жоқ. Әлгі Серік пен Берікті - Серьк және Берьк ретінде орысша транскрипцияласақ, ол түпнұсқаға барынша жақын болар еді. Болмаса Алматыны «Алматый» дегізбей-ақ, орысша Алмат немесе Алмата деуге болар еді. Енді Алматы ағылшынша орыс тілінің жетегімен «алматый» түрінде айтылып, Almaty болып жазылуда. Сөйтіп елдегі ең ірі қала атауы соншалықты саяси сипаттанған ономастикалық субъектіге айналмас еді. Тілдік транскрипцияның қасиеті сол – баламалауға жатқызылған сөзді бір тілдің талғажауы етпей, екі тілдің де мүмкіндігін тең қолдануға ықтимал жасайтын процесс.
Қазақ тілінің орфографиялық тәуелділігі оның әліпбилік тәуелділігінен туындап кеткен жайт. Сол тәуелділік кесірінен қазақ тіліне орыс тілінің калькасы (сұлбасы) ретінде қарау орыстардан қазыр қазақтардың өздеріне ауысып отыр. Мысалы, қазақ тілінің үндестік заңына орай «бейбітшілік» сөзін өз заңдылығына сай «бейбтшлк» деп жазғанда, транскрипция да орысша бейбтшльк ретінде, қазақы нұсқаға (айтылуы да, жазылуы да) барынша жақындаған болар еді. Ал осы сөздің түбірі «бейбт» ретінде нағыз қазақы жазылғанда, оның басқа тілдерге қотарылуы да әрі оңай, әрі қиындықсыз болған болар еді. Қысқасы, бұл салада қазақ тілінің заңдылығын түбірімен қайта қарау қажеттігінің сұлбасы қылтиуда. Әрине, бір қарағанда «бейбітті» неге «і» әрпін қалдырып жазуымыз керек деген сауал туындауы мүмкін. Оған жауап: қазақ тілінің үндестік (сингормонизм) заңы. Яғни, «бей» деген жіңішке буынға не жалғанса да жіңішке болатыны қазақ тілінің үндестік заңында жазылған, ендеше оны жіңішке дауысты дыбыспен көрсету – артық әуре, өйткені, дені дұрыс қазақ «бейбіт» сөзін «і» әріпісіз де содан айнытпай айтады. Одан әрі «шілік» мәселесі де дәл осылайша «шлк» түрінде шешілетін шаруа! Сөйтіп, тіліміздегі оңды-солды жазылып жүрген «і» мен «ы» әріптерінің шаруасын шешуге болар еді.
Қазақ тілінің әліпбилік дербестігі оның өзіне тән емес артық дыбыстарды енгізіп, соған сәйкес әріптерді қабылдаудан туындап, «42 әріптік ауру» мәселесіне малтығып отырғаны қазыр ешкімді де таң қалдырмайды. Өкініштісі сол, қазақтілді орта әлі күнге әліпби мәселесі мен харып проблемасын шатастырып келе жатқаны өз алдына бөлек әңгіме. Қазақ әліпбиі харып мәселесінен де соншалықты өзекті екендігі қазырғы қазақ лингвистикасының маңызды тақырыбына айналмай отырғандығы өзек өртер жағдай. Әзірге қазақ тілі өзіне тән емес әліпбиге ие болып отырғандығы тіл ғылымының зерттеу нысанына тиянақты түрде айналудың орнына жекелеген ғалымдар мен пікірталастың ғана талғажауы деңгейінен әрі аспауда. Бұған барлық көзқарасты жұмылдырып, нақты шешім қабылдайтын уақыт жетіп, тілдің егемендігін ойлайтын мерзім бітуге айналды. Себебі, тіл толыққанды мемлекеттік қолданысқа түспей тұрып, оның осал тұстары жөнделмесе, жаппай қолданысқа түскен тілді жолайы түзетуге кірісу жартылай құлаған ғимаратты одан әрі тұрғыза салумен бірдей.
Қазақ тілінің терминологиялық тиянақсыздығы тіл саласындағы қазырғы шараларымыз бен әрекеттеріміздің жүйесіздігінен туындауда. Терминнің қазақылануы тіл процесінің табиғи түрдегі жаңару процесімен сабақтасып жатуы керек, қазырғы кезде бұған зорлап кірісу мен жасандылық тән болып отыр. Бұған көз жеткізу үшін тілдің қазырғы терминдену процесіне назар аударайық. Біріншіден, терминді қазақшалаудың тұжырымдамасы мен критериі жоқ: қай терминді қашан, неге, қалай қазақшалау керек және жаңа баламаны қалай тілге енгізу керек деген самсаған сауалдар сол күйінде жауапсыз. Осының кесірінен қазақшалануға жатпайтын терминдер зорлыққа ұшырады, мысалы, программаны «бағдарлама» деп енгізу арқылы 5-6 мағынаны беретін халықаралық терминді қарабайырладық. Шын мәнінде «бағдарлама» сөзі «ориентировканың» (ориентир – бағдар) таптырмас баламасы болатын. Осылайша, қазақ тілін терминдеу емес, көп жағдайда «термин түту» әрекетіне жол ашылуда. Екіншіден, термин қазақшалау кез келген қазақтың көзіне түскен терминді «сирақтан ұстап» кірісу әрекетінен көрінуде. Бұл терминді ойынға айналдырғанмен парапар. Әрі-беріден соң бұл тілді дамытуға біржақты кірісу. Ал, тіл өмірде соншалықты жасанды түрде туып, дамыған емес, кез келген процесс шынайы болғанда ғана нәтижелі, ал біздің лингвистеріміз бен тіл жанашырлары отырып алып, қазақтілді терминдерді балалатумен «дамытуда», ал, оның өмірге сіңісуі қаншалықты, сіңіскен күннің өзінде оның тілге залалы жоқ па деген мәселеге бас қатырмау - қатерлі құбылыс! Егер әрбір сөз тілдің жасушасы (клеткасы) екенін ескерсек, сөздерді жауапсыз түрде «мағыналау» арқылы тілге «вирус кіргізу» қаупі туындауда. Оны «программаға» байланысты айттық, тіпті, тілімізге кезінде жүйесіз енгізілген «врач» сөзінің баламасы ретінде сіңіп кеткен «дәрігер» туралы да осыны айтуға болады. «Дәрігер» шын мәнінде «аптекардың» баламасы-тұғын, енді оны қалайша қазақшалаймыз дегендей тұйыққа тірелдік, өйткені, кезінде «врачты» «дауагермен» қиналмай – ақ айырбастауға болар еді. Үшіншіден, қазақ терминін қалыптастыруға «еңкейген баладан еңбектеген қарияға» дейін кірісіп кеткен жайымыз бар. Енді, «Хабар» телеарнасындағы «Тіл» хабарының апта сайын термин мәселесін қолға алуы, лингвистиканы былай қойғанда телехабардың ток-шоу аталатын жанрының табиғатына қайшы ғой. Ток-шоудың мақсаты мәселені шешу емес, қоғамға ой тастау ғана, өйткені, бас-аяғы 30-40 минөтте қандай сарабдал сарапшы болса да, мәселенің шешуін таба алмайды, тапқан күннің өзінде ол дүдәмал нәрсе. Терминнің ең әуелі лингвистикалық емес, ғылыми туынды екенін ескерсек, ешбір ғылым ток-шоу арқылы жаңалық жасамайды, ол көпшіліктің талқылау объектісіне емес, ғылыми талдау объектісіне айналуы тиіс еді. Оның үстіне, тілдің термин секілді аса күрделі саласының мәселесін шешуде алдын ала әзірлікпен кірісетін сараптамалық жарияланымдар мен баяндамалар ғана қабілетті. Біз сөз етіп отырған телехабар шын мәнінде терминді қазақшалауды ойынға айналдыру секілді қынжылысты әсер қалдырады. Осы хабардың негізінде мұны түсінбейтіндер бас салып, әлгі «қазақшаланған» терминдерді қолданысқа түсіруге асығатыны болмаса кез келген қазақша білем деген адамның терминолог «болып кетуін» тудыратын қатері мол екенін ескерсек, төбе құйқа шымырлайды.
Бұған қоса, мемтерминкомның бекітіп жатқан терминдері де дау туғызып жатқаны тағы белгілі, өйткені, терминді қазақшалау процесі соншалықты тар ауқымда жүргізіліп, аталмыш процесс белгілі бір топтың «міндетіне» айналып кеткен. Дүние жүзінде санаулы топтың бүтін бір ұлт тілін жетілдіруді бұлайша қолға алған мұндай мысалы жоқ. Оның үстіне дүние жүзіндегі терминология мәселесі әлдебір топтың жыйналып алып, жасанды сөздерді ойлап шығаруынан емес, ғылымның өзінен туындап дамитыны рас. Ал, біздің терминология жасанды жолға түсіп оның сүрлеуін барынша тереңдетуде. Термин дегеніміздің өзі ғылыми ұғымдардың кілті, ғылыми құлыпты қарабайыр жолмен ашу әумесерлік. Шын мәнінде терминком терминді қабылдау жөнінде шешім қабылдайтын орган болатындай ешбір объективті және тыңғылықты заңдық негізі жоқ. Осындай негізсіздіктен әлгі қазақыланған терминдер қазақ тілінің заң тілі болуына кедергі болып отыр. Өйткені, заңсыз жолмен қабылданған терминді заңды жолға айналдыруға ешкімнің де жүрегі дауалаумауда. Терминді қазақшалаудың үстіртін алғанда төмендегідей қисынды талаптары болуы керек:
- белгілі бір терминді қазақшаға аударудың соншалықты қажеттілігі (терминді тіл шұбарламау үшін аудару соншалықты дұрыс қажеттілік емес);
- терминді қазақшаға аудару тапсырыс жасаған тараптың болуы және оның қазақшалауға бастан аяқ қатысуы (айталық, аспаздар қоғамы,әділет министрлігі, прокуратура, парламент аппараты т. т. болмаса сол тараптағы мамандардың қатысы);
- терминді қазақшаға аудару процесінің басылымдық нұсқа түрінде жариялануы (бұған құрал ретінде, мәселен, «Терминологиялық жаршы» таңдалуы мүмкін);
- алдын ала терминнің нақты түсіндірмесінің жария болуы (көбіне, термин қазақшалау, әлгі терминнің түпкі мағынасын топшылаудан басталып жататыны бар);
- тағайындалған басылымда ұсынылған әрбір баламаның авторының, оның баламаны қазақ тілінің заңдылығына сәйкестігі мен терминнің баламасы болуға жарайтындығына қажетті дәйегінің жариялануы;
- баламалардың көпшілікпен жан-жақты талқылануы;
- Терминкомның ең жарамды деген нұсқаны тапсырыс жасаушы тараптың құптауымен сынақ мерзіміне (3 айға) жөнелтуі;
- сынақ мерзімінде айтарлықтай дәйекті қарсылық жоқ болған жағдайда, баламаны тапсырыс жасаушымен бірге бекіту;
- бекітілген баламаны арнайы терминологиялық сөздікке енгізу.
Біздің ойымызша, осындай жүйелі түрде дауласуға желеу болмайтындай үдеріске ұласқан жағдай ғана нағыз қазақы терминдер туғызады және өмірге даусыз жолдама алады. Дәл осылайша, сөз болған тіл салаларының басқа да мәселері бойынша жұмыстанған жөн болар еді. Өйткені, тіл - жалпыхалықтық сипатқа ие әрі киелі рухани ағза, оған вирус жұқтырудан абай болған абзал. Қазырғы кезде қазақ тілінің термині салалық мамандардан гөрі тіл жанашырларының білек сыбанып кірісуі арқылы жүруде. Ал, әлгі ғылыми терминдер ең бірінші жанашырларға емес, сол саланың мамандарына қажет екенін ескерсек, олардың қатысынсыз немесе олардың қарсылығын елемеу тілді қорлаудың қазырғы заманғы көрінісі болып табылады.

четверг, 2 августа 2007 г.

ҰЛТ ПЕН Р У және ШАҢЫРАҚ

Ұлттық иммунитет
ХХІ ғасырдың қорасына кірдік. Заманымыз жаһандану құйынын тұрғызуда. Жаһандану дегеніміз – аула таңдамайтын құбылыс, қай ұлт екенің есепке алынбайды, ең бастысы - 6 млрд адамзат үшін «бірегей» жасампаздар болады да, сол 6 млрд Адам ата ұрпағының алдына әлгі «бірегейлердің» біртұтас тұтынушысы болу жазылып отыр. Бұл тұтынушылық материалдық және идеологиялық салада жүзеге асып, адам бойынан етенелік (этникалық) сипат өшірілмек. Ол өшіру қасақана жасалмағанның өзінде, жаһандық процестің барысында болатын объективті нәтиже екені белгілі. «Көппен көретін ұлы той» бола тұра, бұл құбылыс ірі ұлттардың өзі үшін қатер бола бастады, сондықтан жер бетін антижаһандану қозғалысы шарпуда. Сөйтіп, жаңа заман әлемнің сан жұрттарының алдына екі мәселені қазқатар қойып отыр:
• жаһандану құйыны салдарынан жұтылып кетпеу;
• әлемдік төре халықтардың табанында тапталмау.
Осы жаһандану үрдісіне сәйкес әр халық өзінің өмір қадамын өлшеп-пішіп, «қайтсек, тірі қаламыз» деген жанталасқа ұрынып, бұл сергелдең экономикада да, саясатта да басты әрекеттің мәйегіне айналуда.
Бұл жанталасты мемлекеттік аумағы әлемдегі 9-орынды иеленіп, жер байлығы жағынан ағыл-тегіл болып отырған қазақ халқы да кешуде. Алайда, қазақ халқы жаһандану процесіне әзірше өзін тек қана экономикалық жағынан тырбынып, рухани құндылыққа мұршасы келмей, біржақты ғана дайындалып жатқан сыңайы бар. Бұл әрекеттің қазіргі қарқыны қазақтардың тек қана жақсы тұтынушы болып қалуымен шектелуі ықтимал. Ал, біржақты тұтынушы дегеніміз – ұсынушыға тәуелді болу деген сөз. Себебі, қазақтар өз елінде де, өңірде де жасампаздыққа толық көшіп болған жоқ, әзірге ата-баба қалдырған материалдық мол байлықты тұтынушы ретінде ғана көзге түсуде. Оның үстіне баба ұрпақтың идеологиялық мұрасына кісімси қарайтын менмендік пайда бола бастағандай... Бұл ұлттық мәңгүрттік пе, әлде аңғырттық па? Ата-бабамыз байлықтың үстінде мыңдаған жылдар бойы тірлік ете жүріп, зергерлікпен түйін түйсе де, жерасты байлығын игеруге неге кіріспеді деген сауалдың жауабы, көшпелі ұрпақ талай отырық елдерді бағындыра жүріп, өздері сол отырық жұрттардың демографиялық құшағында неге «еріп» кете барды деген сұраққа берілетін жауаппен астасып жатқандай... Ал, бұл жұтылыс әлі жаһандануға кезікпегендегі сыйқымыз.
Егемен алған бүгінгі қазақ қазіргі жағдайда, отырық елді басып алып, өзі соған сіңіп кете барған кешегі баба ұрпақтың ахуалын кеше бастағандай әсер бар. Оған өз елінде барған сайын саны арта түссе де, өз тілі мен ділін сақтау мұң болып бара жатқан қазақы тірліктің шындығы ешкімге шүбә келтірмей отыр. Қазір елдегі қазақтың кемінде 40%-ы өз тілін қолданудан қалып отыр. 54 пайызы қалаға тұрақтаған қазақтардың жартысынан көбі өз тілі мен ділін өз тірлігіне қолданудан қалып бара жатқандығы құпия болмауда. Лайым, өз тілі мен ділінен ажырағандардың саны аз болғай, алайда, жаһандану құйынына тап болмай тұрып, «өз еліміз - өлең төсегіміздегі» қазіргі қазақы етенелік ахуалды қалай сипалап сипаттасақ та, көңілі құрғыр көншитін емес!
Барлық ділдік нәрі көшпенділікке негізделген қазақтың ұлттық иммунитеті қызыл империя кезінде-ақ жаншылған. ХХ ғасырда бірнеше қоғамдық процесті бірге бастан кешкен қазақ пен өзбекті салыстырсақ, өз ділінен өзбектің соншалықты ажырамауына не себеп деген сауал көлбеңдейді. Бұған басты жауап – қазақтың көшпелі өмір салтын жоғалтып, отырық өркениетке ұшырап, ал, өзбектің өз заманында көрген қай құқайды да, өз өмір (отырық) салтымен қарсы алғандығында еді.
Әр ұлттың тілі мен дінінен басқа өзіне тән этностық ішкі құрылымы түріндегі иммунитеті болады, бұл құрылым мемлекеттік әкімшілік – аумақтық бөліністің ең төменгі сатысын қалыптастырады. Аталмыш бөлініс негізінен отырық сипатты халықтарда кеңістік-материалдық ресурс бойынша, ал көшпелі қоғамда адам ресурсы бойынша жүзеге асады. Егер өзбек тірлігі үшін өз аумағындағы қышлақ әкімшілік – аумақтық бөліністің өзегі болса, көшпелі қазақ (қазіргі қазақ үшін ауыл болғанымен) үшін өзінің жеті аталы руы мемлекеттік құрылымның негізгі мәйегі еді. Тіпті, қазақ руына қосылмайтын қожалық және төлеңгіттік институттардың өзі де белгілі бір дәрежедегі сословиелік мемлекеттік құрылымның рулық көрінісі болатын. Қазақ құрылымының бұл төменгі деңгейінің беріктігі сонда, қазақ уды да, суды да руымен ішетін. Бұл құрылымның бір өзі көшпелі ортада қазіргі жергілікті мемлекеттік басқару мен жергілікті өзін өзі басқару(дұрысы - меңгеру) аталатын институттарды айырбастап келген. Кез келген қазақтың қазақтығы оның белгілі бір рулық етенелікке тиістілігімен өлшенетін. Тіпті, қазаққа кірген басқа кірме жұрттардың өзі де өзіне сай «аспан алып», руын жасақтайтын. Алайда, қазақтың рухани иммунитетін жоюға бағытталған кеңестік идеологияның қазақтың сүйегінен өткені сондай, қазір бұл турасындағы әңгіме ұлттық антитақырып деңгейіне жетті, яғни қозғауға болмайтындай самоцензура қалыптасқан. Ал, біз тарихтың мұрағатына айналған рулық бөліністі аңсамасақ та, қайта қалпына келтірмесек те, қазақ үшін жаһандану алапатына этностық деңгейде қарсы тұрарлық қауқарды қанша жасырсақ та, жеті аталық туыстық қарым-қатынастан ұлттық иммунитеттің ұшығын көреміз. Бұл туыстық шетелге шашыраған қазақтардың өмірі арқылы сынақтан өткен бүгінгі ең тиімді этностық құрылым болып отыр. Бір аталық туыстыққа біріккен шалғай шетелдік қазақтар бізге шашырамай жетуде, керісінше бұл құрылымнан жұрдай болған ресейлік қазақтардың жағдайы алаңдарлық.
Қарап отырсақ, өзбектердің жергілікті өзін өзі меңгеруі сол баяғы қышлағы мен қаладағы махалласы арқылы жүзеге асып жатыр да, бұл құрылым өзбек халқын сырттан келетін идеологиялық, тіпті экономикалық қауіптен құтқаратын бірден бір қорғаныш ролін атқаруда. Ал бізде бұл жағынан кеңестік қоғам орнатқан колхоз-совхоздар ресми шаруашылық құрылым болғандықтан, оларға тәуелді ауылдық қазақтардың ахуалы сол ыдыраған шаруашылықпен бірге рухани күйзеліске түсіп отыр; ауылдағы рулық құрылымның ролі жұрдай болып, қазақтың төменгі құрылымы болып табылатын ақсақал институтының орнын колхоз-совхоздың зейнетке шыққан шал-кемпірлері ғана басып, халықтың ділінен ажыраған олар төменгі деңгейдегі ұлттық қауқарды қамтамасыз ете алмай қалды. Сөйтіп, қазақ жұмыртқаның ақ уызындай қорғаныштан айырылып, ұлтқа тән рухани құрылымдық иммунитеттен жұрдай болғандықтан, қалаға кеше келген жастар өз тілі мен ділінен тез арада ажырауда. Әрине, өзбектің қышлағына қарсы біз қазіргі ауылды мысал етуімізге болады. Бірақ бұл тамырын тереңге жайған этностық құрылымнан жұрдай, ауыл әкімінің ауызына қараған ресми мекен екені рас. Сөйтіп, бірінен соң бірі жасалған отырық қоғамның процестері тарапынан рухани тәркіге ұшыратылған бүгінгі қазақ өзіне тән жергілікті өзін өзі меңгеру (ЖӨМ) құрылымынан ада болды. Өзін өзі рулық меңгеру ұлттың өзіне қарсы құрылым ретінде насихатталып, қызыл империялық идеология рухани құрылымды шаң қаптырды. Дегенмен, қазіргі ауылды туыс-тамырсыз елестету қиын, алайда, ол өзбектің жаһандануға қарсы тұрарлық етене рефлексі қалыптасқан біртұтас ұлттық организмнің жасушасындай (клетка) қышлақ емес, қашан зейнетақы мен жәрдемақы береді деген тілемсек психологияны бойына сіңірген, кешегі совхоздық ресми құрылымнан арыға бара алмауда.
Бір атадан тараған жеті арыстық әулет қазір бұрынғыдай біртұтас ұжымдық қауқарға ие емес, кімнің баласы қайда, қалай жүргендігін тергеп, тегін түптеп, түгендеп, тәртібін қадағалап отыратын «заржақ шалдар» қазір көзден бұлбұл ұшты, солармен бірге ұлттың мәйегі іспетті жеті аталық тұтастық та келмеске кететін сыңайы бар. Қазақтың қазіргі рухани туыстық құрылымы той-садақаны қамтумен ғана шектеліп примитивтік сипатқа түсті. ХХ ғасырдың басына тән кез келген идеологиялық-экономикалық зауалға қарсы тұру мүмкіндігі бар, әр ауылдың «қой» дейтін қожасы мен «әй» дейтін әжесі болған, ежелгі шежіре шертер рухани ақсақалдың орнын, жай ғана зейнеткерлер басты. Қақпаны қаққан ұлы жаһандауға қарсы сайман ретінде ұлттың ішкі қорғанышы болып табылатын жеті аталық туыстық құрылымды қайта түлету, керісінше қазақ үшін зауал емес, сауап болар еді. Онымен бірге ақсақалдық институт қалпына келіп, халықтың рухани салауаттануы мен дәрменденуі жүзеге асары сөзсіз. Бұл құрылым қазақ халқының ескілікті есіркеу үшін ғана емес, жаңа заман талаптарына шыдас беруге қажетті ұлттың ішкі әлеуетін жаңғырту пиғылының іс жүзіндегі көрінісі болар еді. Ал, оған қол жеткізу мемлекеттік шарадан гөрі қоғамдық салаға көбірек жататын және азаматтық жоғары сананы талап ететін әрекеттен тұрады. Дегенмен, экономиканың өрлеуі жағдайында ұлттың ішкі қуаттануы мен иммунитетін жақтайтын жобаларды іске асыруға қоғамдық ұйымдар үшін мемлекет тарапынан грант есебінде арнайы қаржы бөліп көтермелеуге әбден болады.


Руға көзқарас
Негізінен көшпенділерге тән болып келетін рулық құрылымның мәні әлі күнге зерттеліп біткен жоқ және өз бағасын алған жоқ. Бір қызығы, адамдар қауымының рулық бөлінісі көшпенділіктен отырықшылыққа толық өткенде, әлгі қауымның рулық құрылымнан ада болатынын әлі күнге тарихшылар ескермей келеді. Қазақ халқы ХХ ғасырды көшпенділіктен отырықшылыққа өту дәуірі ретінде сүріп өтті. Ал, жаңа ғасырда қазақтар толықтай отырықтанып бітумен бірге, көшпенділіктің басты ұстанымдарының бірі - рулық бөліністен ада болуы жүзеге асуда. Бұл біздің халық үшін қаншалықты пайда-зиян екендігі өз алдына бөлек әңгіме. Жалпы, ру дегеніміз- қазақтардың бір-бірінен жіктелу үшін ойлап тапқан басқатырғысы емес, керісінше, көшпелі қоғамның генеалогиялық, әкімшілік, әскери, тарихи, әлеуметтік, тіпті идеологиялық салаларды қамтыған біртұтас мемлекеттік қауымдық жүйесі екендігіне көз жеткізер кезең келіп жетуде. Сөйтіп, көшпелі қауымды отырықшыл мемлекеттік құрылым кеулеген кезде, рулық жүйе өзінен өзі жойылып, онымен бірге көшпенділік сипат бірге хош айтысады. Сондықтан рулық шежіреге бір шалдан тараған бір халықтың тізбесі деп қарау қаншалықты қисынсыз болса, тізбені ойдан құрай салған есімдер тізімі деу де соншалықты тұрпайы. Өйткені, рулық бөлініс – ең алдымен біртұтас көшпелі қоғамның құрылымдық жүйесі. Сондықтан да қазақ халқының бұрынғы ментальдық сипатын көшпенділіксіз елестету қандай мүмкін болмаса, оның келешегін рулық тарихи бедерсіз дамыту ұлттық нәрден айыру болып жүрмесін.
Сол себепті, руға көзқарасты қазақтың халық болып жымдасуына кедергі ретінде қарамай, оны жаңашыл санамен саралай, заман қағидасын қолдана отырып, сәйкес түрдегі генеалогиялық, әкімшілік, әскери, тарихи, әлеуметтік салалар бойынша сараптап, ел пайдасына икемдей таратуды ойластыратын уақыт жетті.

Шежіренің генеалогиялық сипаты
Рушежіренің басты ұстанымы - оның генеалогиялық, яғни тектік сипаты. Шежіренің басынан аяғына дейін оған қатысушы адамдардың бір-біріне генеалогиялық (тектік) тұрғыдан туыстығы қарастырылып, алайда, жыныстық жағынан алғанда әйелзат негізінен ескерілмейтіні рас. Дегенмен, рушежіреде түзілген ұрпақтық дәуірді жобамен санамалай келгенде, шежірелердің қайсысы да қазақ хандығының құрылу заманына барып тірелетіндігіне (ХІV-ХV ғ.) көз жетеді. Дәлірек айтқанда, қазақ халқының көшпелі мемлекеттік жүйесі рулық бөлініске негізделген Тәуке ханның рулық құрылымының реформасынан бастау алатын мемлекеттік атрибуттарды дамыту дәуіріне жетелейді. Алайда, қазіргі қазақ тайпаларының атаулары ежелгі Алтай тауларының тұрғындары болғандығын ескерсек, көшпелі рулық мемлекеттік бөліністің бір дамытылған тұсы Түркі қағанаты заманына апарып тірейді. Алайда, рулық мемлекеттік жүйенің тамырын рулық қауымдық құрылыстан іздеген дұрыс. Ендеше, шежіреде қаншалықты қоспа бар деп топшылағанның өзінде, қазекең негізсіз жалғандыққа бармаған. Бар болғаны, есте жоқ ескі замандағы арғы тайпалық этнонимдерді ұрпаққа жәдігерлеу мақсатымен (Алшын, Дулат, Арғын, Адай, Үйсін, Қоңырат т.т) тайпалардың, рулық бірлестіктердің басы етіп белгілеген. Рушежіренің тарихи сипаты да осында. Бір кездегі ежелгі Тана, Тама, Табын, Адай, Алшын, Үйсін, Дулат, Қоңырат, Керей, Найман секілді жұрттардың қазіргі қазақты құрайтын тайпалардың тамыры екендігіне шежіренің өзі куә болып тұр емес пе? Сол секілді, «скиф» деп гректердің «иф» жұрнағын қосқылап жүрген этнонимі ысықтар (ысқы-скі) болып жүрмесін! Демек, ру тақырыбы жуырда бітуге, жабылуға тиіс емес жайт. Рулық құрылымның астарында бүткіл көшпелі мәдениет пен түркілер тағдыры сығылысып тұр. Сонымен бірге бұл тақырып тарих ғылымының нысаны болумен бірге жаңа заман талабына ұлттық дайындалуға қажетті талғажау болуы да ғажап емес.

Рулық жүйенің ақыры
Рулық жүйе көшпенділер мемлекетінің құрылымы болғандықтан оны ығыстыратын да басқа жүйе. Дәлірек айтсақ, қазіргі заманның өмірін билеген отырық өркениетті жүйе бұдан былай рулық бөліністің тамыр соғуына бірден бір қарсы жағдаят. Оны қазірдің өзінде ырықты экономикаға бет бұрған қоғам өкілі ретінде көріп отырмыз: ру түгілі әулеттік байланыс үзіліп, жанұялық ұжымның өзі әрі-сәрі күй кешуде. Сол себепті, рулық ұжымдасу келмеске кетуі ғажап емес құбылыс екеніне көз жете бастады. Дегенмен, тарихи кез келген құбылыс жаңа жаманға бейімделе алу мүмкіндігі бар. Алайда, бетімен кеткен рулық жіктеліс саяси құбылыстың көрінісі ретінде әлсін әлі шаң беруі де әбден мүмкін. Осы жерде тағы бір мәселе - рулық ұжымдасу мен рулық жіктелісті ажырату өзекті болып табылмақ.

Рулық ұжымдасу мен рулық жіктеліс
Жасыратыны жоқ, қазіргі қазақ шежірені білуді насихаттаса, екіншісі оны рулық жіктелу деп ұғып, өз тарихынан ат-тонын ала қашып жүргені. Бұл «ауруды» о баста кеңестік шовинистік идеология енгізген болатын. Енді сол «аурудың» асқынғаны сондай, ру туралы не айтылса да, мән берместен ат-тонымызды ала қашатын күйге түстік. Бұл да қазіргі қазақтың тәуелсіз ұлттық идеологиясының қалыптаспағанының және отарсыздану насихатының жүрмегенін көрсетіп отыр. Осы жерде бір мәселенің басын ашып алған жөн. Рушежірені білу керек пе? Ол жіктелуге жата ма, ұлттық ұжымдасуға кереғар ма? Шежірені қарапайым қазаққа қаншалықты білу керек? Рушежірені білу керек. Кімге қаншалықты қажет болса, оған соншалықты білген жөн. Шежіре тарату (яғни жеті атаны білу) әлі рулық жіктелу емес. Рас, рулық жіктелудің көкесі - ұлтымыздың осы қоғамдық құрылымын қазіргі билік жасақтайтын сайлауға қатыстыру немесе мемлекеттік қызметке қызметкер іріктеуге қолдануда жатыр. Алайда, оны әркімге, әсіресе, жас ұрпаққа 25-30 ұрпақты қамтитын ұзын сонар «қара шалдар тізімін» жаттатуға айналдыру артық. Қазіргі ұрпақ үшін өзін қосқанда 7-8 ұрпақты қамтитын жеті аталық шежірені ресми түрде (тіпті, оқу бағдарламасы негізінде) білдірсе, өзінің тегі қайдан шығатынын білгізудің өзі бірталай сауап болар еді. Ал қалған «шалдар тізімін» тарих еншісіне қалдырып, арнайы зерттеу обьектісі еткен дұрыс. Бір кездегі Ақселеу Сейдімбектің төршежіре туралы ұсынысын әр жанұяның төріне ілінетін жеті аталық генеалогиялық тізім түрінде қалыптастыруға неге болмасқа. Сонда шежіре жай ғана тізім емес, генеалогиялық тазалық факторы қызметін атқармақ. Біздің бұл әрекетіміз ұлтымыздың әжетке жарайтын артықшылығын халықтың гендік тазалығын арттыруға қатысы бар геноэкологиялық сайман деуге әбден болар.
Сонымен бірге, ұлттық санада қалыптасып қалып отырған, шежіре тарату мен рулық жіктелуді шатастыруды тыятындай әрекет қажет. Бұл жағынан алғанда, рулық жіктелу қазақтың басындағы сорға айналды дегенге сену ертерек, кеше ғана өткен сайлауда, Қызылорда облысы ешбір рулыққа бармай, алаштың қос арысы Мұқтар мен Тоқтарды таңдауы сүйінішті емес пе? Ендеше ұлттың осы құбылысын одан әрі неге маздатпасқа?

Шежіре таратудан рулық ұжымдасуға
Әрі-беріден соң бұл жеті аталық ұғымды шежіре тарату аясынан рулық ұжымдастыруды қолдап отыру да, мемлекеттік, ұлттық тұрғыдан әлеуметтік мәселені шешуде бірқатар роль атқарар еді. Сөйтіп, руды жіктелу көзінен ұлттық генеалогиялық тұтастық органы етуге икемдеудің ерсілігі бар ма? Басқаша айтқанда, рулық ұжымдасуды тарих қойнауына беруге асықпай, оның ұлт игілігіне айналар тұсын қайта түлетіп байқаудың ерсілігі де жоқ, зияны да болмауы керек. Ол үшін рулық ұжымдасудың рулық жіктеліске апарар зиянын кесіп тастап, пайдаға асырудың жолын қарастырған жөн. Оны жүзеге асыру үшін жеті-сегіз ұрпаққа дейінгі руластар қауымдасып, ақсақалдар алқасын құрып, қажет болса қоғамдық-туыстық бірлестік деңгейіндегі ұйым құрып, оның қызметін әлгі рулық қауымның әлеуметтік, туыстық, имандық, мейірбандық, мәдени тұрғыдан адамдардың бір-біріне деген жанашырлығын қалыптастырып дамытуға бағытталған шараларды іске асыратын тетікке айналдыруға әбден болады. Алайда, аталмыш рулық ұжымдардың бір-бірімен азаматтық, саяси егестері мен бақталастықтары болмайтындай қалып (норма) жасақтауға тура келеді. Сондай-ақ, мұндай қауымнан шыққан саяси, мемлекеттік қайраткерлердің аталмыш рулық ұжым іс-әрекетіне араласуын шеттетіп, ондай тұлғаларды ұлттық және мемлекеттік деңгейдегі қайраткер ретінде таныған дұрыс. Оларға алуан сатыдағы мемлекеттік және саяси басшылар жатуы ықтимал. Тағы бір айта кетерлік жайт, аталмыш рулық ұжымның мемлекет ісі мен саясатқа араласуына заңды түрде тыйым салынуы қажет. Айталық, сайлаудың қандай түріне де араласу қылмыспен тең болуы керек. Сонда нақтылай айтқанда, мұндай туыстық ұжымдар өз деңгейінде демографиялық өсуге, жанұялық қадірлесуге, ұлттық дәстүрді сақтауға, ұрпақ тәрбиесін қолға алуына, жойылып бара жатқан ақсақалдық институтты қалпына келтіріп, ұрпақтардың сабақтастығы мен жауапкершілігін ұлттың дамуына ұластыруға атсалыса алар еді. Алайда, мұндай жайт қолға алынар болса, тайпалық деңгейдегі қауымдасуға шек қойылғаны дұрыс. Өйткені, ол жағдай көптің азға әлімжеттік жасауын жүзеге асырар құралға айналуы мүмкін және ұлтты ірі тайпалық жіктеліске итермелеп, ірітуге апарып соқтыруы ғажап емес. Сол себепті де қазір ұранға айналып кеткен тайпалық этнонимдер әлгі жеті-сегіз ұрпақтық деңгейден әрі жалғаспай, одан әрі жаңа рулық ұжымдасуға итермелеп отыруы тиіс. Сонда, шамамен әрбір 25 жыл бір ұрпақтық мерзім сайын пайда болған 9-ұрпақ, өзінің (өз әкесінен бастап есептегенде) 8-атадан қосылатын туысымен некелесетін мүмкіндігі болып, бірақ рулық ұжымдасудан шығатындай заңдылығы болуы шарт. Бір қарағанда мүмкін еместей әрі күрделі көрінетін бұл құрылым болмағанның өзінде, жуық арада қазақ санасынан рулық туыстықты аластау мүмкін емес, бірақ оны қажетті түрде бағыттамаған жағдайда оның қоғамға, ұлтқа қарсы айналымға түсіп кетуі де ғажап емес. Аталмыш ұсыныс идея түрінде қалғанның өзінде рулық қауымдасуды қайта түлету туралы әңгіме толастамайды. Ал, біздің ұсынысымыз солардың ішіндегі барынша қолайлысы, жарамдысы, зиянсызы деп ойлаймыз.

Көшпелі және отырық қоғамдардың әкімшілік бөлініс жүйелері
Барлай қараған адамға көшпелі қоғамда адамдар қоғамдастығы механикалық емес генеалогиялық бөлініске ұшырайды да, ол бір уақытта әкімшілік бөлініс ролін атқарады. Бұл жайт көшпелі қоғамға ұжымдық (коллективизм) сипат таңады. Ал, генеалогиялық туыстықты тәрк ететін отырық қоғамда адамдар қоғамдастығы механикалық бөлініске ұшырайды да, адамға жекедаралық (индивидуализм) сипат сіңіреді. Көшпелі қоғамдағы деңгей былайша түзіледі: адам; жанұя (ата-ана және бала); әулет (бір атадан өрбитін жанұялар жиыны); ру (бірнеше әулеттің жиынтығы); тайпа (бірнеше рудың бірігуі); ұлыс (тайпалар бірлестігі); ел (ұлыстардың тұтастығы). Сонда адамнан елге дейін көшпелі қоғам жеті деңгейлі бөліністен тұрады. Бұл бөліністің руға дейінгі сатысының тұтастығы барынша берік келеді де, тайпаның, ұлыстың, елдің ыдырауы жиі жүретін құбылыс болғаны рас. Ал, отырық қоғамдастықты қарастырсақ, бөлініс былайша өрбиді: адам; жанұя; маңай (микроаудан немесе көше); мекен (кент немесе қаланың бөлігі); аудан (қала); аймақ (облыс); ел. Көзіміз жетіп отырғандай, көшпелі қоғам адамдар қауымдастығын түрлі саты бойынша басқарса, отырық қоғам кеңістікті (аумақты) бөлініске салып адамдарға сол арқылы билік орнатады. Сол себепті де, көшпелі қоғамда адамның ішкі дамуына қажетті құндылықтарға ден қойылса, отырық қоғамда кеңістікке, айналаға керек жасампаздыққа мән беріліп, ол экологиялық құлдырауға апарып соғып, адамдар моральдық дағдарысқа келіп ұшырайды. Мұны отырық қоғамның қай бөлінісі де ыдырауға ұшырауға кез келген уақытта дайын екендігімен түсіндіруге болады. Сол себепті де ежелгі елдер көшпелі қоғамды «командар» (аққу мінезді адамдар - бұл ұғымға аққу құсты кие тұтқан бейкүнә ел деген ұғым сыйып тұр) деп атауын этноним ретінде ғана емес, көшпелі қоғамның сипатын мойындағанына да көз жіберетін уақыт жетті. Сонымен бірге бұл сөзге «гуман» ұғымы да тегін туыстасып тұрған жоқ. Ендеше рулық құрылымнан үзілді-кесілді бас тарту өз қасиетімізге де қол сілтеу болып шығатыны осыдан. Алайда, біз мұны қазіргі мемлекеттік құрылымға шұғыл енгізуді ұсынудан аулақпыз, бар болғаны өз болмысымызды өзімізге қарсы қоюдан қашқақтаған жөн, сондай-ақ қоғамды кісілендіруге пайдаланған мақұл.

Рулық міндет бөлісу
Қазіргі халық санасынан бірте-бірте байқаусыз өшіп бара жатқан бір шындық-Кіші жүз (бұл жайттың ішінара Орта жүзге де тән екені жасырын емес) руларының ішінде Қаракесек руының билік айтудағы ерекше орны болғандығы. Бір қызығы, қазіргі ұрпақ бұл ерекшелікті замани ділдік тұрғыдан қабылдаса, бұрынғы ұрпақ бұған заңды түрдегі көзқараспен қараған. Мәселен, Кіші жүз рулары өздерінің «кіші» екендіктеріне ешуақытта намыстанбай, үлкеюге тырыспаған, кішілік олардың кемшілігі болмаған. Сол секілді, Қаракесек руының ұрпағына билік айтқызу дәстүрі мойындалған, ешбір талқылауға жатпайтын жазылмаған заңдай қабылданған жайт еді. Мұндай жағдайларды саралай келе, көшпенділік менталитетке таң қалмай тұру мүмкін емес. Бұл жерде не мән барын зерттейтін уақыт өтіп, кейбір жайттар көмескіленіп барады. Әйтпесе, өздерінің көптігіне, жаугерлігіне қарамай, Байлы («Байұлы» емес) рулары «Әлім - аға баласы» деп Қаракесектен тарайтын арыстарды құрметтеуі несі?
Осыған қарағанда, көшпенділер о баста «жол ұстау» (заңға бойұсыну) дәстүріне тәнті болған. Сонымен бірге бір ұлысқа енген тайпалар өз ара міндет бөлісуді жүзеге асырып қана қоймай, оны жазылмаған заң түріндегі далалық құқық дәрежесіне дейін әспеттеген. Сөйтіп, өз ара ру-тайпалар далалық өмірге тән басты үш саланы - билікті, батырлықты, байлықты бөліске сала атқарған секілді. Осылайша, қазірге дейін өшпеген «ұлы жүзді қауға беріп малға қой, орта жүзді қамшы беріп дауға қой, кіші жүзді найза беріп жауға қой» деген міндет бөлісудің (разграничение полномочии) өзі әрбір жүздің ішіне де сұғына таралғанына назар аудару қажеттігі туындайды. Бір қызығы, ұлы жүзде төрді Үйсінге, орта жүзде Арғынға, кіші жүзде Әлімге беру дәстүрі қатаң қалыптасқан. Және бұған басқа ру-тайпалар тарапынан соншалықты қол сұғу байқалмайды, соған қарағанда әрбір ру-тайпаның өз миссиясы мен қоғамдағы ролі болған және содан ауытқымау қасиетті мұрат тұтылған секілді. Ал, бұл жағдай рулық құрылымның бірыңғай көшпелі ұлыстың тұтас мемлекеттік жүйесінен хабар береді. Бұл жүйенің ыдырауы бертін келе, ресейлік отарлау кезінде қазақы рухтың «өңкей қиқым» деңгейіне түскен, көшпелі сиықтың тәркіленуінен көрініс табады.

Қожалық құрылымның Далалық міндеті
Әдетте қазақ ру шежірелегенде төре мен қожаны, төлеңгіттерді халықтан бөле қарайтыны бар. Алайда, рулық жүйені көшпелі мемлекет құрылымы тұрғысынан қарасақ, мұның ағаттығына көз жеткіземіз. Айталық, төренің хандық мәртебеге лайық топ екені, ал төлеңгіттің оған қызмет ету міндеті бар екені белгілі. Ал, қожаларды алсақ, олардың әр руда бір-бір әулеттен болғандығын және оның миссиясы теологияға негізделген көшпелі халықтың идеологиясын жүргізу болған. Қазақ молданың «істегенін істемей, айтқанын істеп», қанша келемеждесе де, қожаға ондай келеке қарым-қатынас жүрмеген. Бір сөзбен айтқанда, көшпелі қазақ хандығында қожалық құрылым кеңес өкіметі кезіндегі парторгтық ауқымдағы идеологиялық қызметті атқарған. Әр ірі рудың не тайпаның өз қожасының болуын осымен ғана түсіндіреміз. Қожалардың қазақ қоғамындағы рөліне қатысты олардың сопылықпен қаншалықты арақатысы бар екеніне де мән беретін уақыт келді. Бұл жөнінде жастай марқұм болған маңғыстаулық зерек ғалым Қоңдыбай Серікболдың қазақ хандығының құрылымына сол кездегі сопылардың бірден бір араласы болу мүмкіндігін жазуы назар аударуға тұрарлық. Тіпті, қазақ қоғамындағы қожа институтының қашан, қалай пайда болғанына да зер салатын уақыт туды.

Қазақ өнері заманилануға зәру

Қазіргі заманда мәдениет пен өнер мемлекет тарапынан болсын, қоғамдық тараптан болсын жаңаша ұйымдастыру қабілетіне иек артады. Осы жағынан қарағанда Қазақстанның мәдениет пен өнерді сүйемелдеуші мемлекеттік органы ескі Кеңестік жұмыс істеу тәсілі мен тұжырымдамасынан бас тарта қойған жоқ. Қазіргі аймақтық мәдениет басқармалары жергілікті жерлерде өнер мен өнерпаздарды белгілі бір саяси конъюктура тұрғысынан ғана сүйемелдеуде және сол тұрғыдан ғана көңіл бөлуде. Бұл саланы заман талабына сай түрлендіру базалық жағынан әлі ойластырылмай отыр. Айталық, мәдениет ошақтарының төменгі буын қызметкерлерін даярлауда қазіргі замани қажеттілік болып табылатын мәдениет пен өнер продюсері, менеджері, тіпті би кештерін жүргізетін ди-джей мамандықтары әлі күнге салиқалы мамандықтар сапынан табылмай отыр. Елдегі бар бұл мамандардың барлығы дерлік әуесқойлық деңгейде бет-бетімен дамуда.
Керісінше, бұл жағдайды бетімен жіберген ресми мәдениет саласы қолда бар мәдени әлеуетті Кеңестік көркемөнерпаздық деңгейде ғана үгіт-насихат құралы ретінде саябақтар мен алаңқайлардың ермегі етуден әріге дамыта алмауда. Осының кесірінен бір жағынан, әсіресе қазақы ортада мәдениет пен өнердің замани өрістету тетігінің көзін білмеу және игере алмау, тек қана бюджеттік және мемлекеттік қолдауға сүйену көріністері орын алуда.
Жасыратыны жоқ, облыстық, қалалық, аудандық деңгейлердегі мәдениет департаменттері жергілікті мәдениет пен өнерді ресми әкімшіліктің қолжаулығы болудан әріге жеткізе алмауда.
Қазақы ортаның өнерді замани түрде өрістете алу мүмкіндігінің жоқтығынан Қазақстанның ірі қалалары қазақы ділді адам үшін жатырқау нысанына айналған. Бұл қалаларда продюсерлікті ерте меңгеріп алған орыстілді орта өз «билігімен» қыр көрсетуде. Бұған Алматы, Астанадағы ебропалық өнер үлгілерінің жиындары мен салтанаттарының бой бермеуін көреміз, бұл қазіргі жағдайда дамымай қалу қаупі бар ұлттық өнерге екінші сұрыпты көзқарастың қалыптасуына ықпал етуде. Тіпті, далалық ерекшелігі мен көшпенділік сипаты қазақы өнер қазіргі кезде өзіне тән аренаға ие бола алмай отыр. Соның кесірінен ауылдан келген орта ғана ұлттық өнер мен мәдениетке бет бұрып, қалалық болған қазақтар ебромәдениеттің тұтынушысына айналып, ұлттық өнерді дамытатындай жасампаздық қасиеттен жұрдай болуда. Бұл үрдіс барған сайын рок, поп, джаз, опера мерекелерінің мегополистерге еркінси еніп, Қазақстан шоу-бизнесінің басты субъектілеріне айналуда. Оның есесіне, адамзаттық өнердің төресі болып табылатын айтыс қағажу болуда, ал ебропалық елдердің таңқала қызықтайтын жыр өнері отбасылық ермек болумен шектелетін түрі бар.
Қазақ халқының сөз бен саз өнері негізінен импровизацияға негізделген. Бұл жағынан алғанда мұны далалық көшпенділіктің өнердің басты ұстанымы дей отырып, батыстың искусствосынан(«өнер» сөзінен әдейі ерекшелей атап отырмыз) гөрі ерекшелейтін қасиетін атаған жөн. Отырық өркениеттің искусствосы адамның айналасына қарым-қатынасынан туындаса, далалық өнер адамға КӨКтің немесе ғарыштық құдіреттің ықпалынан өнеді. Сол себепті де қазақ халқы өнерді Жаратқанның сыйы деп қабылдап, өнер иесін сол құдіреттің қадесіне жараушы ретінде қадірлейді. Сондықтан да көшпенділер өнері мен адамның арасында сахна жоқ, кулуар секілді қуыс-қолтықсыз, делдалсыз, өнердің туу сәтінен бастап, оның орындалуына дейінгі барлық процесс тұтынушысының көз алдында ашық өтіп жатады. Бұл жағынан алғанда, қазақ өнерінің демократиялық сипаты бар өнер, бірақ искусство емес. Өйткені, искусство адамға ғана тән болса, импровизация Көктің төрінен «тартылатын» және «өнетін» құдіреттің бір бөлшегі болып табылады. Сол себепті де, далалықтар саз өнеріне қатысты «тарту» ұғымын пайдаланады: домбыра тарту, қобыз тарту, сырнай тарту. Мұның түбінде саз сарынын Көктің төрінен суыртпақтап тарту процесін тұщыну жатыр. Бұл жағынан қарағанда далалықтардың өнер турасындағы түсінігі отырықшылардан әлдеқайда жоғары. Себебі, отырықшы халық саз аспабымен «ойнайды»: «играть на гитаре», «играть на балалайке», т.б. ұғымдары осыны көрсетеді. Олар үшін өнер - өнер емес, искусство, адамның қолынан жасалатын шығармашылық өнім. Ал, өнер - бұл Дала мен Көкті жалғайтын импровизациялық процесс, қазіргі отырықтанған қазақтардың мұндай өнерге ие болуы аса сирек. Оған себеп - адамның кеңістікте бір ғана қоныспен шектелуі, адамды қоршаған ортаның ғарышпен қатынасына кедергі келтіріп, құдіретті өнерді қабылдауға қажетті бойдағы қабілетті тежеуі.
Осыған орай көшпенділер хақындағы мына жайтты ашып кеткен жөн. «Көшпенділер» термині дұрыс па? Жоқ. Өйткені, «көшпенді» сөзі көш процесінің салдарын білдіретін ғана ұғым. Дәл осындай белгілі бір процестің салдарын жеткізетін алқынды, шайынды, қосынды, азайтынды, көбейтінді секілді сөздерді тізе беруге болады, бірақ олардың бәрі бірдей жағымсыз мағынаға ие емес. Демек, көш процесін үздіксіз бастан кешетін халықтарды «көшпенді» деу дұрыс болмайды. Шын мәнінде көшпенді халықтар деп жүргеніміздің өзі үнемі көше беретіндер емес, олардың жатаққа айналуы да, отырық елге сіңуі де оңай болған, тіпті көшпенділер егіншілікпен де, қала өмірін бағындырумен де, бірнеше қалалардың экономикасын бақылаумен де айналысқан. Әсіресе, көшпелі халықтар үшін Туған жер ұғымы кие болып табылады және ол Бұдүниедегі темірқазық ұғымымен тең категория. Әрине, «көшпенділер» ұғымы шын мәнінде отырықшылар тарапынан далалықтарға таңылған атау.
Демек, «көшпенділер» деп сыған секілді, бір кеңістіктен екінші бір кеңістікке өтушілерді атаған жөн. Ал, біртұтас Дала атты кеңістікте қыдырып жүріп өмір сүру тәсілін меңгерген далалықтарды көшеген (алаған, береген, жетіген, қашаған, көреген т.с.с) деу барынша әділ деп ойлаймыз. Бұл жағынан көшегендер ғарышты біртұтас кеңістік ретінде, ал Жер шарын сол кеңістіктің бір бөлшегі ретінде қарастырады да, адам өлгенде сол кеңістікте бір күйден (пендеден) екінші(аруаққа) бір күйге өтеді деп санап, келген жағына қайтты деген түсінікпен өмір сүреді. Далалықтар үшін біртұтас өмірдің Бұдүниедегі тірлігі жалған да уақытша, Одүниедегі көрінісі шынайы да мәңгі. Осы жағынан алғанда далалықтар Бұдүниеге қыдырып кету үшін келетіндей өмір сүреді.
Осы жағынан алғанда қыдырушы да көшеген қазақтың өнері искусствоға жатпайды, Жаратқанның көңіл-күйі іспетті шынайы процесс туындысы, сонысымен табиғи жер қойнауындағы кен секілді «олпы-солпы», сонысымен табиғи да пәк өнер. Сондықтан да қазақ өнерін тудыру үшін кулуар да, сахна да керек болмаған, керек болған бір нәрсе ол - өнерпаз бен тамашалаушы ортаны біртұтас ететін бірыңғай аудитория ретінде, ғаламдық моделдің аян қабылдаушы үлгісі - киізүй болса жеткілікті болған. Өйткені, екі дүние арасында қыдырушыларға айналасы жұп-жұмыр өнер тудыру міндетті болмаған, соған сәйкес оның театр деп аталатын шеберханасы да қажет емес, себебі, далалықтар үшін табиғатты жатсыну ұғымы жоқ, кеңістік пен уақыт көшеген халықтың төсегі мен шапаны іспетті, бұларға кіріптар емес мүддемен қараған. Сондықтан да қазекең жерді меншіктемеген және уақытпен санаспаған; бұйырған Жерді жерсініп, сәті түскен Уақытқа икемделген. Бұл қасиет қазірге дейін қазақтың бойынан ада болған жоқ.
Қазақ өнерінің ғаламдық туындылық қасиеті оны ғарыштық жағымды қуат әкелуімен ерекшелейді. Осылайша ғарыш моделі – киізүйдегі өнер Көктен «өндірілген» күйінде сол бойда импровизациялық процеспен адам бойына делдалсыз сіңірілген. Мұндай саф өнер өзінің жағымды қуат тасымалымен киелі. Жағымды да жасампаз тірі қуатты қазақ кие деп атайды. Кие неғұрлым Далаға еркін тараса, соғұрлым оның жасампаздық ықпалы зор болған, Дала құтханаға, ал киізүй храмға айналған.
Қазіргі кезде Кеңес заманынан бастау алған қазақ өнерін ебропалау дәстүрі оны «театрландыруды» бастан кешіруде. Сондықтан да айтыскерлеріміз әртіске көбірек ұқсас, жыршыларымыз болса сахнаға «сыймауда». Сахна біртұтас болып табылатын қазақ өнерінің орындаушысы мен тұтынушысы арасын ажыратып жіберді. Бұл өнерпаздардың бойына жағымсыз қылық дарытуда. Қазіргі айтыс өнер бұлағы емес, табыс көзіне айналды, бірақ айтыс өзінің мазмұны жағынан бұрынғы деңгейге жете алмай келеді. Жыр мен терме тек қана фольклорлық маңызы бар дүние ретінде тамсандыруда. Қазақ өнері үшін бұл жеткіліксіз. Аталмыш өнер түрлері фольклорлық шеңберден шығып, қазіргі заманның классикалық (қадырлы) өнер нұсқаларына айналуы қажет. Ал, ол үшін сол өнердің табиғатына сай жағдай жасалғаны жөн. Қысқасы, қазақтың төл өнерлерін сахнадан шығарып, халықтың ортасына қойып, ежелгі өнер процесін өз деңгейіне шығару қажет. Бұл жағдай аталмыш өнерді фольклорлық ауқымнан шығарып замани келбетке келтіру мен өнердің төл сипатына сай жағдай жасауды талап етеді. Бұндай өнержайдың қажеттігі қазақ өнерін өзіне сай «көшпелі әлемге» орнықтыру проблемасынан шығып отыр. Өнержай қазақ өнерін насихаттауды ұйымдастыру мен оған жайлы жағдай жасауға арналған. Бұған көрермендерге өнерді 2-10 сағат бойы қызықтау мүмкіндігі жасалған жайлы орындық пен кіріп-шығу мүмкіндігі ыңғайлы, акустикасы табиғи және ауа алмасуы үздіксіз ғимарат керек. Яғни, қазақы өнерді сахнадан құтқару мәселесін күн тәртібіне қоятын уақыт жетті.
Осылайша Өнердің өзіне тән әлемін жасақтау күн тәртібінде тұр. Себебі, қазақтың сағаттап көсілетін айтысына, жырына, термесіне сәйкес арнайы өнержай қажет, қазіргі ебропалық ғимарат тұрқы қазақы өнердің киесін кетіріп, рухын түсіріп, кеудесін қысуда.

Сөз бостандығы. Қоғамдық телеарна. Саяси ырық.

Біздің қоғамымызда бүгінде қоғамдық телеарна құру жөніндегі идея ұлттық пікірге ұласуда. Бірақ, «айтасың да қоясың» дегендей күй кешудеміз. «Біреу заң керек» дейді, енді біреу «Қаржы көзі керек» дейді, әйтеуір, нашар бишіге не болса, соның кедергі болатынындай ахуалдамыз. Шын мәнінде, қоғамдық телеарнаның болуы елдегі саяси ырықтың көрінісі болып табылады, дәлірегі, елдің шынайы демократиялық әлеуетін әйгілейді. Осындай ақпарат құралы арқылы біржақты емес, қоғамдық алуан пікірдің бір сарапқа түсіп, оның бір тарапқа айналатындай ұлттың мүмкіндігі пайда болмақ. Сонда ғана халықтың санасын әркім әр жаққа тарта алмайтындай және оның атынан ойға келгенін істейтіндей былықтар жойылмаса да, азаяды.
Ендеше, осы жолда бізге не кедергі болып отыр? Билікті айтпағанда, қоғамдық ой-пікірдің баскері ретінде танылған тұлғаларымыздың пікірі жоғарыдағыдай. Шын мәнінде бұған заң да, қаржы көзінің жоқтығы да кедергі емес. Орындалмайтын заңнан, оның болмағаны жақсы. Ал, қаржы көзі дегеніміз – халық! Қанеки, санап көрейік, елдегі орташа жалақы мөлшері – 45000 теңгедей. Егер әрбір жұмысы бар азамат өзінің жалақысының айына бір-ақ пайызын (450 теңге ғана) осы ортақ телеарнаға беруге дайын болса, елдегі жұмысқа жарамды 7 миллоннан ай сайын 3 миллиард 150 миллион теңге, яғни 26 миллион 033 058 АҚШ доллары жиналмақ! Жылына 312 миллион 396 694 АҚШ доллары түсетін бюджет құралмақ! Бұл Қазақстанда өте жақсы сапалы және білікті телеарна жасақтауға болатындай қаржы. Егер бір жыл өз қалтамыздан ұстауға шыдасақ, одан әрі бұл телеарна өзіне өзі-ақ қаржы табады, тіпті, билік те ұялғаннан ақша ұсынады. Демек, мәселе азаматтық қоғамның саяси ырқында.
Бізге, яғни халыққа, қазір нәтижесі дүдамал болатындай, Конституцияны жұлмалау жобасынан гөрі, елге қоғамдық телеарнаны жасақтауға арналған шараның нәтижесі мол! Тіпті, оны бірден халықтық акционерлік қоғам етіп құруға да мүмкіндік бар және оның акциясын шүпірлетіп тұрып сатып алуға - халық дайын. Өйткені, қазір жұрт өз сөзін жеткізе алмай қор болуда және мұндай халықтық БАҚ-тың керек екенін өте жақсы ұғып отыр. Сөйтіп, бұл арқылы мемлекеттік қазіргі құнды қағаз идеологиясы да өзінен өзі жүріп кетері сөзсіз.
Неден бастау керек? Ең әуелі, қоғамға ықпалы бар, сөзі түзу азаматтардан құрылған қоғамдық топ құру керек. Бұл топ әлгі телеарнаның тұжырымдамасының жобасын және оны құру мен енгізудің алғышартын жасаумен айналысады. Айталық, 9 адамнан тұратын бұл топқа 3 тәуелсіз журналист, 3 биліктің адамы және 3 қоғам, өнер қайраткері енсе жеткілікті. Қоғамдық телетоп құрамын Парламент мақұлдап, Президент жарлығымен бекітілуі оның жұмысына барынша жол ашар еді. Сонда біз Ебропаның алдында да, өзіміздің алдымызда да кім екенімізді толық ашамыз. Сонда біз айналада болып жатқан алуан түсті төңкерістер мен басқа да іркілістерді айналып өту мүмкіндігіне ие боламыз. Алайда, мұны пісіру үшін ел бойынша қоғамдық бастамашылардың пікірін тоғыстырып, үдерісті орнынан қозғайтын шаралар керек. Оны оқырманның, яғни болашақ қоғамдық телеарнаның көрермені айтар.

вторник, 31 июля 2007 г.

Маданият пен наданият

Қазіргі заманда мәдениет пен өнер мемлекеттік тараптан да, қоғамдық тараптан да жаңаша ұйымдастыру қабілетіне иек артады. Осы жағынан қарағанда, елдің мәдениет пен өнерді сүйемелдеуші мемлекеттік органы ескі Кеңестік жұмыс тәсілі мен тұжырымдамасынан бас тарта қойған жоқ. Бұл жайт жергілікті мәдениет ошақтарына деген көзқарастан көрінуде. Қазіргі аймақтық мәдениет басқармалары жергілікті жерлерде өнер мен өнерпаздарды белгілі бір саяси конъюктура тұрғысынан ғана сүйемелдеуде және сол тұрғыдан мәдениетке көңіл бөлуде. Бұл саланы заман талабына сай түрлендіру базалық жағынан әлі ойластырылмауда. Айталық, мәдениет ошақтарының төменгі буын қызметкерлерін даярлауда қазіргі замани қажеттілік болып табылатын мәдениет пен өнер продюсері, менеджері, тіпті би кештерін жүргізетін ди-джей мамандықтары әлі күнге салиқалы мамандықтар сапынан табылмай отыр. Бұрынғы кеңестік сұраныс дүниеге әкелген мәдени-ағарту училищелері бүгінде мәдениеттің замани жетекшісі болып табылатын продюсура мен менеджментке оқытуға әлі көше қойған жоқ. Елдегі бар бұл мамандардың барлығы дерлік әуесқойлық деңгейде бет-бетімен өрістеуде. Ал, жергілікті мәдениет құрылымдары бар болғаны биліктің асабасы секілді әртүрлі шаралар мен той-томалақта лауазымдыларға қызмет етіп, соларды өбектеуден арылмайды. Сөйтіп, Қазақстанның тәуелсіз ғұмырындағы өнері мен мәдениеті алшаң басатындай алғышарт пен қарымды бағыт жасалмай отыр.
Әдебиет пен сурет өнері болса, әкімдердің «садақасына» қарап қалған, ал сахна өнері солайымен әлгі биліктің ашса - алақанында, жұмса - жұдырығында. Тіпті, облыстық, қалалық әкімдердің оркестрлері, ансамблдері мен хор ұжымдары деген мәртебеге ие болған өнер ұжымдары пайда болғалы қашан? Сөйтіп, жергілікті өнер жергілікті биліктің өресі деңгейінен аса алмайды, соның кесірінен бюджет қаржысы нағыз өнерпазға бұйырмайды болмаса бұл салаға тиімсіз жұмсалады, нағыз өнерпаздарды қамтымайды. Жергілікті мәдениет пен өнердің жарыққа шығуы негізінен қоғамдық той-томалақта ғана көрініс табады да, көркемөнерпаздық сипаттан арыға аса алмайды. Бұл салада қаржыны тиімді пайдаланудың замани көрінісі болып табылатын жобаға бөлу үрдісі әлі енгізілген жоқ. Жобаның не екенін, оны қалай дәйектеуді оқытып жатқан білікті мамандарды шақырып өткізілетін семинар секілді оқиғалар да кездеспейді.
Аталмыш ахуал жергілікті мәдениет саласын қолда бар мәдени әлеуетті Кеңестік көркемөнерпаздық деңгейде ғана үгіт-насихат құралы ретінде саябақтар мен алаңқайлардың ермегі етуден әріге дамыта алмауды көрсетеді. Осының кесірінен бір жағынан, әсіресе қазақы ортада мәдениет пен өнердің замани өрістету тетігінің көзін білмеу және игере алмау, тек қана бюджеттік және мемлекеттік қолдауға сүйену көріністері орын алуда.
Жасыратыны жоқ, облыстық, қалалық, аудандық деңгейлердегі мәдениет департаменттері жергілікті мәдениет пен өнерді ресми әкімшіліктің қолжаулығы болудан әріге жеткізе алмауда, бұл бір жағынан осы саланы үйлестіретін орталық биліктің жергілікті билікке қоятын талабының уақыт талабына сай тұжырымдамасы жоқтығын көрсетеді.
Қазақы ортаның өнерді замани түрде өрістете алу мүмкіндігінің жоқтығынан Қазақстанның ірі қалалары қазақы ділді адам үшін жатырқау нысанына айналған. Бұл қалаларда продюсерлікті ерте меңгеріп алған орыстілді орта өз «билігімен» қыр көрсетуде. Бұны Алматы, Астанадағы ебропалық өнер үлгілерінің жиындары мен салтанаттарының бой бермеуінен көреміз, бұл қазіргі жағдайда дамымай қалу қаупі бар ұлттық өнерге екінші сұрыпты көзқарастың қалыптасуына ықпал етуде. Тіпті, далалық ерекшелігі мен көшпелі сипатты қазақы өнер қазіргі кезде өзіне тән аренаға ие бола алмай отыр. Соның кесірінен ауылдан келген орта ғана ұлттық өнер мен мәдениетке бет бұрып, қалалық болған қазақтар ебромәдениеттің тұтынушысына айналып, ұлттық өнер этнографиялық деңгейден ары аса алмай отыр. Бұл үрдіс барған сайын рок, поп, джаз, опера мерекелерінің мегополистерге еркінси еніп, Қазақстандағы шоу-бизнестің басты қолданысына айналуда. Оның есесіне, қазақы өнердің төресі болып табылатын айтыс, терме, дәстүрлі ән-би, тіпті қазақстандық этностардың өнері де қағажу қалуда. Ал ебропалық елдердің таңқала қызықтайтын жыр өнері отбасылық ермек болумен шектелетін түрі бар. Бұл көрініс - ұлттық мәдениетке екінші сұрыптағы мемлекеттік көзқарастың қалыптасқанынан орнығып отырған жағдайдың нәтижесі. Әйтпесе, егемен ел ебропаның саз аспабына арналған сарай салдырмас бұрын, әуелі өз өнерін өбектеуден бастар еді.
Қазақ халқының сөз бен саз өнері негізінен импровизацияға негізделген. Бұл жағынан алғанда мұны далалық көшпенділік өнердің басты ұстанымы дей отырып, батыстың искусствосынан («өнер» сөзінен әдейі бөліп атап отырмыз) гөрі ерекшелейтін қасиетін атаған жөн. Отырық өркениеттің искусствосы адамның айналасына қарым-қатынасынан туындаса, далалық өнер адамға КӨКтің немесе ғарыштық құдіреттің ықпалынан өнеді. Сол себепті де қазақ халқы өнерді Жаратқанның сыйы деп қабылдап, өнер иесін сол құдіреттің қадесіне жараушы ретінде қадірлейді. Сондықтан да көшпенділер өнері мен адамның арасында сахна жоқ, кулуар секілді қуыс-қолтықсыз, делдалсыз, өнердің туу сәтінен бастап, оның орындалуына дейінгі барлық процесс тұтынушысының көз алдында ашық өтіп жатады. Бұл жағынан алғанда, қазақ өнерінің демократиялық сипаты бар екендігі сөзсіз, бірақ «искусство» деуге келмейді. Өйткені, искусство адамға ғана тән болса, импровизация Көктің төрінен «тартылатын» және «өнетін» құдіреттің бір бөлшегі болып табылады. Сол себепті де, далалықтар саз өнеріне қатысты «тарту» ұғымын пайдаланады: домбыра тарту, қобыз тарту, сырнай тарту. Мұның түбінде саз сарынын Көктің төрінен суыртпақтап тарту процесін тұщыну жатыр. Бұл жағынан қарағанда далалықтардың өнер турасындағы түсінігі отырықшылардан әлдеқайда өзгеше. Себебі, отырықшы халық саз аспабымен «ойнайды»: «играть на гитаре», «играть на балалайке», т.б. ұғымдары осыны көрсетеді. Олар үшін өнер - өнер емес, искусство, адамның қолынан жасалатын шығармашылық өнім. Ал, өнер - бұл Дала мен Көкті жалғайтын импровизациялық процесс, қазіргі отырықтанған қазақтардың мұндай өнерге ие болуы аса сирек. Оған себеп - адамның кеңістікте бір ғана қоныспен шектелуі, адамды қоршаған ортаның ғарышпен қатынасына кедергі келтіріп, құдіретті өнерді қабылдауға қажетті бойдағы қабілетті тежеуі.
Демек, «көшпенділер» деп сыған секілді, бір кеңістіктен екінші бір кеңістікке өтушілерді атаған жөн. Ал, біртұтас Дала атты кеңістікте қыдырып жүріп өмір сүру тәсілін меңгерген далалықтарды көшеген (алаған, береген, жетіген, қашаған, көреген т.с.с) деу барынша әділ. Бұл жағынан көшегендер ғарышты біртұтас кеңістік ретінде, ал Жер шарын сол кеңістіктің бір бөлшегі ретінде қарастырады да, адам өлгенде сол кеңістікте бір күйден (пендеден) екінші(аруаққа) бір күйге өтеді деп санап, келген жағына қайтты деген түсінікпен өмір сүреді. Далалықтар үшін біртұтас өмірдің Бұдүниедегі тірлігі жалған да уақытша, Одүниедегі көрінісі шынайы да мәңгі. Осы жағынан алғанда далалықтар Бұдүниеге қыдырып кету үшін келетіндей өмір сүреді.
Демек, көшеген қазақтың өнері искусствоға жатпайды, Жаратқанның көңіл-күйі іспетті шынайы процесс туындысы, сонысымен табиғи жер қойнауындағы кен секілді «олпы-солпы», сонысымен табиғи да пәк өнер. Сондықтан да қазақ өнерін тудыру үшін кулуар да, сахна да керек болмаған, керек болған бір нәрсе ол - өнерпаз бен тамашалаушы ортаны біртұтас ететін бірыңғай аудитория ретінде, ғаламдық моделдің аян қабылдаушы үлгісі – қарүй (киіз үй) болса жеткілікті болған. Өйткені, екі дүние арасында қыдырушыларға айналасы жұп-жұмыр өнер тудыру міндетті болмаған, соған сәйкес оның театр деп аталатын шеберханасы да қажет емес, себебі, далалықтар үшін табиғатты жатсыну ұғымы жоқ, кеңістік пен уақыт көшеген халықтың төсегі мен шапаны іспетті, бұларға кіріптар емес мүддемен қараған. Сондықтан да қазекең жерді меншіктемеген және уақытпен санаспаған; бұйырған Жерді жерсініп, сәті түскен Уақытқа икемделген. Бұл қасиет қазірге дейін қазақтың бойынан ада болған жоқ.
Қазақ өнерінің ғаламдық туындылық қасиеті оны ғарыштық жағымды қуат әкелуімен ерекшелейді. Осылайша ғарыш моделі – киізүйдегі өнер Көктен «өндірілген» күйінде сол бойда импровизациялық процеспен адам бойына делдалсыз сіңірілген. Мұндай саф өнер өзінің жағымды қуат тасымалымен киелі. Жағымды да жасампаз тірі қуатты қазақ кие деп атайды. Кие неғұрлым Далаға еркін тараса, соғұрлым оның жасампаздық ықпалы зор болған, Дала құтханаға, ал қарүй храмға айналған.
Қазіргі кезде Кеңес заманынан бастау алған қазақ өнерін ебропалау дәстүрі оны «театрландыруды» бастан кешіруде. Сондықтан да айтыскерлеріміз әртіске көбірек ұқсас, жыршыларымыз болса сахнаға «сыймауда». Сахна біртұтас болып табылатын қазақ өнерінің орындаушысы мен тұтынушысы арасын ажыратып жіберді. Бұл өнерпаздардың бойына жағымсыз қылық дарытуда. Қазіргі айтыс өнер бұлағы емес, табыс көзіне айналды, бірақ айтыс өзінің мазмұны жағынан бұрынғы деңгейге жете алмай келеді. Жыр мен терме тек қана фольклорлық маңызы бар дүние ретінде тамсандыруда. Қазақ өнері үшін бұл жеткіліксіз. Аталмыш өнер түрлері фольклорлық шеңберден шығып, қазіргі заманның классикалық (қадырлы) өнер нұсқаларына айналуы қажет. Ал, ол үшін сол өнердің табиғатына сай жағдай жасалғаны жөн. Қысқасы, қазақтың төл өнерлерін сахнадан шығарып, халықтың ортасына қойып, ежелгі өнер процесін өз деңгейіне шығару қажет. Бұл жағдай аталмыш өнерді фольклорлық ауқымнан шығарып замани келбетке келтіру мен өнердің төл сипатына сай жағдай жасауды талап етеді. Бұндай өнержайдың қажеттігі қазақ өнерін өзіне сай «көшпелі әлемге» орнықтыру проблемасынан шығып отыр. Өнержай қазақ өнерін насихаттауды ұйымдастыру мен оған жайлы жағдай жасауға арналған. Бұған көрермендерге өнерді 2-10 сағат бойы қызықтау мүмкіндігі жасалған жайлы орындық пен кіріп-шығу мүмкіндігі ыңғайлы, акустикасы табиғи және ауа алмасуы үздіксіз ғимарат керек. Яғни, қазақы өнерді сахнадан құтқару мәселесін күн тәртібіне қоятын уақыт жетті.
Осылайша Өнердің өзіне тән әлемін жасақтау күн тәртібінде тұр. Себебі, қазақтың сағаттап көсілетін айтысына, жырына, термесіне сәйкес арнайы өнержай қажет, қазіргі ебропалық ғимарат тұрқы қазақы өнердің киесін кетіріп, рухын түсіріп, кеудесін қысуда. Қысқасы, қазақ мәдениетін дамыту саласында Олжекеңнің сөзімен айтқанда, «наданияттан» «маданиятқа» көшіп, мәдениет пен өнерді адам баласының Жаратқан сыйлаған ырқы ретінде биліктің алқымды ықпалынан бостау қажеттігі туып отыр.