понедельник, 6 августа 2007 г.

ЖЫЛ МЕН ЖЫЛСАНАҚТЫҢ ӘУРЕСІ

Сырт көзге байқала бермейтін мәдени шаралардың соңғы жылдары жаһандану үрдісіне байланысты маңызы мен өзектілігі артып отыр. Тіпті, ұлттық мерекелердің өзі ұлттық идея мен идеологияның негізін құрауда. Мәселен, көпке белгілі жаңа жыл мейрамының өзі әр құрлықта, әр елде әр алуан тойланғанымен, сайып келгенде осы мерекеге байланысты сол мемлекеттерге тән саясаттың негізі көрініс беріп жатады. Алайда, жер бетінде жаңа жылды екі сипатта екі дүркін атап өтетін елдер саны көп емес, оған Кіндік Азиялық жаңа тәуелсіз мемлекеттерді ғана жатқызуға болар. Соның ішінде біздің ел де бар.
Жалпы, жаңа жыл Ресейдің өзінде де ұлттық мереке деңгейіне Кеңес саясатының арқасында ие болды, оған дейін Жаңа жыл мерекесі Иса пайғамбардың туылу рәсімімен ғана шектеліп келгені рас. Діни мерекеден халықты қашырып, орнын жасанды мейрамдармен толықтырған Кеңес өкіметі белгілі бір нәтижеге қол жеткізді: орыс халқы үшін Жаңа жылды тойлау Рождестводан гөрі маңызды әрі қызықты элементтерге, идеяларға толықты. Оның есесіне орыстық дәстүр ретінде қабылданып, соған сәйкес салттар орын алып, сіңіскен (Дед мороз, Снегурочка) көріністер менмұндалайды. Тіпті, құттықтау сөздердің өзі де әбден орныққаны сондай, «(Поздравляю) С новым годом!» деген бір-ақ сөз арқылы жылы тілек өзге тілдерге тікелей қабылданатын болды. Осыдан барып, қазақ тілінің сөйлем құрауына жат болса да, кәзірде «Жаңа жылмен!», «Жаңа жылыңызбен!» дейтін нақұрыс құттықтаулар елдің бүкіл көшелерін жаулауда. Жұқпалы мұндай сөз тіркесі енді қазақы мерекелерге де тән бола бастады, мысалы, «Құрбан айттарыңызбен!» деген құттықтау да тілдік қорымызға дендеуде. Бұл өзге идеологиялық көріністің өзге сананы жаулау көрінісінің бірі ғана.
Әрине, қазақ халқы Кеңес өкіметіне дейін жылды қарсы алу мерекесін өзінің дәстүріне сай жүргізіп келгені мәлім. Соған сәйкес қазақ халқының ұғымында жылдың ескіріп-жаңаруы соншалықты идеологиялық мәнге ие болып көрген емес, оның үстіне қазақы түсінікте жылдың ескіруінен гөрі оның қартаюы мен туу үрдісі көрініс тапқан ұғым бар.Мұны қазақтың «жаңа» мен «ескі» сөздерін кірістірмей, «Жыл құтты болсын!» дейтін ғана құттықтауынан көреміз. Демек, қазақ ұғымында жыл ескіретін жансыз нәрсе емес, қартаятын және туылатын (келетін) жанды нысан түрінде қабылданған. Мұның астарында жаңа нәрсенің жаңа рухани күшке (кие, аура) ие болу қабілетін меңзеу бар. Әрине, мұның барлығы да Наурыз мерекесінің бойына жыйнаған үрдісі еді.
Жаңа жыл мерекесінен қазақы мән табу үшін оның ұлттық қалыбына назар аударған жөн. Қазырғы кезде елдегі мемлекеттік мерекелер тізімінде екі бірдей жаңа жылдық мейрамдау күнінің енгізілуі ұлттық сананы да сарсаңға салуда. Жоғарыда айтқанымыздай, мемлекеттік мерекелердің ұлттық идеологияның көрінісі екенін ескерсек, біздің идеологиямыз да әлі күнге біртұтастана алмай отырғаны рас. Дегенмен, екі жаңа жылға екі түрлі көзқарастың қалыптасып, соған сәйкес оларды тойлау да сол деңгейде жүріп жатқандығы көз алдымызда.Жаңа жылға қатысты жасалатын мемлекеттік шаралардан бастап, оған бөлінетін мемлекеттік ұйымдардағы жұмсалатын шығындарды Наурызға бөлінетін қаржымен салыстыру мүмкін емес. Әрине, бұл шығынның бәрі өз халқымыздың игілігіне арналып жатқанымен, мерекенің тұжырымдамасын нысанаға алсақ, ол шығындар шын мәнінде жат идеологияны санаға сіңіруге жұмсалуда ғана емес, өзге идеологияны да қаржыландырып жатқандай әсер бар. Мәселен, еліміздегі Жаңа жылға арналған құтпарақтардың (аткрыйтка) 90 пайызы Ресейден келетінін ескерсек, солтұстық көршіміздің құтпарақ шығару өндірісіне қаншалықты инвестор болып отырғанымызды осыдан-ақ аңғаруға болар. Ал, бұған жаңажылдық мерекенің барлық атрибуттары мен керек-жарағын қосыңызшы, көз алдыңызға мерекелік индустрия еріксіз елестейді. Соған қарамастан кәзіргі жаңажылдық басты атрибут саналатын шыршаның (ёлка, ель) орыс тіліндегі нұсқасының өзі о бастағы түркілік «йол», яғни аспандағы темірқазықты айнала қозғалатын жұлдыздар жолы дегенді білдіретін рәсімі мен «жыл» сөзінің ежелгі нұсқасы «йыл» сөздерінен туындағанын, тіпті, «хоровод» рәсімінің өзі де ежелгі түркілердің жылдың өзгеруіне орай аспан тойын мерекелеуден алынғандығы несіне дәлелденуі керек. Ал, сыйлық үлестіргіш «аяз ата» түркілердің ежелгі Қыдыр ата ұғымының негізі емес пе?
«Мерекенің көп болғаны жақсы ғой» деген енжар пікірдің халықты қаншалықты идеологиялық қармаққа түсірудің басы болса, ел экономикасын да соншалықты мұсалдат етуге үлес қосатыны рас. Енді бір ай бойы жаңажылдық индустрияның әр алуан экономикалық-идеологиялық шаралары жүретіні мен Наурыз мерекесі үшін бір ай бойы көже ішумен, қарүй тігумен ғана шектелетін әрекетімізді салыстырайықшы: осының өзі-ақ төл мерекеміздің қаншалықты солғын тарту себебін анықтап тұр. Бұған жаңа жыл қарсаңында басталатын барлық жыл қорыту шаралары мен марапаттарды қосыңыз, ал Наурызда мұның бірі болмағандықтан оның қандай қадыры қалмақ! Тіпті, әкімдердің жұрт алдындағы есебіне дейін қаңтарда басталады, телеарналар бағдарламаларын жылсанақтың өзгеру күніне тірейді.
Осының бәрін ескере келіп, тіпті, «жаңа жыл» ұғымының өзі атына сай еместігіне мән беретін уақыт келді. Біздің «жаңа жыл» атап, екі күн бойы ұлттық мереке ретінде тойлап жүрген қаңтардың алғашқы күндері шын мәнінде жыл жаңаратын күн емес, бар болғаны жылсанақтың басы (начало летосчисление) ғана, яғни соған сәйкес 1-қаңтарға жылсанақ күні деген мәртебе берілсе, жетіп жатыр. Ал жаңа жыл қазақ халқының есебі мен түсінігі бойынша наурыз айында келетіні рас. Тіпті, 1-қаңтардан бастап, ит жылын кетіріп, доңыз жылын келтіруіміз қалай, өзі? Ондай есеп пен түсінік орыс халқының өзінде де жоқ. Оның үстіне Рождествоны бөлек тойлайтынымыз және бар емес пе?! Бұған исламша жаңа жыл тойлаудың да қылтия бастағанын қосайық!?
Ендеше, мемлекеттік мерекелеріміздің ұлттық идеологияның басты көріністері екенін ескеріп, оларға жаңаша көзқараспен қарайтын сәт келген секілді.

Комментариев нет: