БІРЕР СӨЗ АСХАНА ҰҒЫМСӨЗДЕРІ ЖАЙЫНДА

немесе УӘЛИБЕККЕ ҰСЫНЫС

«Хабар» арнасының «Таң қалмаңыз!» телетаратымының құрамындағы «Дәм-думанды» сәтті жүргізіп, қазақы телешоудың шоғын қыздырып жүрген бауырымыз, белгілі сықақшы-әртіс Уәлибектің тілгерлерге әзіл-шыны аралас тапсырыс бергеніне бір жылдай болып қалды. Енді Уәкең қиналып жүрген кейбір асхана ұғымдарын қазақшалауға ой қоссақ артық болмас. Уәлибек «духовка» мен «йогурттың» қазақыланбай, оларды атаған сайын «тілін тістеп» жүргесін телешоумен Наурызға әлгі сөздерді жаңаша атап шықсын деген ниетпен аз-кем үлес қосуды ойладық.
Шын мәнінде отырықшы елдердің термині көбіне сөздің соншалықты мағынасы мен төркініне мән бермей-ақ, оларды атауларға айналдырып ала береді. Көптен бері этнолингвистикамен шұғылданушы ретінде байқағаным, көшпелі халықтардың термині сөздің төркіні мен мағынасына құрылады, соған қарағанда отырықшылар сөз қадырын көшпенділерден артық біле бермейді және терминдер о баста көшпенділер өмірінен бастау алғандай әсер бар. Бұған бір дәлел бізге батыстан келіп жатқан «йогурт» сөзі. Шын мәнінде бұл сөздің астарына бас қатырып жатқан ебропалықтар жоқ, егер олар бас қатырса, «йогурттан» варварлардың сөзі ретінде бас тартар ма еді, кім білсін. Қазыр халықаралық сөзге айналған «йогурт» атауы о баста түркілік сөз, сондықтан оны аударып әуре болып бізге де қажеті жоқ. (Бұған «майонезді» де жатқызуға болады, ол кәдімгі «майөңез» сөзінен шығып отыр.) Тек қана оған өзінің бұрынғы қалпын қайтару керек: ол – «ұйығұрт». Бір қарағанда бұл сөз миыққа күлкі үйіргенімен, түркілердің о баста сүт өнімдерінің кейбірін «құрт» немесе «ғұрт» атағаны белгілі. Құртқа тән технология мынадай: сүт ащытылып барып ұйиды, содан соң сүзіледі де қайнатылып, түрлі пошым беріліп кептіріледі. Алайда, біздің қазырғы «құрт» деп жүргеніміз кептірілген түрі ғана, ал о баста «құрт» деп ата-бабамыз ұйыған сүтті атаса керек. Сүттің ащығаны мен іруі оның азғаны, құрығаны деген сенімнен шығуы ықтимал. Себебі, «құрт қайнату» тіркесі «ұйыған сүтті қайнату» деген ұғымды білдіріп тұр. Басқа жағынан алғанда ұю процесі сүттің қоймалжың түрін береді де, ежелгі «ұйы құрт» тіркесі о баста «қоймалжың ашыған сүт» деген мағынада айтылғандығы күмән келтірмейді. Ал, «ұйы құрт» тіркесі айтыла келе «ұйығұрт» сөзін шығарғанына соншалықты терең ғылыми дәйек қажет емес. Дегенмен, кез келген шикізатты өңдеуде алдарына жан салмайтын ебропалықтар әлгі ұйығұртқа неше түрлі тәтті де қышқыл шырын мен сөлді қосу арқылы оны байытып, бүгінде жұғымды тағам деңгейіне жеткізіп отыр. «Ұйығұрт» атауы Ебропаға Еділ батырдың басып кіруімен байланысты болуы мүмкін, алайда, бұл шаруа тарихшылардың үлесінде.
Енді сүт өнімінің бірі болып табылатын, алайда, әлгі ұйығұртқа жұмыртқа қосып қайнатып арқылы жасалатын және орысша «сыйр» («сыр деген орыс сөзін қазақша жазып отырмыз») аталып жүрген азықты біз ірімшік деп жүрміз. Шын мәнінде бұл да құрт, тек қазақтар құртты уыспен пошымдап кептірсе, ебропалықтар ыдыспен қатырады. Дегенмен уыздай сыйрға қарап, оны іріген сүтке қия алмайсың, мұндайда дұрысы – сыйрды өз шыққан тегімен «құрт» сөзіне әлдебір анықтауыш қосып, болмаса өзіміздің құртты «уысқұрт» атап, сыйрды «уызқұрт» атауға әбден болады. Ал, өзіміздің іріген сүтті пісіру арқылы шығатын ірімшікті орыстар өз тілдеріне «сыр» деп емес, «иримчик» деп ала қоятыны сөзсіз. Ендеше біз неге атауларды былықтыруға тиіспіз. Сол секілді доңыз етінен жасалатын «колбасаны» (бұл сөз де таза қыпшақтың «қол басы» тіркесінен шыққандығы даусыз) адал да жеңсік асымыз саналатын «шұжыққа» балау – мәдениеттілеп айтсақ: әумесерлік! Ал, «творог» та қыпшақы сүт өнімі, оны да «ірімшік» атап, ірітудің қажеті жоқ, оны қазақ «сүзбе» дейді. Қысқа сүрлеп сақтайтын сүзбені енді «сүрсүзбе» десек жарайды. Қысқасы, асхана терминологиясы да арнайы кірісуді қажетсінетін сала.
Енді кезекті «духовкаға» берейік. Бұл сөздің тұмшалап қыздырудан алынғандығы белгілі болғанымен, мұндай жағдайда орыс сөзін қазақшалаудан гөрі технологияны қазақ сөзімен беру тиімді болар еді. Егер духовканың тұмшалап қыздыру тәсіліне арналған құрал екенін ескерсек, оның да бұрыннан келе жатқан өз атауы бар, түркілер «тандыр» дейді. Ал, ежелгі тандырдың қыш пен саздан жасалуы бұл жерде маңызды емес, маңыздысы - оның технологиясының сақталып тұрғандығында, сондықтан қазырғы темір «духовка» да «тандыр» (тандырша) аталса, ешбір ерсілігі жоқ. Себебі, ендігі тандыр, тіпті, пластикадан да жасалуы мүмкін, бірақ ол духовка болып қала береді емес пе?