Пара беруші мен салық төлеуші

Әрбір қоғамдық жүйенің өзіндік экономикалық тамыры өзінше қалыптасады. Тоталитарлық кеңестік қоғамда экономикалық тамыр халықты сүлікше сорушы, оны беймәлім мұрат жолында құл етуші факторға негізделген болатын. Сондықтан да Қазақстаннан өндірілетін қыруар табыс республикаға тікелей пайдасын берместен, сананы құлдық сезімдермен тұмшалау арқылы өндірілген табыс «есектің күші - адал, еті - арам» деген ұстаныммен Ресейге қарай ағылатын да отыратын.Тіпті, тонналаған ет өндіретін шалғай аудандардағы шопандардың жанұялары қолындағы малдың етін азық етуге мұршасы да келмейтін, құқығы да болмайтын. Жер бетіндегі саналық құлдықтан арылу процесі қарқынды жүрген сайын, тоталитарланған қоғам экономикасы өз халқын бар болмысымен құл етуге бағытталған жүйе ретінде санаулы елдердің ғана қалғандығымен тарихтан құрып бітуге бет алды.
Билік тұтқасы санаулы топтың қолына шоғырланған авторитарланған қоғамдық жүйе де өзіне тән экономикалық күре тамырын жаяды. Бұл жүйе жағдайында оның субъектілері үшін басты тірлік тетігі мемлекеттік «ағзаны» өз пайдаларына жарату мақсатымен экономикалық тамырды «жекешелендіру» жолымен жүзеге асып отырады. Аталмыш жүйедегі экономикалық тамыр дегеніміз – қазынаға қарай қаржының ағылатын жолы, яғни салық жүйесі. Әрине, әдетте салық комитеттерін «жекешелендіріп» алған ешкімді де таба алмайсың, мәселе бұл амалдың басқаша жолмен өрбуінде. Аталған жайт әлемдік экономикалық кесір болып табылатын «жемқорлық» деген атауға ие қоғам сырқатына байланысты. Бұл экономикалық қатердің барлық елдерде нышаны болғанымен, авторитарланған қоғамдық жүйедегі орны ерекше және маңызды.Өйткені, билікті өз қолдарына алған төбелтоп өзінің бар мүмкіндігін елді коррупцияға жайлату арқылы ғана ұстай алмақ, басқаша мүмкіндігі болмайды.Себебі, авторитарлық жүйенің өзі елді әділетсіз басқаруға негізделген билік жүйесі ретінде қоғамда әділетті экономикалық тамыр жасақтай алуға қабілетсіз. Міне, осыдан барып мұндай елдердегі қазынаға түсетін мемлекет несібесінің айтарлықтай бөлігі заңды жүйе болып табылатын салық төлеу жолынан пара беру сүрлеуіне ығысады да, қоғамдағы қазына тасушы экономикалық арна тамыр-таныстық сүрлеуімен айырбасталады. Тіпті, мұндай жемқорлық жүйені ешкім ойлап таппаса да, арнайы түрде енгізбесе де, ол қоғамдағы экономикалық індет ретінде тасқын судың өз арнасын өзі жасақтайтыны секілді, өз жолын өзі тауып қарқынды «дамуға» бет бұрады. Яғни, бір әділетсіздік екіншісін балалатып отыратыны осыдан шығады.
Мұндай қоғамдық жүйеде барлық экономикалық табыс көзі де, оның жұмсалу жолдары да көзден таса, жұмбақ күйінде жүріп жатады да, ырықты экономика жағдайында қалыптасуға тиісті ортақ қазынаны қалтқысыз бақылайтын және демократиялық қоғамға тән салық төлеушінің орнына өз басын ғана күйттейтін пара берушіні қалыптастырады. Аталған жүйе өз күшіне мінгенде әлгі пара беруші де сол қоғамның «белді» ойыншысына айналып, барлық экономикалық бастама тек қана сол «қозғаушы күш» арқылы шешіліп отырады. Парақор қоғамның көрінбейтін жүйесі арқылы пара беруші болуға азаматтар жаппай бейім болуға мәжбүр етіледі, өйткені, ондай ойыншы болып қалыптаспасаң, мұндай қоғамның нағыз бейшарасы болу қаупі туындайды. Міне, осыдан келіп, Азаматтық қоғамды дамытушы белсенді азаматтардың орнына «қақпайланатын» (управляемый) демократиялық субъект пайда болып, айналасына жаны ашымайтын, өз мәселесімен өзі болатын немесе қоғамдық пайдалы істердің өзінен жеке басына пайда тапқыш пысықтар күшіктей балалайды. Пара берушілердің (қысқаша –«парашы» дей салайық) өзіне тән психологиясы мен адамдық сапалары да әлгі қоғам дамуына сәйкес қарқындап отырады. Парашылар қоғамдағы өз орнын біледі, артық белсенім көрсетпейді, олардың бойында қашан және қалай мақсатқа жету рефлексі қалыптасады. Парашыларда тұрақты серіктес (партнер) болмайды, тек қана пара өткізу процесіндегідей бір мәртелік тамыр-таныстық моралін қалыптастырады. Қоғамдық ортаны жайлаған бұл парақорлық жүйе қоғамда баскерлік (лидерлік) сапаның орнына мезгілдік басшылардың (временщик) сапын түзейді. Сөйтіп, азаматтық қоғам парашылдық ортамен айырбасталады, осыдан келіп, мемлекеттік лауазым өз мәртебесін абыройсыздандырады да, мемлекеттік қызметкер парашының басты сыбайласы ролін атқаруға мәжбүр болып, өзінің мемлекет алдындағы борышын қарабайырландырады, ылғи да парашының жолын тосып мемлекеттік қызметті параның сүрлеуіне айналдырып, өздері парақордың шекпенін жамылады. Мұндай шенгерлер (чиновник - шенеунік емес) халықпен жұмыс істеуге құлықсыз, қауқарсыз, тіпті қабілетсіз келеді, халыққа тобыр ретінде қарайды.Сөйтіп, қазына толтыратын салықшының жолын парашы кесіп, ал мемлекеттік міндетті атқаруға тиісті лауазымды қызметкер парақор ретінде қалыптасып, қоғамды тоқырау мен кері кету кернейді.
Мұндай қоғамда бас көтеретін әділетшілдер мейлінше азаяды, өйткені, параланған қоғамдық орта отаншыл азаматтардың бойынан отанға деген пәк сезімді ығыстырып, адамның бойына өзімшілдік идеологиясын аяқ басқан сайын сіңіріп тастайды. Қоғамдағы барлық тірлік тетігі әлгіндей әділетсіз жолға бір түскеннен кейін оны тоқтату, пара беріп мәселесін шешіп дағдыланған адамнан салықшы тәрбиелеу, қоғамдық белсенді азамат шығару күрделі мәселе болып қала береді. Сөйтіп, парашылдық авторитарланған безбүйрек қоғамның басты тетігі болып қалыптасып, азаматтарды да соған көніктіреді, мемлекеттік жүйені параның «құдіретімен» косметикалық жылтырауға ұшыратады, сөйтіп билікке уақытша жағымды кейіп дарытады, қоғамға алдамшы түрдегі жайбарақат сипат қалыптастырады. Лауазымдылардың көзін шел қаптайды, ұлттық мүдде тәрк етіледі.
Десек те, мұндай елдерде ресми қаражат тамырымен қатар, көлеңкелі экономиканың күретамыры нығаяды да, ол мемлекеттік жүйенің ажырамас бөлігіне айналады. Ал, жемқорлықпен күреске бағытталған шаралардың барлығы да параланған биліктің азаматтық қоғамның қатысынсыз атқарылған науқанына айналып, ешқандай нәтиже бермейді. Тіпті, жемқорлықпен күрестің өзін де парақор билік пара алудың сенімді көзіне айналдырып, әділеттің «көзіне шөп салады». Осындай жайттардың өршуінен пайда болған көлеңкелі экономиканың көлбең бейнесіне айналған билік әділетсіз жолмен пайда болған иеліктерді заңдандыруға мәжбүр болады.
Парақорлықтың мұндай авторитарлық қоғамда мемлекеттік жүйенің берік тетігіне айналатыны сондай, елдің жас ұрпағы да парашылдыққа жастайынан үйретіліп, оқу мен тәрбие парақорлықтың субъектісіне айналады. Тіпті, әрі-беріден соң сайлау секілді киелі процесс кезінде дауысты жаппай сатып алу жүзеге асырылып, халықтың мемлекетке деген жиіркенішін туғызады, ал бұл өз кезегінде елдің егемендік қасиетін жұрдай етеді.
Шынында да, балабақшаға баратын сәбиден тәрбиешісі ата-анаға терезеге перде сатып алуға «жылу» жиналып жатқанын жазып жібергенде, мектеп оқушысынан сынып жетекшісі сабақ бөлмесінің еденін бояуға сыр сатып алуға қаржы беруді өтінгенде, ата-ана ойланбастан ақша ұстатып жатса болмаса студенттер сынақтан абыроймен өту үшін ұстазына «сыйлық» беріп жатса, ондай елдің ырықты экономика кезіндегі мемлекеттің басты сауын сиыры болып табылатын салықшыны қалыптастырудан бас тартқаны, авторитарланған жүйенің тамыры тереңге жайылғаны. Парашылардан салықшы қалыптасып жарытпаса, парақорлардан мемлекеттік қызметкер шықпастан, сол қоғам түбінде даму тұйығына тірелмек.
Мұндай қоғам парашылардың парақорларға тек қана пара беруімен шектелмейді. Әрі-беріден соң «кемелденген» кейбір парашылар қоғамның алпауытына айналып, билікті өз уысына ұстауға ұмтылады, басты лауазымдарға өз парақорын қоюмен айналысып, тіпті, парламентке де депутат өткізіп жататыны қоғамдық ортада билікке «заңды талас» түрінде қабылданады.Сөйтіп, парашылдықтың түрлі санаттары мен сатылары пайда болады. Мұндай елдер соңғы кезде парашылар мен салықшылардың қақтығысына ұшырап, түрлі төңкерістерге душар болатыны бар. Өйткені, мәселе Гюго айтқандай, революцияны жасайтын кедейшілік емес - қоғамдағы әділетсіздіктің шегіне жетуі мен әлеуметтік теңдіктің жоғалуынан пайда болатын антогонизм. Ал, демократиялық қоғамның ұйтқысы саналатын ырықты экономика тұсында мемлекет салық төлеуші мен отаншыл мемлекеттік қызметкерге емес, пара беруші мен парақорға арқа сүйесе, қоғамдағы әділетсіздіктің ушыққаны ...