Маданият пен наданият

Қазіргі заманда мәдениет пен өнер мемлекеттік тараптан да, қоғамдық тараптан да жаңаша ұйымдастыру қабілетіне иек артады. Осы жағынан қарағанда, елдің мәдениет пен өнерді сүйемелдеуші мемлекеттік органы ескі Кеңестік жұмыс тәсілі мен тұжырымдамасынан бас тарта қойған жоқ. Бұл жайт жергілікті мәдениет ошақтарына деген көзқарастан көрінуде. Қазіргі аймақтық мәдениет басқармалары жергілікті жерлерде өнер мен өнерпаздарды белгілі бір саяси конъюктура тұрғысынан ғана сүйемелдеуде және сол тұрғыдан мәдениетке көңіл бөлуде. Бұл саланы заман талабына сай түрлендіру базалық жағынан әлі ойластырылмауда. Айталық, мәдениет ошақтарының төменгі буын қызметкерлерін даярлауда қазіргі замани қажеттілік болып табылатын мәдениет пен өнер продюсері, менеджері, тіпті би кештерін жүргізетін ди-джей мамандықтары әлі күнге салиқалы мамандықтар сапынан табылмай отыр. Бұрынғы кеңестік сұраныс дүниеге әкелген мәдени-ағарту училищелері бүгінде мәдениеттің замани жетекшісі болып табылатын продюсура мен менеджментке оқытуға әлі көше қойған жоқ. Елдегі бар бұл мамандардың барлығы дерлік әуесқойлық деңгейде бет-бетімен өрістеуде. Ал, жергілікті мәдениет құрылымдары бар болғаны биліктің асабасы секілді әртүрлі шаралар мен той-томалақта лауазымдыларға қызмет етіп, соларды өбектеуден арылмайды. Сөйтіп, Қазақстанның тәуелсіз ғұмырындағы өнері мен мәдениеті алшаң басатындай алғышарт пен қарымды бағыт жасалмай отыр.
Әдебиет пен сурет өнері болса, әкімдердің «садақасына» қарап қалған, ал сахна өнері солайымен әлгі биліктің ашса - алақанында, жұмса - жұдырығында. Тіпті, облыстық, қалалық әкімдердің оркестрлері, ансамблдері мен хор ұжымдары деген мәртебеге ие болған өнер ұжымдары пайда болғалы қашан? Сөйтіп, жергілікті өнер жергілікті биліктің өресі деңгейінен аса алмайды, соның кесірінен бюджет қаржысы нағыз өнерпазға бұйырмайды болмаса бұл салаға тиімсіз жұмсалады, нағыз өнерпаздарды қамтымайды. Жергілікті мәдениет пен өнердің жарыққа шығуы негізінен қоғамдық той-томалақта ғана көрініс табады да, көркемөнерпаздық сипаттан арыға аса алмайды. Бұл салада қаржыны тиімді пайдаланудың замани көрінісі болып табылатын жобаға бөлу үрдісі әлі енгізілген жоқ. Жобаның не екенін, оны қалай дәйектеуді оқытып жатқан білікті мамандарды шақырып өткізілетін семинар секілді оқиғалар да кездеспейді.
Аталмыш ахуал жергілікті мәдениет саласын қолда бар мәдени әлеуетті Кеңестік көркемөнерпаздық деңгейде ғана үгіт-насихат құралы ретінде саябақтар мен алаңқайлардың ермегі етуден әріге дамыта алмауды көрсетеді. Осының кесірінен бір жағынан, әсіресе қазақы ортада мәдениет пен өнердің замани өрістету тетігінің көзін білмеу және игере алмау, тек қана бюджеттік және мемлекеттік қолдауға сүйену көріністері орын алуда.
Жасыратыны жоқ, облыстық, қалалық, аудандық деңгейлердегі мәдениет департаменттері жергілікті мәдениет пен өнерді ресми әкімшіліктің қолжаулығы болудан әріге жеткізе алмауда, бұл бір жағынан осы саланы үйлестіретін орталық биліктің жергілікті билікке қоятын талабының уақыт талабына сай тұжырымдамасы жоқтығын көрсетеді.
Қазақы ортаның өнерді замани түрде өрістете алу мүмкіндігінің жоқтығынан Қазақстанның ірі қалалары қазақы ділді адам үшін жатырқау нысанына айналған. Бұл қалаларда продюсерлікті ерте меңгеріп алған орыстілді орта өз «билігімен» қыр көрсетуде. Бұны Алматы, Астанадағы ебропалық өнер үлгілерінің жиындары мен салтанаттарының бой бермеуінен көреміз, бұл қазіргі жағдайда дамымай қалу қаупі бар ұлттық өнерге екінші сұрыпты көзқарастың қалыптасуына ықпал етуде. Тіпті, далалық ерекшелігі мен көшпелі сипатты қазақы өнер қазіргі кезде өзіне тән аренаға ие бола алмай отыр. Соның кесірінен ауылдан келген орта ғана ұлттық өнер мен мәдениетке бет бұрып, қалалық болған қазақтар ебромәдениеттің тұтынушысына айналып, ұлттық өнер этнографиялық деңгейден ары аса алмай отыр. Бұл үрдіс барған сайын рок, поп, джаз, опера мерекелерінің мегополистерге еркінси еніп, Қазақстандағы шоу-бизнестің басты қолданысына айналуда. Оның есесіне, қазақы өнердің төресі болып табылатын айтыс, терме, дәстүрлі ән-би, тіпті қазақстандық этностардың өнері де қағажу қалуда. Ал ебропалық елдердің таңқала қызықтайтын жыр өнері отбасылық ермек болумен шектелетін түрі бар. Бұл көрініс - ұлттық мәдениетке екінші сұрыптағы мемлекеттік көзқарастың қалыптасқанынан орнығып отырған жағдайдың нәтижесі. Әйтпесе, егемен ел ебропаның саз аспабына арналған сарай салдырмас бұрын, әуелі өз өнерін өбектеуден бастар еді.
Қазақ халқының сөз бен саз өнері негізінен импровизацияға негізделген. Бұл жағынан алғанда мұны далалық көшпенділік өнердің басты ұстанымы дей отырып, батыстың искусствосынан («өнер» сөзінен әдейі бөліп атап отырмыз) гөрі ерекшелейтін қасиетін атаған жөн. Отырық өркениеттің искусствосы адамның айналасына қарым-қатынасынан туындаса, далалық өнер адамға КӨКтің немесе ғарыштық құдіреттің ықпалынан өнеді. Сол себепті де қазақ халқы өнерді Жаратқанның сыйы деп қабылдап, өнер иесін сол құдіреттің қадесіне жараушы ретінде қадірлейді. Сондықтан да көшпенділер өнері мен адамның арасында сахна жоқ, кулуар секілді қуыс-қолтықсыз, делдалсыз, өнердің туу сәтінен бастап, оның орындалуына дейінгі барлық процесс тұтынушысының көз алдында ашық өтіп жатады. Бұл жағынан алғанда, қазақ өнерінің демократиялық сипаты бар екендігі сөзсіз, бірақ «искусство» деуге келмейді. Өйткені, искусство адамға ғана тән болса, импровизация Көктің төрінен «тартылатын» және «өнетін» құдіреттің бір бөлшегі болып табылады. Сол себепті де, далалықтар саз өнеріне қатысты «тарту» ұғымын пайдаланады: домбыра тарту, қобыз тарту, сырнай тарту. Мұның түбінде саз сарынын Көктің төрінен суыртпақтап тарту процесін тұщыну жатыр. Бұл жағынан қарағанда далалықтардың өнер турасындағы түсінігі отырықшылардан әлдеқайда өзгеше. Себебі, отырықшы халық саз аспабымен «ойнайды»: «играть на гитаре», «играть на балалайке», т.б. ұғымдары осыны көрсетеді. Олар үшін өнер - өнер емес, искусство, адамның қолынан жасалатын шығармашылық өнім. Ал, өнер - бұл Дала мен Көкті жалғайтын импровизациялық процесс, қазіргі отырықтанған қазақтардың мұндай өнерге ие болуы аса сирек. Оған себеп - адамның кеңістікте бір ғана қоныспен шектелуі, адамды қоршаған ортаның ғарышпен қатынасына кедергі келтіріп, құдіретті өнерді қабылдауға қажетті бойдағы қабілетті тежеуі.
Демек, «көшпенділер» деп сыған секілді, бір кеңістіктен екінші бір кеңістікке өтушілерді атаған жөн. Ал, біртұтас Дала атты кеңістікте қыдырып жүріп өмір сүру тәсілін меңгерген далалықтарды көшеген (алаған, береген, жетіген, қашаған, көреген т.с.с) деу барынша әділ. Бұл жағынан көшегендер ғарышты біртұтас кеңістік ретінде, ал Жер шарын сол кеңістіктің бір бөлшегі ретінде қарастырады да, адам өлгенде сол кеңістікте бір күйден (пендеден) екінші(аруаққа) бір күйге өтеді деп санап, келген жағына қайтты деген түсінікпен өмір сүреді. Далалықтар үшін біртұтас өмірдің Бұдүниедегі тірлігі жалған да уақытша, Одүниедегі көрінісі шынайы да мәңгі. Осы жағынан алғанда далалықтар Бұдүниеге қыдырып кету үшін келетіндей өмір сүреді.
Демек, көшеген қазақтың өнері искусствоға жатпайды, Жаратқанның көңіл-күйі іспетті шынайы процесс туындысы, сонысымен табиғи жер қойнауындағы кен секілді «олпы-солпы», сонысымен табиғи да пәк өнер. Сондықтан да қазақ өнерін тудыру үшін кулуар да, сахна да керек болмаған, керек болған бір нәрсе ол - өнерпаз бен тамашалаушы ортаны біртұтас ететін бірыңғай аудитория ретінде, ғаламдық моделдің аян қабылдаушы үлгісі – қарүй (киіз үй) болса жеткілікті болған. Өйткені, екі дүние арасында қыдырушыларға айналасы жұп-жұмыр өнер тудыру міндетті болмаған, соған сәйкес оның театр деп аталатын шеберханасы да қажет емес, себебі, далалықтар үшін табиғатты жатсыну ұғымы жоқ, кеңістік пен уақыт көшеген халықтың төсегі мен шапаны іспетті, бұларға кіріптар емес мүддемен қараған. Сондықтан да қазекең жерді меншіктемеген және уақытпен санаспаған; бұйырған Жерді жерсініп, сәті түскен Уақытқа икемделген. Бұл қасиет қазірге дейін қазақтың бойынан ада болған жоқ.
Қазақ өнерінің ғаламдық туындылық қасиеті оны ғарыштық жағымды қуат әкелуімен ерекшелейді. Осылайша ғарыш моделі – киізүйдегі өнер Көктен «өндірілген» күйінде сол бойда импровизациялық процеспен адам бойына делдалсыз сіңірілген. Мұндай саф өнер өзінің жағымды қуат тасымалымен киелі. Жағымды да жасампаз тірі қуатты қазақ кие деп атайды. Кие неғұрлым Далаға еркін тараса, соғұрлым оның жасампаздық ықпалы зор болған, Дала құтханаға, ал қарүй храмға айналған.
Қазіргі кезде Кеңес заманынан бастау алған қазақ өнерін ебропалау дәстүрі оны «театрландыруды» бастан кешіруде. Сондықтан да айтыскерлеріміз әртіске көбірек ұқсас, жыршыларымыз болса сахнаға «сыймауда». Сахна біртұтас болып табылатын қазақ өнерінің орындаушысы мен тұтынушысы арасын ажыратып жіберді. Бұл өнерпаздардың бойына жағымсыз қылық дарытуда. Қазіргі айтыс өнер бұлағы емес, табыс көзіне айналды, бірақ айтыс өзінің мазмұны жағынан бұрынғы деңгейге жете алмай келеді. Жыр мен терме тек қана фольклорлық маңызы бар дүние ретінде тамсандыруда. Қазақ өнері үшін бұл жеткіліксіз. Аталмыш өнер түрлері фольклорлық шеңберден шығып, қазіргі заманның классикалық (қадырлы) өнер нұсқаларына айналуы қажет. Ал, ол үшін сол өнердің табиғатына сай жағдай жасалғаны жөн. Қысқасы, қазақтың төл өнерлерін сахнадан шығарып, халықтың ортасына қойып, ежелгі өнер процесін өз деңгейіне шығару қажет. Бұл жағдай аталмыш өнерді фольклорлық ауқымнан шығарып замани келбетке келтіру мен өнердің төл сипатына сай жағдай жасауды талап етеді. Бұндай өнержайдың қажеттігі қазақ өнерін өзіне сай «көшпелі әлемге» орнықтыру проблемасынан шығып отыр. Өнержай қазақ өнерін насихаттауды ұйымдастыру мен оған жайлы жағдай жасауға арналған. Бұған көрермендерге өнерді 2-10 сағат бойы қызықтау мүмкіндігі жасалған жайлы орындық пен кіріп-шығу мүмкіндігі ыңғайлы, акустикасы табиғи және ауа алмасуы үздіксіз ғимарат керек. Яғни, қазақы өнерді сахнадан құтқару мәселесін күн тәртібіне қоятын уақыт жетті.
Осылайша Өнердің өзіне тән әлемін жасақтау күн тәртібінде тұр. Себебі, қазақтың сағаттап көсілетін айтысына, жырына, термесіне сәйкес арнайы өнержай қажет, қазіргі ебропалық ғимарат тұрқы қазақы өнердің киесін кетіріп, рухын түсіріп, кеудесін қысуда. Қысқасы, қазақ мәдениетін дамыту саласында Олжекеңнің сөзімен айтқанда, «наданияттан» «маданиятқа» көшіп, мәдениет пен өнерді адам баласының Жаратқан сыйлаған ырқы ретінде биліктің алқымды ықпалынан бостау қажеттігі туып отыр.