четверг, 9 августа 2007 г.

«Ақмоланың арғы тегі»

“Ақмола” сөзінің шығу тегіне назар оның қазіргі астананың бұрынғы атауы болуына байланысты емес, қаланың тың көтеру аймағының орталығына айналуына орай ертеректе ауған болатын.Әйтсе де, “ақмола” сөзі нені білдіреді, қалай шықты деген этнолингвистикалық тұрғыдағы сауалға әлі де толық жауап жоқтығы өз алдына, бір кезде аталмыш сөз қазақ тіліндегі “ақ мол ,ә!” дейтін сүттің көптігіне таңданыстан туған деген қиғаш талдаулар да болған.
Оқырманды “ақмола” сөзінің қала атауына айналуға дейінгі тағдырына ой жүгірте отырып, оның этнонимдік шежіресіне жетелеп көрсек. Мақсатқа жету үшін “ақмола ” сөзінің тіліміздегі “мола” ұғымынан алшақтау әбестік болар еді. Қазақ тіліндегі топонимикалық дағды ретінде “ақмола”, “қарамола”, “көкмола”, “көпмола” секілді сөздік қорды зорлап аластау мүмкін емес.
Жалпы “мола” сөзінің қазақ топонимикасында жиі кездесуі, әрине, халық танымы мен тарих тағдырына байланысты. “Мола” сөзі бір кезде, ислам дәуіріне дейінгі көшпенді ата-баба салтында ғибадатхана мағынасын ауыстырды десек артық болмас. Өйткені, ежелгі діни наным ретінде Евразияны жайлаған көшпенділер өз табыну объектісін, бақилық жандардың мекенін - моланы қастерлеу, соған түнеу, қолдау күту шараларын жүзеге асырған. Әрине, мұның бастауында соқыр сенім жатыр деуге болмайды. Қазіргі ғылымда өлген адам аруағы мен оның жерленген орны арасында байланыс бар екені белгілі, алайда, бұл басқа тақырып. Демек, тылсым құбылысты табиғатқа етене ата-бабамыздың терең танып, соған сәйкес өз нанымын қалыптастырғаны айқын. Бір қызығы, моланың топонимикаға қатысы көшпенділік дәурені дүркіреген бүкіл Евразия аумағына ерекше тән, осы құрлықты мекендеген халықтар тіліне шегелене кіріккен.
“Мола” сөзінің шығу жағдайын кеңірек зерделеу үшін оның қазақ тіліндегі нұсқасы мен қолдану аясы жеткіліксіз. Тіпті, түркі тілдерін былай қойғанда, славян тілдеріндегі “моланың ” бір варианты – могила болуы көп жайды аңғартады. Могилаға қарап, моланың бастапқы бір нұсқасы моғұла болуы мүмкін деуге негіз бар. Бір қарағанда миыққа күлкі үйіретін бұл пайымдауға, мына жайтты қоса ескертсек те болады: қазіргі тіліміздегі “батыр” сөзі бұрынырақта “баһадүр” болып айтылғандығынан тіл құбылысын бағушы жандар хабардар. Мұның эволюциялық өзгерістерін былайша беріп жүргені мәлім: баһадүр – баадыр – батыр.
Осыған қарап, мола сөзінің алдыңғы “ұрпағын” жаңғыртсақ : мола – моола (моғұла) – моһұла. Һ дыбысын кейде айтпай, кейде орнына ғ,қ,х дыбыстарын қолданатын қазақ тілінде моһұла сөзінің түбірі аталмыш дыбыстардың қатысуымен болуы да мүмкін.
Моланың бастапқы нұсқасы моһұланың да, могиланың да түбірі тылсым, күш, қайрат, құдірет, білік ұғымдарының жинақы мағынасын білдіретін қазақ тілінде “мық” ( мықты, мықшыңдау, мықшеге т.б.) орыс тілінде “мог” (мощь, могу, могучий) сөздері бар. Екі тілдегі сөз түбірінің айтылуы да, білдіретін мағынасы да жақын және аталмыш түбір сөздердің ескілігі сондай, оларды сөз талабының қайсысынан да зат, сын есімдер тіпті, етістік ретінде кездестіреміз. Соған қарағанда әр тілдегі аталмыш бір буынды сөздер есте жоқ ескі заманда бабаларымыз табынатын обиектінің әжетіне толық жараған, ортақ ұғымды білдірген сөздің түбірі болса керек. Дегенмен, орыс тілде “мола” сөзінің етістікке айналып, құдіретке табыну мағынасын жоймаған нұсқасы да қалған: молиться.Ал, бұл әрекетті бейнелейтін қазақ ұғымында мөлию деген де сөз бар.Мөлиген адам әдетте бұдүниені ұмытып, көзін бір нүктеге қадап, ойы мен жаны басқа жақты шарлап кететіндігі бұл жерде айқындалмаса да, бір сөздің “уысына” сыйғызылып тұр. Мөлиюді қазіргіше айтқанда медитация десек алшақтамаспыз. Демек, мөлию ұғымы бар халықтың медитациялық қабілетке де иек артып көргендігіне күмән жоқ.
Қорыта келе , қазіргі “мола” сөзі о дүниелік жандардың жерлеген жерін ғана емес, табыну обиектісіне айналған танымдық мағынаның не ұғымның жұрнағы екендігіне тірелеміз.

Комментариев нет: