пятница, 29 мая 2009 г.

ХХІ ғасырдағы ТІЛДІК БҰЗЫЛЫМ

Біз кейде кеудені соққылаған, патриотсынғандар не істесе, соны қабылдайтын көрсоқырлығымыз бар. Бұл, әсіресе, жаңа сөздерді туындатуға қатысты. Бірнеше неологизмдерді қарастырып, олардың тілдің табиғатына қандай кесір келтіріп отырғанын, оның лингвистикалық жүйесін талқандаушы факторға айналып келе жатқанына назар аударайықшы.

БАҒДАРЛАМА. «Программа» сөзімен алысушылар оны «қазақтандыру» арқылы тілге пайда келтіремін деп ойлады. Бірақ бұл сөзді әлемде бізден басқа ешкім аударуға неге жүрексінеді. Өйткені, оны аударудың өз тілдеріне қауіпті екенін түсінгендіктен. «Программаның» кемінде алты мағынасы бар. Ал, біздің «бағдарламаның» мәні біреу-ақ, ол – ориентировка. Ориентир – бағдар, ориентировать – бағдарлау .... Ал, орыс тіліндегі телекөрсетімді білдіретінде «программа» бар, бірақ оның қазақ тіліндегі «бағдарламаға» қатысы жоқ еді, оны сол «телекөрсетім» түрінде қалдырғанымыз жөн еді. Бірақ біздің қазақ тілін орыс тілінің калькасы етуге құмарлығымыз оған назар аудартпады. Оны тіпті, орыс тілінің айтылымына салып «праграмма» деп айтатынымыз, тілдің ережесіне айналды.
«Программа» сөзі көп тілдерде «програм» түрінде айтылып-жазылады. Бұл біздің тілімізге таптырмайтын нұсқа еді!

КӨШБАСШЫ. Бұл «лидер» ұғымының тіліміздегі зорлап енгізілген баламасы. Бірақ «лидердің» басшы мен бастыққа ешбір қатысы жоқтығын аңғармай-ақ қойдық. Оның орнына әйтеуір «қазақша болсын» деген ұранға бой ұрып отырмыз. Шын мәнінде, «лидер» сөзі белгілі бір үдерістің не топтың, лектің басы дегенді білдіреді. Бұл сөз,тіпті адамға ғана емес заттық тұлғаларға да қатысты, мысалы мына сөйлемде: «Астана – құрылыс қарқыны бойынша Евразиялық лидер». Ал, бізде қалыптасқан «елбасшы» (мемлекет басы), «қолбасшы» (әскер басы) сөздерінің ізімен орныққан қағиданың енді быт-шыты шықты. Басқа жұрт лидер деп бейресми адамды түсінсе, біз оны бастық не басшы ретінде ұғатынымыз сондықтан. Оның үстіне тілдің аталмыш жүйесі бұзылды. Енді «қолбасшы» мен «көшбасшы» сөздерінің жасалу жолдары жөнінде тілші ғалым не айтарын білмейді. Өйткені, «қол» қазақ тілінде әскерді білдіргенімен, «көш» үдерісті не топты, лекті білдірмейді. Бұл жерде ең дұрысы «баскер» деген сөз еді, яғни, лидер - әлдебір үдерістің не топтың басы болуға қабілетті адам немесе нәрсе деген сөз. Мұндай сөзжасам арқылы біз тілдің лингвистикалық жүйесін жеке жасанды сөздердің табиғатына бағындырып отырғанымызды сезбейміз. Тіпті, кез келген жаңа сөз тіл қағидасын дамытпаса, толықтырмаса, болмаса оған бағынбаса, тіл табиғатына дұшпандық сипат сіңіретінін байқайтын уақыт келгелі қашан.

ОРАЛМАН. Бұл сөз талай талқыға түсті. Онан да әдебиетіміздің қос классигіне сөз берсек, бәрі де орнына түсе қояды:

Ескі бише отырман бос мақалдап,
Ескі ақынша мал үшін тұрман зарлап. (Абай)

Алдыңа келіп тұрмын деп,
Ар-намысым қашырман!
Бұлтқа жетпей шарт сынбан!
Айта келген сөзім бар,
Не қылсаң да жасырман! (Махамбет)
Осы мысалдардан соң, қазақ тілінің бұйрық райлы етістікке «ман», «бан», «пан», «мен», «пен» жұрнақтарының жалғануы арқылы жасалатын кері мағыналы етістік түрлерін қағидалаймыз ба, әлде тіліміздің табиғатына кесір болып отырған жалғыз «оралман» сөзі үшін арнайы ереже шығарамыз ба? Біз «оралмаймын!» дегенді білдіретін сөзді ХХІ ғасырда «оралман» деген зат есімге айналдырып жібергенімізді жалған патриоттарды былай қойғанда, тілгерлеріміз түсінуі керек еді. Енді қазақ тілінің қағидалық әлеуетін әлсірету емей бұл немене?! Орыс тілінің басты шырмайтын «исключениелері» осындайдан шыққан жоқ па? Ал, бұл шындығына келсек, тілдің емес тілгерлердің бейшаралығын көрсетеді. Одан да тілімізге залалсыз «реэтнопатриант» сөзі әлдеқайда жақсы еді. Бұған жарайтын бауырлас, қандас сөздері екібастан жетіп артылады.

КӨРСЕТІЛІМ. Қазақ тілінің табиғатына бұл сөздің жасамы да қайшы! Жалпы, тілімізде «ым», «ім» жұрнақтарының бұйрық райлы етістікке жалғануы арқылы жасалатын сөздер бар, ал «ылым», «ілім» арқылы туылатын сөздер жоқ! Оны тағы да осы ғасырда қолдан жасадық, бірақ ол тілді шұбалаңқылыққа апармаса, пайда беріп тұрған жоқ. Оның мысалдары жетеді:
Көрсет+ілім, таныстыр+ылым, жаса+ылым, қой+ылым, түрт+ілім. Енді бұлардың тілде орныққан нұсқаларына келсек: өл, бөл, ал сөздерінен сәйкес түрде: өл+ім, бөл+ім, ал+ым шықпады ма?! Бұдан бүгінде баламасы табылмай жүрген «убииствоның» қазақшасы шыға қояды - өлтір+ім! Сондай-ақ: көрсет+ім (показ), таныс+ым (знакомство), таныстыр+ым (ознакомство) жаса+ым (изделие) секілді тың сөздер туыла алады: қой+ым , түрт+ім.
Қазақ тілінің бұл қағидасы әу баста бұйрық райлы етістікті платформа етіп, бірнеше сөзжасам мүмкіндігін ашқан әлеуетіміз болатын:
көрсет+пе, таныс+па, қой+ма, түрт+пе, қаңтар+ма; бұлар қайшы мағыналы етістіктер ғана емес, зат есімдік мынадай тұрпаттағы сөздердің жасалу жолдары: көрсет+кі, таныс+қы, қой+ғы, түрт+кі, қаңтар+ғы. Осындай жолдармен кәзіргі дағдарып тұрған мына сөздердің қазақы баламасы оп-оңай жасалады: индикатор – көрсеткі, экспонат - көргі, рандеву - танысқы, автомойка – автожуғы (автожуу емес), штамп – мөргі (мөртабан емес, штамповать, печатать – мөргілеу), паркинг - қаңтарғы т.б. Соңғы сөздердің нұсқалары белгілі бір құрал-жабдыққа, сайманға тән бола алады.

ЗАҢНАМА. Бұл сөзді ХХ ғасырда «летописьтің» баламасын «жылнама» етіп алудан туындаттық. Бірақ бұл өзін өзі ақтап тұрған, тілге деген жауапкерліктің жоғары кезінде жасалған неологизм. Ал, енді осыны негіз етіп, талай қисынсыз сөздерді қоздатқанымызға жөн болсын! Соның бірі – заңнама. Бұл – «законодательствоның» баламасы. Шын мәнінде, парсының «намасына» жүгінбей–ақ, қазақ тілінің өз әлеуетіне қол арту керек еді, оның ешбір сөкеттігі болған емес: заң – закон; заңдату – узаконить; заңдама – законодательство, заңдамашы – законодатель. Бұған «наманың» ешбір қатысы бар ма?! Жоқ! Тіпті, бұны одан әрі «дамытып» «рұқсатнама» дегенді де шығарғанымыз бар!

ЕЛОРДА. Тілімізде екі зат есімнің кірігуінен туылатын сөзжасам мүмкіндігі бар: атамекен, атажұрт... Осындай қисыннан «елорда», «ханшатыр» сөздері де туындады, ешбір дөрекілігі жоқ. Алайда, бұл сөзжасамның табиғатын бұрмалау кесірінен оның айтылымы да бұзылып, «Қазақстан» телеарнасының ауа райын (аталмыш заңдылықпен «ауарай» атайтын да мезгіл жетті) сөз қыларда «ел ордасы» деп қақсауға негіз болуда. Шын мәнінде, аталған жолмен жаңа сөздің туылуында бір гәп бар: мысалы, «атамекен» сөзі «атаның мекені» дегенді емес «аталық мекенді» білдіреді. Сол секілді «елорда» - елдің ордасы емес, «елдік орданы» білдіріп, кемелденген түрде сөздік нұсқаға айналған логизм. Сондай-ақ, «ханшатыр» - ханның шатыры емес, «хандық шатыр», яғни хандық мәртебелі, құнды шатыр дегенді білдіреді. Осыдан келіп, орысша «законопроект» – заңжоба болып шыға келеді, оны «заң(ның) жобасы» түрінде шұбатпай-ақ қоюға әбден болады.

Сан – цифр ма? Қазақ тілінің лингвистикалық әлеуеті мен жүйесі паршалануды (айтпақшы, славяндық «борщ» сөзі «баршалаудан» шыққан) бастан кешуде. Мәселен, [зат есім]+ды (ді,лы,лі,ты,ті) формуласы бойынша жасақталатын сын есім мен [зат есім]+ дық (дік, лық, лік, тық, тік) формуласымен анықталатын сын есімнің айырмасы жер мен көктей болатын. Кәзір бұлардың арасына «=» белгісі қойылыпты да, мына лингвистикалық формалар да теңесіп кеткен:
Электронды үкімет - правительство с электроном = электрондық үкімет;
санды технология - технология с числом = сандық технология-числовая технология. Алайда, бүгінгі өркениетте әзір санды да, сандық та технология жоқ! Оны сан мен цифрды ажырата алмай жүрген қазақ журналистері «туғызып» алған. Сонымен, цифровая технология - цифрлық технология («цифрлы технология» – «технология со цифром» да емес).

Телім – участок пе? Соңғы кезде «земельний участок» тіркесін «жер телімі» дейтін сырқатқа ұшырадық. Жоғарыда көрсетілген заңдылық бойынша тел+ім дегендегі «тел» сөзі етістік, телі - қос, біріктір дегенді білдіреді, ал осыдан «тел» сөзі бірігіңкі, қосыңқы ұғымын бермек. Сонымен бірге, оның тілімізде орныққан сын есімдік тұлғасы да бар: «тел өскен» - бірге өскен. Бұдан басқа толып жатқан қолданымдары, мысалы: төлі өлген ұрғашы малға өзге төлді телу, яғни, бұл жерде кіріктіру деген мағына да бар.Демек, осындай жолмен телінген төлді телім дейтін болар еді, бірақ оны кездестірмедік. Ал, енді осы сөзді «участоктың» баламасы етіп қалай алдық?! Шамасы, «тілім» деген сөзді бұрмалап түсініп алып жүрген секілдіміз. Дұрысы - «жерпұшпақ» деп немесе «жердің пұшпағы» ретінде алу еді. Ақыры, жасанды да, үш қайнаса сорпасы қосылмайтын «телім» учаскенің баламасы болды да шықты! Бұл - баяғы «аптекарьды» «дәрігер» деудің орнына, оны «врачьтың» баламасы еткеніміз сықылды.

Кейде, орпоэфиялық бұзылыс тілге заңдылық жасап жатады, оның мысалы бүгінде ұшан-теңіз. «Оларды» «одар» деушілерді былай қойғанда, «раз» бен қазақтың «ретін» будандастырып «рез» деушілер көбейіп барады. Міне, әлгі «телімді» шығарушылар да осылардың қатарында. Ал, біз оны талғамай-ақ қылғытушылар қатарындамыз. Айта берсек, сөз де, тіл жүйесін пышырату да аяқ алып жүргісіз бола бастады. Біз соның кейбіріне ғана тоқталдық. Тілдің өзі жүйе екенін мойындасақ, ол бұзылса, оны қолданудан бас тарту оп-оңай болмақ! Сонда тілім-тілім тілмен қайда барамыз?! Өзгенің тілін телиміз бе?
С.Ерғали

Комментариев нет: